topmenu
მთავარი
ეპარქიები
ეკლესია-მონასტრები
ციხე-ქალაქები
უძველესი საქართველო
ექსპონატები
მითები და ლეგენდები
საქართველოს მეფეები
მემატიანე
ტრადიციები და სიმბოლიკა
ქართველები
ენა და დამწერლობა
პროზა და პოეზია
სიმღერები, საგალობლები
სიახლეები, აღმოჩენები
საინტერესო სტატიები
ბმულები, ბიბლიოგრაფია
ქართული იარაღი
რუკები და მარშრუტები
ბუნება
ფორუმი
ჩვენს შესახებ
rukebi
ეკლესია - მონასტრები
ეკლესია - მონასტრები
ეკლესია - მონასტრები
ეკლესია - მონასტრები

 

გ. ქავთარაძე - ტაოხთა უძველესი ქვეყანა (2)
There are no translations available.

<უკან დაბრუნება...<<დაბრუნება მთავარ გვერდზე...<<<საინტერესო სტატიები>>>

 

გიორგი ქავთარაძე


"ტაოხთა უძველესი ქვეყანა და ქართული


სახელმწიფოებრიობის საწყისები"

 

გაგრძელება  (ნაწილი II)

 

 

დასაწყისი (ნაწილი I)

შესაძლოა საქმე ეხებოდეს, დიაუხელთა მიერ ადრე დატყვევებულ ურარტუს ქვეშევრდომებს, რომლებიც დიაუხის მეფემ უკან დაუბრუნა მენუას, მითუმეტეს, რომ იმავე წარწერის დასაწყისში მენუა დიაუხს მოიხსენიებს, როგორც "ძლევამოსილ" ქვეყანას. შენიშნულია, რომ მოწინააღმდეგე ქვეყნის ასეთი განმადიდებელი ეპიტეტით მოხსენიება, გამონაკლისი შემთხვევაა ურარტუს მეფეთა ტექსტებისში[63]. მენუას იაზილითაშის (თანამედროვე ეშექ ილიასი, დელიბაბას სამხრეთით, ქ.ჰორასანიდან დაახლ. 40 კმ სამხრეთ-აღმოსავლეთის მიმართულებით) წარწერა იუწყება: "დავიპყარი მე დიაუეხის ქვეყანა, იერიშით დავიპყარი ქალაქი შაშილუ, სამეფო ქალაქი, ქვეყანა გადავწვი, ციხე-სიმაგრეები (დავაქციე). მივედი (?) შეშეთის ქვეყნამდე, ქალაქ ზუამდე. ქალაქი უტუხაი… უტუპურშინი დიაუეხის მეფე მეახლა, ფეხებში ჩამივარდა, თავქვე დაემხო".[64] სოფელ ზივინში (ჰასანკალე-პასინლერსა და სარიკამიშს შორის, ქ. ჰორასანიდან დაახლ. 20 კმ ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულებით) ნაპოვნ ქვის ფილაზე, რომლის მხოლოდ ორი ფრაგმენტია შემორჩენილი და საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმშია დაცული, სწერია: "მენუა ამბობს: დავიპყარი მე ქალაქი შაშილუ: დაუდგი მე ეს წარწერა ღვთაება ხალდის, ჩემს მეუფეს"[გვ.100],[65]. ამ პერიოდში დიაუხთან გართულებულ ურთიერთობაზე უნდა მიგვანიშნებდეს უმუდუმ თეფეზე (კალორ თეფე), 18 კმ-ით ერზურუმის ჩრდილოეთით, ს. უმუდუმ ქოიდან (იგივე იმიდიმ ბაბა) 2 კმ-ით დასავლეთით, გალავანშემორტყმული 50 ხ 75 მ ფართის ე.წ. ციკლოპური წყობის ნაგებობის აღმოჩენა, რომელიც ძეგლის შემსწავლელის ა.ჩილინგიროღლუს აზრით, საიმედოდ უნდა დათარიღდეს ძვ.წ. გვიანი IX და ადრეული VIII საუკუნეებით ანუ ურარტუს მეფის იშპუინისა (ძვ.წ. დაახლ. 825 - დაახლ. 810 წწ.) და მისი ძის მენუას ზეობის წლებით, თუმცა ავტორი უფრო მენუას ხანით მისი დათარიღებისაკენ იხრება, ადრეულ VIII საუკუნის ურარტულ ციხე-სიმაგრეებში "ციკლოპური ტექნიკის" გამოყენების შემთხვევების გამო[66]. მიჩნეულია, რომ უმუდუმ თეფე მისგან სამხრეთით მდებარე ერზურუმის ველს იცავდა ჩრდილოეთის მხრიდან მოსალოდნელი საფრთხისაგან[67]. ვინაიდან ურარტუს მეფე მენუას წარწერები, დიაუხის "სამეფო ქალაქის" შაშილუს დაპყრობის შესახებ, ერთმანეთის მახლობლად მდებარე იაზილითაშსა და ზივინშია მიკვლეული, გ.მელიქიშვილი ვარაუდობდა, რომ იმხანად ეს მხარე დიაუხის შემადგენლობაში უნდა ყოფილიყო მოქცეული და არც ამავე მხარეში, კერძოდ ზივინის რაიონში, გამორიცხავდა დიაუხის "სამეფო ქალაქ" შაშილუს ლოკალიზების შესაძლებლობას[68], როგორც ჩანს, იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ ზივინში ნაპოვნ ზემომოყვანილ წარწერაში, მენუას მიერ ქალაქ შაშილუს დაპყრობაა ნაუწყები. ზივინთან შაშილუს ი.დიაკონოვიც აიგივებდა[69]. 1961 წელს გამოცემული სომხეთის ისტორიული ატლასის მიხედვით, ზუაინი (იხ.ქვემოთ), მდ.არაზის ჩრდილოეთით, ზივინის ადგილას, ხოლო შაშილუ, ამავე მდინარის სამხრეთით, იაზილითაშის ადგილას არიან განლაგებულნი.

ორივე შემთხვევაში, დიაუხის ფარგლებს გარეთ, მის სამხრეთ-აღმოსავლეთით[70]. ა.ჩილინგიროღლუ დიაუხის ტერიტორიას ძირითადად დღევანდ. ქ.აშკალესა და ქ.თერჯანს შორის მდებარე ერზურუმის ველით განსაზღვრავს, თუმცა აღმოსავლეთის მიჯნას ჰასან-კალესთან ატარებს და თვლის, რომ ეს ქვეყანა აფერხებდა ტუშპა-აღრი-ელეშქირთიდან მომდინარე და ზივინ-ჰორასან-სარიკამიშ-ყარსი-გიუმრიუსაკენ მიმართულ ურარტელთა სწრაფვას, რის გამოც საჭირო გამხდარა მენუას მიერ დიაუხის აღმოსავლეთი რეგიონების დაპყრობა (სადაც, მისი თქმით, უმუდუმ თეფე მდებარეობს)[71]. ურარტული ხანის ზუაინა/ზუა(ნი)-ს, თანამედროვე ზივინთან (დაახლ. 35 კმ ქ. სარიკამიშიდან სამხრეთ-დასავლეთით) გაიგივებისა და იაზილითაშის წარწერაში შაშილუს მოხსენიების გამო, რომელიც ზუაინა/ზუა(ნ)თან ერთად არის არგიშთი I-ის (ძვ.წ. 785/80-დაახლ. 760 წწ.) ხორხორულ მატიანეში ნახსენები, ნ.არუთიუნიანის აზრით, შაშილუ სადღაც დიაუხის ვრცელი ტერიტორიის სამხრეთ ნაწილში, ზუაინა/ზუა(ნი)ს ანუ ზივინის მახლობლად უნდა ყოფილიყო განთავსებული და ამასთანავე არ გამორიცხავს შესაძლებლობას, რომ მენუას ხანაში დიაუხის ტერიტორია სამხრეთ-აღმოსავლეთის მი­მართულებით, მდ.არეზის სამხრეთით იაზილითაშამდე ყოფილიყო გადაჭიმული ანუ ჰასანკალე-პასინლერსა და დელიბაბა-ველიბაბას რაიონამდე. თუმცა იგი იქვე შენიშნავს, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში საფიქრე­ბელი ხდება, ურარტელებს ეს წარწერა დიაუხის სამფლობელოთა ფარგლების გარეთ, ურარტუსაკენ მიმავალი გზის პირას დაეტოვებინათ[72]. იაზილითაშის მახლობლად ურარტუსაკენ მიმავალ გზაზე (ჰორასანსა და ელეშქირთ/ალაშქირთს შორის) მდებარე თაჰირის (საჩის) უღელტეხილს, ურარტული ციხე-სიმაგრე აკონტროლებდა[73]. როგორიც არ უნდა ყოფილიყო დიაუხის სამეფო ქალაქის, შაშილუს ადგილმდებარეობა, ერთი რამ უდავოა, დაახლ. ნახევარი საუკუნით უფრო ადრე, სალმანასარ III-ის ძვ.წ. 844 წლის წარწერაში მოხსენიებული დაიაენის მეფის, ასიას ქალაქი ვერ იქნებოდა იაზილითაშისა და ზივინის მახლობლად მდებარე, თუნდაც იმიტომ, რომ მანძილი ევფრატის სათავესა (ერზურუმიდან დაახლ. 40 კმ ჩრდილოეთის მიმართულებით) და ამ ადგილებს შორის დაახლ. 160-170 კმ-ს შეადგენს. იაზილითაში და ზივინი ერზურუმიდან 90 კმ-ით აღმოსავლეთით მდებარე დღევ. ქ.ჰორასანიდან, სამხრეთ-აღმოსავლეთითა და ჩრდილო-აღმოსავლეთით (შესა­ბამისად, დაახლ. 40-20 კმ) არიან განლაგებულნი. ამასთანავე, ნაკლებად მოსალოდნელია, დაიაენი/დიაუხის ქვეყნის დედაქალაქს სალმანასარისა და მენუას ლაშქრობებს შორის გასულ ნახევარი საუკუნის განმავლობაში ასე კარდინალურად შეეცვალა ადგილმდებარეობა და შორს აღმოსავლეთისაკენ გადაენაცვლა[გვ.101]. გ.მელიქიშვილი საყურადღებოდ მიიჩნევს, რომ მენუას დროს დიაუხის "სამეფო ქალაქის" (რაც უნდა ნიშნავდეს სამეფო რეზიდენციასა თუ დედაქალაქს) ეპითეტით მოხსენიებული ქალაქი შაშილუ, არგიშთი I-ის დროს ურარტუს დაქვემდებარებაში გადადის, ხოლო დიაუხის "სამეფო ქალაქად" იხსენიება უფრო ჩრდილოეთით მდებარე ქალაქი ზუაინა/ზუა(ნი) [74]. არც ურარტული წყაროების ზუა/ზუანის თანამედროვე ზივინთან გაიგივების ვარაუდი ჩანს დამაჯერებელი [75]. მართალია არგიშთი I-ის სურბ საჰაკის (ვანის) წარწერა იუწყება, მის მიერ ზუაინა/ზუა(ნი)ში წარწერის დატოვებას [76], მაგრამ ზივინში შაშილუს დაპყრობის მაუწყებელი მხოლოდ მენუას, და არა მისი ძის არგიშთის, წარწერაა მიკვლეული, ეს გარემოება, რა თქმა უნდა, არ გვაძლევს ზუაინა/ზუა(ნ)სა და ზივინის გაიგივების საშუალებას. რაც შეეხება ამ ორი, ძველი (ზუაინა/ზუა(ნი)) და ახალი (ზივინი) ტოპონიმის ფონეტიკურ მსგავსებას, ანალოგიური ჟღერადობის სახელწოდებები სხვაც არაერთი მოიძებნება იმ ტერიტორიაზე რომელიც დიაუხის ქვეყანას ჰქონდა ადრე დაკავებული [77].

დიაუხის ტერიტორიის ჩრდილოეთ ნაწილში ზუაინა/ზუა(ნი-ს ლოკალიზების სასარგებლოდ მოწმობს მენუას იაზილითაშის წარწერაში ამ ქალაქის დიაუხში შემავალ შეშეთის ქვეყანასთან (თუ შეშეს მთასთან) ერთ კონტექსტში მოხსენიება [78]; "შეშეთი"-სა თუ "შეშე"-ს დამთხვევას შავშეთ-იმერხევთან ცხადყოფენ ასურულ-ურარტულ წყაროებში მოცემული მათი აღწერილობა (იხ.ქვემოთ). არგიშთი I-ის სურბ-საჰაკის წარწერების მიხედვით, შაშილუს ქვეყნის უშუალოდ ურარტუს შემადგენლობაში მოქცევის შემდეგ დიაუხის სამეფო ქალაქი უკვე ზუაინა/ზუა(ნი) ხდება და აღინიშნება მისი მდებარეობა ამჯერად უკვე "ულდინი"-ს (გ.მელიქიშვილის მიხედვით, "დიდი"-ს) ქვეყანაში[79]. აღნიშნული გარემოება შეშეთისა და "ულდინი"-ს (თუ "დიდი"-ს) ქვეყნების იდენტურობაზე თუ არა, მათ ნაწილობრივ ტერიტორიალურ დამთხვევაზე მაინც უნდა მიგვანიშნებდეს, მითუმეტეს რომ ორივე ეს ქვეყანა, როგორც მენუას, ასევე არგიშთი I-ის წარწერაში, დიაუხის ქვეყანაში შემადგენლობაში იგულისხმება და სპეციალისტები მათ დიაუხის ქვეყნის გადაღმა ანუ მის ჩრდილოეთ პერიფერიაზე მდებარედ მოიაზრებენ[80] [გვ. 102]. ურარტუს მიერ შაშილუს აღების შემდეგ დიაუხის სამეფო ქალაქად შაშილუს ნაცვლად ზუაინა/ზუა(ნი)ს გახდომა, თავისთავად უნდა მოწმობდეს შაშილუსთან მიმართებაში ზუაინა/ზუა(ნი)ს უფრო დიდი მანძილით დაშორებაზე ურარტუს საზღვრებიდან, რასაც ადგილი ვერ ექნებოდა ჰორასან-სარიკამიშის გზის დასავლეთ სექტორში მდებარე ზივინსა თუ იაზილითაშის შემთხვევაში, რომლებიც ევფრატის სათავის მხარესთან შედარებით ურარტუს საზღვრებთან უფრო ახლოს მდებარეობდნენ, ძველი ბასიანის აღმოსავლეთ ნაწილში, მდ.არეზის ხეობაში. აქ ზუაინა/ზუა(ნი)ს ლოკალიზაცია თითქოს არ შეესაბამება იმ ხანად ამ რეგიონში შექმნილ გეოპოლიტიკურ სიტუაციას. მენუას ზემომოყვანილ იაზილითაშის წარწერაში ერთიდაიმავე კონტექსტში “შეშეთის ქვეყნის, ქალაქ ზუასა და ქალაქი უტუხაის” მოხსენიებაც, თითქოს უფრო მდ.ჭოროხის შუა წელის მარჯვენა შენაკადების ზონაზე უნდა მიგვანიშნებდეს, ვიდრე მდ.არეზის ზემო წელსა და მის მახლობლად მდებარე მხარეებზე. ნ.არუთიუნიანის მიხედვით, ქალაქ უტუხაის მხარის სახელწოდება (UღUUṭუაი ასუნი) მეტათეზის დაშვების შედეგად შესაძლოა უკავშირდებოდეს თორთუმ-ჩაის მარჯვენა შენაკადთან მდებარე “უხტა/ოხდა”-ს, ხოლო ი. დიაკონოვი და ს. ქაშქაი ამ ტოპონიმს “Uჰტა”-ს სახით წარმოადგენენ.[81] აღსანიშნავია, რომ დიმ. ბაქრაძის რუკაზე “ოხტა”-ს სამხრეთ-დასავლეთით “აზორდ/აზორთ”-ია აღნიშნული [82]. ეს სახელი იმავე სამოსახლოსა და ზოგადად თორთომის ხეობის აღმნიშვნელად - “აზორდაცფორი” _ ცნობილია ჯერ კიდევ “VII საუკუნის სომხური გეოგრაფიიდან” [83]. ამ დასახლებული პუნქტის თანამედროვე თურქული სახელია უზუნდერე და მას სამხრეთიდან უშუალოდ ესაზღვრება შუა თორთომის ხეობის უმძლავრესი ციხე-სიმაგრე _ აღჯა-ყალა (იხ. ქვემოთ). ხომ არ წარმოადგენდა თორთომის-წყლის შუა დინებაზე განლაგებული აღჯა-ყალა ზუაინა/ზუა(ნი)ს? თუ ზუაინა/ზუა(ნი)ს ვერ გავაიგივებთ ზივინთან, მაშ რა უნდა ყოფილიყო იაზილითაშსა და ზივინში ურარტული წარწერების არსებობის გამომწვევი მიზეზი? მ. სალვინი ყურადღებას ამახვილებს, იმ გარემოებაზე, რომ როგორც იაზილითაში, ასევე ზივინი, ერზურუმ-ყარსის შარაგზაზთან მდებარეობენ, რომელიც უკვე ურარტელთა ხელში იქნებოდა იქ ნაპოვნი წარწერების შედგენის ხანაში [84], ხოლო კ.საგონა იაზილითაშსა და ზივინს ათავსებს ძველ ურარტულ გზაზე, რომელიც თაჰირის უღელტეხილის გავლითა და მდ.არეზის ზემო დინების გადაკვეთის შედეგად სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ მიემართებოდა; იგი თვლის, რომ, იაზილითაშისა და ზივინის წარწერების ადგილმდებარეობა უკვე თავითავად უნდა მიგვანიშნებდეს აქ ურარტული გზის არსებობაზე [85]. როგორც ჩანს, არცთუ იშვიათად ურარტელები წარწერებს დალაშქრული მხარეებისაკენ მიმავალ გზებთან ათავსებდნენ ხოლმე [86]. ის გარემოება, რომ მენუა შაშილუს აღების შემდეგ მიემართება შეშეთის ქვეყნისა და ქალაქ ზუაინა/ზუა(ნი)საკენ უნდა მიუთითებდეს ერთიდაიმავე ვექტორზე მათი განლაგების სასარგებლოდ, რომლის დასაწყისში ქალაქი შაშილუ, ხოლო მის გადაღმა, სავარაუდოა ჩრდილოეთით, შეშეთის ქვეყანა და ქალაქი ზუაინა/ზუა(ნი) მდებარეობდნენ. თუ შეშეთის ქვეყანა შავშეთია, მაშინ გამოდის, რომ შაშილუ ურარტუდან შავშეთისაკენ მიმავალ გზაზე მდებარეობდა და მისგან უფრო სამხრეთით უნდა ყოფილიყო განლაგებული. ამდენად დასაშვები ხდება თორთომის-წყლის ხეობაში მისი ადგილმდებარეობის განსაზღვრა. ერზურუმის ზეგნის ჩრდილოეთ ნაწილზე გაბატონებულ, ევფრატის სათავის მხარეში ქვეყნის მთავარი ქალაქის მდებარეობა, ამ უკანასკნელს დიდ სტრატეგიულ უპირატესობას მიანიჭებდა და შესაბამისად ასიას ქალაქის აქ არსებობა, სალმანასარის წარწერაში ევფრატის სათავის მხარეში მისი ლოკალიზების შესახებ ცნობის გარეშეც, თავისთავად უფრო მოსალოდნელი იქნებოდა ვიდრე იაზილითაშ-ზივინის სექტორში [გვ.103].

"შაშილუს" ლოკალიზაციისათვის გასათვალისწინებელია, რომ მდ.ევფრატის (კარა -სუს) სათავე მდინარის, დუმლუ-სუს სათავეებიდან (როგორც ითქვა, აქ რამდენიმე ათეული ნაკადული იყრის თავს) დაახლ. 20-30 კმ-ით ჩრდილო-დასავლეთის მიმართულებით, იმიერ-ტაოში, თორთომის-წყლის (თურქ. თორტუმ-çაყ) ზედა წელთან მდებარე თორთომის ციხე (თურქ. თორტუმ-კალე) და მისი შემოგარენი. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით: "ამ (თორთომის – გ.ქ.) ხევს ზეით, თორთომის მდინარეზედ, არს ციხე თორთომისა, მაგარი, კლდესა ზედა დიდშენებული. მის მიერ იწოდა ხეობა ესე თორთომის ხეობად". მანვე თორთომის მხარის შემდეგნაირი აღწერილობა დაგვიტოვა: "…თორთომის მდინარის კიდე, ხახულს ზეითამდე ანუ ციხემდე, ვენახოვანი, ხილიანი, მოსავლიანი, ხოლო მთის კერძონი ყოველგნით, ვითარცა ჯავახეთი აღვსწერეთ, გარნა არს მოსავლიანი, პირუტყÂანი, ფრინველიან-ნადირიან-თევზიანი, შემკობილი მთით და ბარით, კაცნი ვითარცა მესხნი, და აწ სრულიად მოჰმადიანნი, ენითა ქართუ­ლითავე, არამედ უბნობენ თურქულსა[87]". აღსანიშნავია, რომ თორთომის ციხისა და თორთომის ხეობის მეორე ციხის _ აღჯა-ყალას მონაცემები, ერთმანეთშია აღრეული სამხრეთ საქართველოს 1917 წ. არქეოლოგიური ექსპედიციის მასალებში [88]. ეს აღრევა შეიძლება ვახუშტიდან მომდინარეობდეს; მისეული აღწერილობა: "...თორთომის მდინარეზედ, არს ციხე თორთომისა, მაგარი, კლდესა ზედა დიდშენებული. მის მიერ იწოდა ხეობა ესე თორთომის ხეობად” [89], უფრო აღჯა-ყალას მონაცემებისას წააგავს, რომელიც მაღალ კლდეზეა აგებული და თანაც ხეობის შუაგულშია; თორთუმ-კალე კი ხეობის განაპირას, თორთუმ-ჩაის ზემო წელზე მდებარეობს. თორთომის ციხისა და აღჯა- ყალას მონაცემების აღრევასთან დაკავშირებით, გასათვალისწინებელია აგრეთვე ის გარემოებაც, რომ 1923 წლის საქართველოს ისტორიულ რუკაზე აღჯა-ყალას ადგილზე “თორთომის ციხეა” აღნიშნული, ხოლო თორთომის ციხის ნაცვლად “თორთომი” იკითხება [90]. საგულისხმოა, რომ ურარტული ციხე-სიმაგრეები ძირითადად განლაგებული იყო ხეობებისა და ველების განაპირა მხარეებში და არა ცენტრში, განსხვავებით წინაურარტული ხანის ნაგებობებისა [91], ეს კი შესაძლოა თორთომის ციხის აგების თარიღის განსაზღვრის შესაძლებლობას იძლეოდეს, ვინაიდან რამდენადაც არ უნდა ყოფილიყო დიაუხი ურარტუსთან დაპირისპირებული, ამ სახელმწიფოებრივი ერთეულისათვის დამახასიათებელი პოლიტიკური ხელისუფლების მოდელი და ინსტიტუციონალური სტრუქტურა, გარკვეულად გამოხატული არქეოლოგიური და მიწისზედა ნაშთებით (ციხე-სიმაგრეები, მეგალითური გალავნები), არ უნდა ყოფილიყო დიდად განსხვავებული ურარტულისაგან. როგორც ჩანს, თორთომის ციხესთან ერთ დროს დიდი ქალაქი უნდა არსებულიყო [92]. როგორც უკვე ითქვა, სალმანასარ III-ისა და მენუას ლაშქრობათა შორის განვლილ ხანაში, დაიაენი/დიაუხის მიწაზე დიდ კატაკლიზმებს ადგილი არ უნდა ჰქონოდა, ამიტომ საფიქრებელია, რომ ასიას სატახტო ქალაქი სწორედ შემდეგდროინდელი დიაუხის დედაქალაქი შაშილუ უნდა ყოფილიყო. ვინაიდან ბგერები: ს და š, რ და ლ, ო და უ ურარტულ დამწერლობაში ერთმანეთისაგან არ განირჩევა [93], ხოლო ისტორიულ-გეოგრაფიული ხასიათის კვლევისას რეკომენდირებულია š-ს ს-დ და უ-ს ო-დ წაკითხვა [94], ტოპონიმი “შაშილუ” უნდა წავიკითხოთ, როგორც “სასირო” ან “სასილო”. გ. მელიქიშვილი ამ ტოპონიმს “სასილო”-ს ფორმით აღადგენდა [95], აღსანიშნავია, რომ თორთომის ციხეს დასავლეთის მხრიდან უშუალოდ ეკვრის თურქული სოფელი საირი (თურქ. შაğıრ ანუ “ყრუ”, ამჟამად ს. Eსენ-დურაკ-ი ანუ “ჯანსაღი ბანაკი”, ვახუშტის თქმითაც თორთომი ადგილია “მოსავლიანი, პირუტყÂანი, ფრინველიან-ნადირიან-თევზიანი”), რომლის ძველი ქართული სახელწოდებაა “სასირე”,[96] საკმაოდ ახლო მდგომი ურარტული სამეფო ანალებში დადასტურებულ ტოპონიმ “სასილო”-სთან. შესაბამისად, თუკი ტოპონიმი “სასირე” ურარტული წყაროების “შაშილუ”-სთან არის დაკავშირებული, ამ უკანასკნელის წაკითხვისას ფორმა “სასილო”-სთან” შედარებით უპირატესობა უნდა მიენიჭოს _ “სასიროს”. სა-სირ-ო-ს პარალე[გვ. 104]ლური ყალიბია სა-სირ-ე [97] (თუმცა შავშეთში, სოფ. კუჭენში, ტყის აღმნიშვნელად დასტურდება ფორმა “სა-სილ-ე”-ც, რომელსაც “სა-სირ-ე”-დ აღადგენენ).[98] ენათმეცნიერთა შეხედულებით, “სა- -ო” სიტყვათსაწარმოებელი ცირკუმფიქსის მოდელის შემთხვევაში, უცნობი ფუძის კვლევა რამდენადმე კომპრომისული გზით უნდა წარიმართოს: უწინარეს ყოვლისა, სავარაუდებელი ხდება “ვინ” ჯგუფის სახელი, მაგრამ პრინციპულად არ გამოირიცხება “რა” ჯგუფის სახელიც, კერძოდ, ქართულ მიკროტოპონიმიკაში დასტურდება ტერმინები: “საცხენო”, “სააქლემო ღელე”, “საბამბო გზა”, “საჯერნო” და სხვ.[99]. რაც შეეხება სატომო სახელს - MŠaškieკიეი, მასთან ქალაქის სახელწოდება _ Šაšილუ არ უნდა იყოს უშუალო კავშირში, როგორც ამას ზოგჯერ ვარაუდობენ ხოლმე;[100] არგიშთი I-ის ხორხორული მატიანის ერთსადაიმავე წარწერაში (B1), ისინი განსხვავებულ კონტექსტში გვხვდება, ქალაქ შაშილუს ქვეყანა კადასა (KURQada) და აშკალაშის (KURAšqalaši) ქვეყნებთან ერთად, ხოლო შაშკიეხის ტომი _ არდარაქიხის (მAრდარაკიი), ბალთულხისა (მBალტული) და კაბილუხის (მQაბილუი) ტომებთან.[101]. თორთომის ციხესთან გადიოდა შავი ზღვის სანაპიროდან (დღევ. ქ.რიზეს მახლობლად) ისპირისა და ხახულის გავლით რიზედან ერზურუმისაკენ მიმავალი გზა, რომელიც შემდეგ ევფრატის სათავე მდინარის, დუმლუ-­სუს გაყოლებითა და ქართლის ყელის (“გურჯიბოღაზის”) გავლით სამხრეთით, ქ. ერზურუმისკენ მიემართებოდა. თორთომში ისპირ-ერზურუმის გზა ნარიმან-ოლთისის გზით იკვეთება, ხოლო მესამე, ჩრდილოეთის გზა, მდ.თორთომისწყალს მიყვება და შემდეგ მდ.ჭოროხის გაყოლებით, ამ უკანასკნელის შესართავთან შავი ზღვის სანაპირომდე აღწევს. შემთხვევითი არ ჩანს ის გარემოება, რომ სწორედ თორთომის ციხე წარმოადგენდა XV საუკუნის დასაწყისში თემურ-ლენგის ერთ-ერთ ძირითად ბანაკს ანატოლიასა და ამიერკავკასიაში მისი ლაშქრობების დროს;[102] ხოლო 1549 წ. დეკემბერში ფერდინანდ I-სადმი გაგზავნილ წერილში სულეიმან კანუნი იუწყება ოსმალთა მიერ თორთომის ციხისა და აღჯა-ყალას აღებას და თორთომს “გურჯისტანის ქვეყნების” დედა­ქალაქად მოიხსენიებს.[103]

ბევრად უფრო ადრე, XIII ს. მეორე ნახევარში, თორთომის ციხის კედლებთან თურქი ურდოების წინააღმდეგ გმირული ბრძოლა გადაუხდია თაყა ფანასკერტელს, რომელმაც “…მცირე წყობა ყო ციხისა თორთომის ძირსა და (თურქთა) დიდად ავნო…”.[104] ისტორიულად თორთომის ციხე საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ მიჯნას დარაჯობდა. ივ.ჯავახიშვილის მიხედვით, თორთომის სამხრეთ-დასავ­ლეთის საზღვარი იყო ჯუანშერთან მიხსენიებული "გზა ქართლისა", ანუ ვახუშტის "საქართველოს ყელი", რომელსაც თურქებმა "გურჯიბოღაზი" უწოდეს.[105]. ვინაიდან დიდი სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე თორთომის ციხე, ერზურუმის ზეგნისა და შავი ზღვის დამაკავშირებელ გზაზე მდებარეობდა და გაბატონებული მდგომარეობა ეკავა მდ.ევფრატის სათავეებსა და საზოგადოდ ერზურუმის მხარეზე, სავარაუდოა, რომ აქვე ყოფილიყო დაიაენის მეფის, ასიას სატახტო ქალაქი და ამასთანავე დიაუხის ქვეყნის ადრეული ხანის დედაქალაქი შაშილუ, რაზედაც აქ ტოპონიმ “სასირეს” არსებობა უნდა მიგვანიშნებდეს (იხ.ზემოთ). გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ურარტუს ისტორიის ცნობილი სპეციალისტი, ბ.პიოტროვსკი, ქალაქ შაშილუს ათავსებდა X საუკუნის ქართული მონასტრის, ხახულის ადგილას, რომე­ლიც თორთომიდან მხოლოდ ოციოდე კილომეტრით თუ არის დაშორებული[106], ხოლო რ.ჰ.ჰევზენი ამ ქალაქს ბევრად უფრო ჩრდილოეთით, ჭოროხის შუა დინებასთან ერთერთი მცირე შენაკადის შეერთების ადგილთან მდებარე არსის /ერსისთან ეძებს[107]. აღსანიშნავია, რომ მკვლევართა ერთი ნაწილი დაიაენი /დიაუხის ქვეყანას ხურიტული, ხოლო მეორე ნაწილი ქართველური წარმომავლობის მოსახლეობით დასახლებულად მიიჩნევს.[108] გ. მელიქიშვილი ქალაქის სახელწოდებაში - Šašiluni და აგრეთვე მამრობითი სქესის პირთა სახელების დეტერმინატივით განსაზღვრულ სახელში - Šაšკი, გამოყოფს “šაš” ელემენტს, მრავალგზის დამოწმებულს ხურიტულ, კერძოდ ქ.ნუზის ონომასტიკონში[109]. ურის III დინასტიის ხანის მცირე ზაბის ხეობაში განლაგებულ დასახლებულ პუნქტთა სახელთა შორის დასტურდება მსგავსი სახელი _ Šი-šი-ილკი-ის, ხოლო ჰარმალის ძველ ბაბილონურ სახელთა შორის Šი-ილ-šი-ილკი-ის სახით. თუქულთი-ნინურტა I-ის (ძვ.წ. 1243-1207 წწ.) წარწერაში და ახალასურულ გეოგრაფიულ [გვ.105] ტექსტში ერთი და იგივე ქალაქი იკითხება, URUŠá-ši-la-ლა-სა და URUŠi-iš-lu-ს ფორმით[110]. შაშილუსთან განსაკუთრებით ახლო მდგომი ფორმა, Šა-šი-ილ-ლა-ნი, გვხვდება ისინ-ლარსის პერიოდის ლარსის მეფის სინ-იდდინამის ერთ-ერთ თიხის ტაბულაზე[111]. ზემოხსენებული სახელწოდებები განიხილება ტოპონიმიკური ინტერრეგიონალური დუპლიკაციის გამოვლინებად, თუმცა გასათვალისწინებელია, რომ მათი ეტიმოლოგია გაურკვეველად არის მიჩნეული[112] და ეს მნიშვნელოვან გარემოებად უნდა იყოს მიჩნეული წინამდებარე კვლევის თვალსაწიერიდან. ამ მხრივ გარკვეული დატვირთვა იქნებ ტოპონიმ "სასირო"-ს მიეცეს, რომელიც შესაძლოა დიაუხის მოსახლეობის ქართველურობაზე მიგვანიშნებდეს;[113] “სასირე” ხომ ძველქართულად “ჩიტების ადგილს” ნიშნავს. ტოპონიმი “სასირეთი” დასტურდება თეძმის ხეობაში და ცხინვალ-სამაჩაბლოს ხეობებში.[114] სოფელ აჭყვისთავთან (აჭარაში, ქ.ქობულეთის ჩრდილო-დასავლეთით) სამ ადგილას დასტურება ტოპონიმი – “სასირე”.[115] გ.კლიმოვმა ჩიტის აღმნიშვნელი *სირ-არქეტიპი აღადგინა ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისათვის.[116] თანამედროვე ქართულშიც სიტყვა “სირ-ი” “ჩიტის” მნიშვნელობით ასახულია სიტყვებში: სირ-აქლემი; სარ-ა-სირ-ი - “ღობემძვრალა”[117]. იმის შესაძლებლობას, რომ ტოპონიმი "სასირე /სასირო" საკუთრივ ქართული ენის წიაღში იყოს აღმოცენებული და არა სხვა წარმომავლობის სიტყვის ქართული გააზრების შედეგად მიღებული (რასაც, კვლევის მოცემულ ეტაპზე, ვერ გამოვრიცხავთ), იქნებ მოწმობდეს უკანასკნელ ხანებში გამოთქმული დაკვირვება, ქართულ ენაში ფრინველების სახელებიანი ტოპონიმების კავშირის შესახებ საკულტო მნიშვნელობის ადგილებთან [118].

საკულტო და საერო ცენტრების დამთხვევა, დამახასიათებელი მოვლენაა ძველი ახლოაღმოსავლური სამყაროსათვის. აღსანიშნავია, რომ მდ.ევფრატის სათავეების მხარეში, მოგზაურები იუწყებიან ხოლმე ფრინველთა გამორჩეულ სიჭარბეს. თორთუმ-ჩაისა (თორთომის-წყლის) და ოლთუ-ჩაის (ოლთისის-წყლის) წყალგამყოფ ქედს დღესაც თურქულად ეწოდება – Kargapazarlı dağları ანუ “ყვავთა ბაზრის მთები”, ხოლო ევფრატის სათავე მდინარის, დუმლუ-სუს შემადგენელი წყაროების სათავეების მქონე და ამავე დროს მტაცებელი ფრინველების ბუდეებით გამორჩეულ მთას - Kuş-kuşların baş-ი ანუ "ჩიტთა თავების მთას".[119] ვფიქრობ, გასაზიარებულია უკანასკნელ ხანებში გამოთქმული შეხედულება, რომ დიაუხის ტერიტორიაზე დადასტურებული ხურიტული წარმომავლობის სამიოდე ტოპონიმის საფუძველზე გაუმართლებელია ამ ქვეყნის ძირითადი მოსახლეობის ხურიტული წარმომავლობის მტკიცება; მითუმეტეს რომ, როგორც აღინიშნება, მოიპოვება ამ ქვეყნის ტოპონიმიკაში არაერთი ქართული თუ ქართველური ჟღერადობის სახელი. არც სახელწოდებაში “დაია-ენი/დიაუ-ხი” გამოვლენილი ხურიტულ-ურარტული სუფიქსები მიაჩნიათ ამ ტერმინებით სახელდებული მოსახლეობის ხურიტულობის დამამტკიცებლად, ვინაიდან ეს ეთნონიმები ხურიტებისაგან უნდა იყოს შეთვისებული [120]. მართლაც, ძნელი წარმოსადგენია, -ხა (ḫ) დაბოლოებით ნაწარმოები ქორონიმი და ეთნონიმი "კულხა/კოლხი" ოდესმე ხურიტულენოვანი და არა ქართველურენოვანი მოსახლეობის აღმნიშვნელი ყოფილიყო.[121] არც ის არის მოსალოდნელი, რომ ამიერკავკასიის ქართველური მოსახლეობა სხვაენოვანი ხალხით ყოფილიყო მოწყვეტილი ჩრდილოეთ ანატოლიაში, ტრაპეზუნტ-კერასუნტის სექტორში ძველთაგანვე, კერძოდ [გვ.106] ქსენოფონტის მიერ დადასტურებული და იქ ავტოქტონებად მიჩნეული კოლხური მოსახლეობისაგან,[122] რისი წარმოდგენაც მოგვიწევდა დაიაენი/დიაუხის მოსახლეობის ხურიტულენოვნების ვარაუდის დაშვებისას. არ არის გამორიცხული, რომ დაიაენი ხეთური წყაროების ხაიასას (შდრ. ხალიბი/ხალდი/ხალიტუს [123] - ანატოლიური სამყაროსათვის დამახასიათებელი ლ და ი ბგერების მონაცვლეობის გათვალისწინებით) ქვეყნის მემკვიდრე იყოს [124]. გარდა ორივე ქვეყნის ჭოროხისა და ევფრატის ზემო წელის მხარეებში მდებარეობის ნაწილობრივი დამთხვევისა (უფრო დღევანდ. ქ.ერზინჯანის მიდამოებში), შესაძლოა ამაზე მიუთითებდეს ამ ორი ქორონიმის (ხაია-სა, დაია-ენი) ფუძეებისა და ტერმინ “აია”‑ს საერთო წარმომავლობის დაშვება[125], თუკი აიხსნება ანლაუტში დენტალური [126] და ველარული ფონემების მონაცვლეობა ნულ­თან. ეს სრულიად ახალ პერსპექტივებს დასახავდა რეგიონის უძველესი ისტორიის საკითხთა კვლევისას. ეთნო-ტოპონიმების მსგავსი პარალელური ვარიანტები დასტურდება ძველ წერილობით წყაროებში (შდრ. ხალიბი/ალიბე, ხა­რიმატი/არიმატი, ხაბარენი/ობარენი, ტოსარენე/ოსარენე, ქაღზევანი/აღზევანი, ტაპირი/აპირი, თორეტი/ორეტი, თუნი/უნი და ა. შ., ეგებ თ-ორთ-უმი/ოლთ-ისი, არდ-ი/ქ-ართ-ი და უფლისი/ტიფილისიც[127,128]). ურარტულ წარწერებში ზოგიერთ შემთხვევაში გამოვლენილ დიაუხის და ზოგიერთი სხვა ქვეყნის ონომასტიკონის ხურიტულ-ურარტული ელფერის ასახსნელად, ალბათ გასათვალისწინებელი უნდა იყოს აქადურ-ახალასურული ტიპის ურარტული დამწერლობის უშუალო წარმომავლობის ვარაუდი ერთ-ერთი ხურიტული (სავარაუდოდ ალზის მხარის) ლურსმული სახეობიდან[129], რასაც, შესაძლოა, განეპირობებინა უცხოენოვანი სახელების გაჟღერება წარწერათა შემდგენელთათვის შედარებით უფრო უკეთესად ცნობილ ხურიტულ თუ ურარტულ სახელებთან მიმსგავსებით. საყურადღებოა, ისიც, რომ დაიაენი/დიაუხის ონომასტიკაში ხურიტულად მიჩნეულ სახელთა ერთი ნაწილი გავრცელებული ჩანს ძველ ახლო აღმოსავლეთში, კერძოდ დასტურდება ე.წ. კაპადოკიური ფირფიტების ტექსტებში და საზოგადოდ ხეთურ-მცირეაზიულ სამყაროში[130]. [გვ.107]. დაიაენი/დიაუხი ქვეყნის მოსახლეობის ქართული წარმომავლობის სამტკიცებლად მნიშვნელოვან გარემოებას წარმოადგენს სომეხთა ქართული დასახელება "სომეხი", რომელიც მიღებულია დაიაენის უშუალოდ სამხრეთით მდებარე ქვეყნის სახელისაგან “სუხმი||სოხმე” მეტათეზისის “სოხმე” → “სომეხი” გზით [131]. დიაუხის ქვეყნის მოსახლეობის წარმომავლობის საკითხთან დაკავშირებით, ითვალისწინებენ ხოლმე, აგრეთვე, დიაუხის შემადგენელი ქვეყნების _ შეშეთის, დიდის და სხვ. _ სახელწოდებათა ქართულ ჟღერადობას. პირველ ტერმინში გამოყოფენ გეოგრაფიულ სახელთა მაწარმოებელ ქართულ -ეტ სუფიქსს და მას აიგივებენ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში მდებარე მხარის – “შავშეთის” სახელთან [132], თუმცა, ვინაიდან რეკომენდირებულია ურარტული š-ს ს-დ გახმოვანება, ეს ტერმინი უნდა იკითხებოდეს, როგორც “სესეთი”.[133] მენუას იაზილითაშისა და არგიშთი I-ის სურბ საჰაკის წარწერათა შეპირისპირება, როგორც უკვე ითქვა, ცხადყოფს, რომ შეშეთი დიაუხის ქვეყნის შემადგენელი ნაწილს წარმოადგენდა, ვინაიდან არგიშთის მიერ ნახსენები დიაუხის სამეფო ქალაქი ზუაინა/ზუა(ნი), მენუას წარწერის მიხედვით შეშეთის ქვეყანაშია. მეორეს მხრივ, დაიაენის ტერიტორიისა და შეშეთის თანხვდენაზე შესაძლოა მიუთითებდეს ტიგლათფილესერ I-ის წარწერა, რომლის მიხედვითაც დაიაენი ნაირის ქვეყანათა ჩამოთვლისას, ხოლო “შეშეს მთა” ნაირის მთებს შორის ყველაზე ბოლოს მოიხსენიებიან,[134], რაც მათ ყველაზე უფრო ჩრდილოურ მდებარეობაზე უნდა მიგვანიშნებდეს, მათთან ერთად ერთ კონტექსტში ჩამოთვლილ სხვა ქვეყნებთან და მთებთან შედარებით; შესაბამისად ამისა, მათ ადგილმდებარეობას მდ.ჭოროხის შუა დინების ჩრდილოეთით განსაზღვრავენ ხოლმე [135]. აქვე, შავშეთსა და ჭოროხს შორის, მდებარეობდა ვახუშტის ცნობით, მთა შავშეთისა.[136] დაახლოებით ამავე ტერიტორიაზე ეძებენ სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებაში” მოხსენიებულ შეშის მთასაც: “მთაჲ ესე მაღალი არს. თავი ყოველთა ამათ ქედთაჲ, რომელსა ჰრქვიან თავი შეშეთაჲ…” [137].

გამოთქმულია ვარაუდი, ტყიანი მხარის “შავშეთის” აღმნიშვნელი და ტერმინ “შეშეთის” ახლო მდგომი სახელწოდების მიღების შესახებ სიტყვა “შავი”-სა და ძველ ქართულში “ხე” სიტყვის მნიშვნელობით ხმარებული სიტყვა “შეშა”-საგან, -ეტ სუფიქსის დართვის შედეგად[138]. თუ კი დასაშვები იქნებოდა შავშეთში დიაუხის სამეფო ქალაქ ზუაინა/ზუა(ნი)ს ლოკალიზება, ტოპონიმ “ზუა”-სთან მიმართებაში გასათვალისწინებელი გახდებოდა ქართული ფუძე ზუ-, აქედან მ-ზუ-არ-ე, რაც ნიშნავს “მზიან ადგილს”.[139] სულხან-საბას მიხედვით: “მზუარე, ადგილი მზის მდეგი (მზე-მდეგი)”.[140] ყურადღებას იპყრობს აგრეთვე მეორე ქართული სიტყვა _ “ზუავ-ი”, ანუ გოროზი, ამაყი: “ზუავი იგი ნაბუქოდონოსორ”[141]. ქართული თუ ქართველური კუთვნილების სახელებად მიჩნეულია, არგიშთი I-ის ძის, სარდური II-ის წარწერაში მოხსენიებული ცუდალა (URUṢudala), რომელშიც გ. მელიქიშვილი გამოჰყოფს ქართულ სიტყვას – “ცუდ-ი”-ს და ქართულივე სუფიქსს – “(ა)ლა”-ს და აგრეთვე იმავე წარწერიდან ცნობილი ტოპონიმები ფუზუნია და ალქანია[142]. ზემოაღნიშნული გარემოებანი და დაიაენი/დიაუხის ქვეყნის უძველესი დედაქალაქის დღევანდელი თორთუმ-კალესა და ს. ესენ-დურაქის ადგილას, ზემოთ ნავარაუდევი, ლოკალიზაცია, შესაძლოა, ძვ.წ. IX ს-ში არსე­ბული უძველესი ქართული დედაქალაქის ადგილმდებარეობის განსაზღვრის საშუალებასაც იძლეოდეს. ამ საკითხის გარკვევა მხოლოდ ამ მხარის არქეოლოგიურ შესწავლას შეუძლია[143]. საგულისხმოა, რომ ძველი ქართული საისტორიო ტრადიცია საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში ეძებს ქართული სახელმწიფოებრიობის სათავეებს[144]. კერძოდ, მხედველობაში გვაქვს “მოქცევაჲ ქართლისაჲს” აზოს, “მცხეთას შინა პირველი მეფის” წარმომავლობა არიან- ქართლიდან და “მეფეთა ცხოვრების” მიხედვით, აზონის დამარცხების შემდეგ ფარნავაზის გალაშქრება სამხრეთ-დასავლეთის მიმართულებით [გვ.108], აგრეთვე არსენ იყალთოელის ცნობილი განმარტება, ქართველთა არიან-ქართლიდან წარმომავლობის თაობაზე[145]. გასათვალისწინებელია, რომ მტკვრის ზემო დინების რეგიონის დიაუხის ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთი ნაწილისადმი კუთვნილებას საკუთრივ ურარტული ეპიგრაფიკული მონაცემები მოწმობენ. კერძოდ, არტაანის ჩრდილოეთით (არტაან-ახალციხის გზაზე) მდებარე ხანაკის მახლობლად პატარა მდინარის პირზე მდებარე კლდეზე ორი ათეული წლის წინ აღმოჩნდა არგიშთი I-ის წარწერა. ურარტული ტექსტი გვამცნობს მისი ლაშქრობის შესახებ თარიუნის ქვეყნის (KURTariuni) წინააღმდეგ რაც საქართველოს ტერიტორიაზე დიაუხის ქვეყნის ჩრდილოეთი საზღვრის გავრცელების მოწმობად მიიჩნევა[146]. თუ ადრე ამ ქვეყნის ლოკალიზებას ჩილდირის ტბის სამხრეთ-დასავლეთით ახდენდნენ, ხანაკის წარწერამ მეტი დამაჯერებლობა შესძინა ვარაუდს "თორის" მხარესთან მისი კავშირის შესახებ[147]. როგორც ჩანს, მტკვრის დინება წარმოადგენდა სამხრეთ-დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს შორის ეთნიკური სიახლოვის განმაპირობებელ ფაქტორს, ხელს უწყობდა რა მდინარის გაყოლებაზე მოსახლეობის გავრცელებას. აღსანიშნავია, რომ ყარსისა და არტაანის სანა­ხებში მოპოვებული არქეოლოგიური მასალა გვიანბრინჯაო-ადრეული რკინის ხანის მცხეთა-სამთავროს კერამიკის ანალოგიური ჩანს[148]. დიაუხის ქვეყნის საპირისპირო, ჩრდილო-დასავლეთ პერიფერიაზე, ჭოროხის ხეობაში ყალიბდებოდა დიაუხის მეტოქე და მემკვიდრე ქვეყანა, ურარტული ლურსმული წარწერების "კულხა" (KURQulḫa) - კოლხეთის ადრეული სახელმწიფო, ურარტუს სამეფოს ახალი მეტოქე ჩრდილოეთის სატრანზიტო გზებისათვის ბრძოლაში. დროის მსვლელობასთან ერთად ჭოროხის აუზში მდებარე კულხა შეცვლა შავიზღვისპირეთში მდებარე ძველბერძნული წერი­ლობითი წყაროების "კოლხიდამ" [149]. სწორედ ჭოროხის დინებას უნდა უკავშირდებოდეს კოლხეთის პოლიტიკური და კულტურული ცენტრის თანდათანობითი გადანაცვლება სამხრეთიდან ჩრდილო-დასავლეთისაკენ. ნავარაუდევია, რომ ძვ.წ. VII საუკუნიდან, როდესაც ადგილი აქვს ბერძნული ახალშენების მოწყობას შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ და აღმოსავლეთ სანაპიროებზე, აქ ამ დროს არსებული დიდი პოლიტიკური წარმონაქმნის - კოლხას სახელი გადაიქცა ამ მხარეების ვრცელი ტერიტორიის ზოგად აღმნიშვნელად, კრებითი სახელწოდება "კოლხიდის" სახით [150]. შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს სამივე უმთავრესი მდინარე – მტკვარი, ჭოროხი და აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს დამაკავშირებელი რიონი – ქვეყნის ერთიანობისათვის ძველთაგანავე სასი­ცოცხლო არტერიების ფუნქციას ასრულებდნენ, აკავშირებდნენ რა ერთმანეთთან ქვეყნის უმთავრეს აღმოსავლეთ, დასავლეთ და სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილებს. საქართველოს ძლიერების ხანაში ხდებოდა ამ სამი, ერთი შეხედვით განსხვავებული, თუმცა ერთი ძირიდან წარმომდგარი სახელმწიფოებრივი ტრადიციის მქონე, მხარის გაერთიანება, ხოლო დაუძლურებისას - ერთმანეთისაგან დაშორება. ამრიგად, მდინარე ევფრატის გაყოლებაზე მდებარე ძველი მსოფლიოს ერთ-ერთი უმთავრესი კულტურული და პოლიტიკური განვითარების განმაპირობებელი შუამდინარეთის რეგიონის უმთავრესი მდინარის სათავის მხარე­ში განლაგებული დაიაენი /დიაუხი ქვეყანა უნდა ყოფილიყო ამიერკავკასიის ცენტრალურ, დასავლეთ და სამხრეთ-დასავლეთ მხარეებში არსებული ქართული სახელმწიფოების წინაპარი ქვეყანა და შესაბამისად, ამ სახელ­მწიფოებრივი წარმონაქმნის რაობის გარკვევას სათანადო მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს საზოგადოდ ადრეული ამიერკავკასიური სახელმწიფოების აღმოცენება-განვითარების საკითხთა შესწავლის თვალთახედ­ვით და კერძოდ ქართული სახელმწიფოებრივი ტრადიციის ფესვების ძიებისას [გვ.109].