<უკან დაბრუნება

კავკასიურ - ახლოაღმოსავლური კრებული

XI

ეძღვნება ქალბატონ მერი ინაძეს დაბადების 75 წლისთავის აღსანიშნავად

რედაქტორი: აკად. გრიგოლ გიორგაძე

თბილისი

მემატიანე

2004

გიორგი ქავთარაძე

კავკასიისა და ანატოლიის ადრეული ბრინჯაოს ხანის კულტურების ურთიერთმიმართების ზოგიერთი საკითხი

(ნაწილი II)

დასაწყისი (ნაწილი I)... ............

დასასრული (ნაწილი III)

ადრეული ბრინჯაოს ხანის მეორე ფაზა

ცენტრალური ანატოლიის ადრეული ბრინჯაოს ხანის მეორე ფაზის დამახასიათებელ თავისებურებას, ისევე როგორც ჩრდილოეთ კავკასიის მაიკოპის კულტურისას, წარმოადგენს “სამეფო აკლდამების” გამოჩენა - კლასთაწარმოქმნის პროცესის უცილობელი ნიშან-თვისება [51 ქავთარაძე 1979, 83-92.]. მიუხედავათ ამ გარემოებისა, ცენტრალური ანატოლიის “სამეფო აკლდამებში” გამოვლენილი დამარხვის წეს-ჩვეულებათა ზოგიერთი თავისებურება და ამ თავისებურებათა თითქმის სრული განსხვავება უფრო ადრეული თუ თანადროული ანატოლიური სამარხებისაგან, ისევე როგორც ამ აკლდამების სამარხეული ინვენტარის გარკვეული მსგავსება ჩრდილოეთ კავკასიის, ჩრდილოშავიზღვისპირეთული სტეპებისა და ყირიმის ნახევარკუნძულის ყორღანული კულტურის ელემენტებთან, საშუალებას გვაძლევს ვივარაუდოთ ჩრდილოური წარმომავლობის ტომების შეღწევა და დასახლება ცენტრალურ და ჩრდილოეთ ანატოლიაში (გვ.67).

მხედველობაშია მისაღები ის ფაქტი, რომ მოიპოვება მასალა ადრეული ჰელადური ხანის II პერიოდის დამლევსა თუ ამავე ხანის III პერიოდში ანატოლიიდან ეგეოსის ზღვის გადალახვით ხალხის დასავლეთის მიმართულებით გადაადგილების სამტკიცებლად. ეს მოვლენა არ არის გამორიცხული, რომ გამოწვეული ყოფილიყო იმავე ხანებში ახალმოსულთა დაწოლით, რომლებიც ანატოლიაში ჩრდილოეთიდან უნდა ყოფილიყვნენ შემოჭრილი, შესაძლოა სულაც კავკასიონის გადაღმა მდებარე მხარეებიდან [52 Hood 1973, 61.]. ძალზე მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში, სოფელ პავლოგრადის მახლობლად მდებარე მაიკოპის კულტურის ადრეული სტადიის გორა-სამარხში (ყორღანში) ნაპოვნი იყო ოთხთვლიანი ურმის ნაშთები [53 Николаева/Сафронов 1983, 63.]. ასეთი ტრანსპორტის გამოყენებას შესანიშნავი შესაძლებლობა უნდა მიეცა აღნიშნული და მომდევნო ხანების ჩრდილოელი მესაქონლეობის მასიური გადაადგილებებისათვის შორეული მხარეებისაკენ და ვრცელ ფართობებზე. ახალ ტერიტორიებზე შეჭრილ მომთაბარეებს, მათი ძირითადი საქმიანობის, მესაქონლეობის ხვედრითი წილის ადგილობრივ საზოგადოებებში მნიშვნელოვანი ზრდითა [54 ალაჯა ჰოიუქის “სამეფო აკლდამების” თანადროული მეორე ცენტრალურანატოლიური ძეგლის, ალიშარ ჰოიუქის ფენებში შეინიშნება მსხვილფეხა რქოსანი საქონლის ძვლების სიმრავლე. ამავე ძეგლის ადრეული ბრინჯაოს ხანის ყველა სხვა პერიოდის ნაშთებში ცხვრის მოშენების წამყვანი ადგილი სავსებით ეჭვს გარეშეა (იხ.Osten van 1937, 302).], და ახალი მმართველი კლასის ჩამოყალიბებით ხელი უნდა შეეწყოთ ადგილობრივი საზოგადოების შემდგომი ეკონომიკური და სოციალური დიფერენციაციისათვის. კულტურული და მასთან ძირითადად დაკავშირებული ენობრივი ცვლილებების ფუნქციური დანიშნულება ხშირ შემთხვევაში იყო საზოგადოებრივი სტრატიფიკაციის პროცესის დაჩქარების აუცილებლობა, რაც საერთო ფენომენს წარმოადგენდა ადრეული ლითონების ხანის ახლო აღმოსავლეთისა და მისი პერიფერიისათვის. ამ ფუნქციას ძვ.წ. მესამე-მეორე ათასწლეულებში ასრულებდნენ ძირითადად ჩრდილოეთიდან გადმოსული და ამასთანავე ინდოევროპული წარმომავლობის მქონე შედარებით მობილური მესაქონლე ტომები. თუმცა მსგავსი ფუნქციის ქონა არ უნდა ყოფილიყო მხოლოდ ინდოევროპული წარმომავლობის მქონე ტომების პრეროგატივა. არ ჩანს საფუძველი, რის გამოც უარი უნდა ეთქვათ სხვა ტომთა წარმომადგენლებს ჰქონოდათ ასეთივე ან მსგავსი დაკრძალვის წესები; ზოგიერთ შემთხვევაში გორა - სამარხები ნაპოვნია იმ რეგიონებში სადაც უფრო გვიან ხანებში არაინდოევროპელი მოსახლეობის არსებობაა დადასტურებული [55 ამავე დროს, მონაცემები ყორღანული დამარხვის წესთან დაკავშირებული სამარხების არსებობის შესახებ, საერთოდ არ არის წარმოდგენილი ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ადრეული ინდოევროპელებით, ლუვიელებით დასახლებული სამხრეთ და დასავლეთ ანატოლიის ტერიტორიიდან (Mallory 1989,30).]. მსოფლიოს სხვა შორეული რეგიონების მონაცემთა გათვალისწინების გარეშეც, საკმარისია გავიხსენოთ სამხრეთელი, სემიტი, მესაქონლეების მიერ ახლო აღმისავლეთის სხვადასხვა მხარეებში განხორციელებული ფუნქცია ან, ბევრად უფრო გვიან, ადრეულ შუა საუკუნეებში, ჩრდილოაღმოსავლელი (ახლო აღმოსავლურ - ხმელთაშუაზღვისპირეთული თვალთახედვით), ევრაზიის სტეპებიდან შემოჭრილი და ალთაური წარმომავლობის ნომადი ტომები, რომელთათვისაც ასევე დამახასიათებელი იყო ყორღანული ტიპის დაკრძალვის წესის არსებობა. როგორც ვხედავთ, დასაშვები ჩანს, ანალოგიური სოციალური ფუნქცია და მესაქონლეობისათვის დამახასიათებელი დაკრძალვის წეს-ჩვეულებები სრულიად განსხვავებული წარმომავლობის ტომების ნიშან-თვისებას წარმოადგენდეს [56 ი.დიაკონოვის აზრით, დაკრძალვის ანალოგიური წესი გავრცელებული უნდა ყოფილიყო პროტო-ქართველურ ტომებში (შდრ. D'iakonov 1985, 120ფ.). იგი ფიქრობს, რომ ქართველური ენის თავდაპირველი მატარებლები ამიერკავკასიაში ჩრდილოეთიდან შემოვიდნენ და მათ არქეოლოგიურ გამოხატულებად ჩრდილოეთ კავკასიის მაიკოპის კულტურასა და კახეთში აღმოჩენილ ყორღანებს მიიჩნევს (D'iakonov 1990, 62). სხვა შეხედულების თანახმად ყორღანული დამარხვის წესი ამიერკავკასიაში ინდოევროპელებს უნდა შემოეტანად. ო. ჯაფარაძის მიხედვით, სწორედ ამ გარემოებით უნდა აიხსნას ინდოევროპული ელემენტების არსებობა ქართველურ ენებში (Dzhaparidze 1993, 489).

ჯ.მელორის განცხადებით, კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთითა და სამხრეთით მდებარე “სამეფო აკლდამებს” შორის მსგავსება შესაძლოა გამოეწვია ორივე ამ რეგიონის ადრეული ბრინჯაოს ხანის იერარქიულად დაწინაურებული წრეების ჩაბმას პრესტიჟული საგნებით ურთიერთშორის გაცვლით ქსელში და მათ მოთხოვნილებას მოეწყოთ თავიანთი საბოლოო განსასვენებელი განსაკუთრებით შთამბეჭდავი ფორმით. მისი აზრით, ვინაიდან მოსალოდნელი იყო მტკვარ-არეზის კულტურა თანდათანობით გადაზრდილიყო სოციალურად უფრო მეტად დიფერენცირებულ საზოგადოებაში, რომელშიც ძალაუფლებისა და ქონების სიმბოლური გამოხატულებების არსებობას შეეწყობოდა ხელი, აქ მიმდინარე სოციალური ცვლილებები უფრო ლოკალურად აღმოცენებულად უნდა იყოს მიჩნეული, ვიდრე საიდანღაც შემოტანილად და თავს მოხვეულად (Mallory 1989, 30, 233).]. მაიკოპის კულტურის მატარებელთა ყორღანული დამარხვის წესისათვის დამახასიათებელი ზოგიერთი თავისებურება შეინიშნება ახ.წ. მეთოთხმეტე -მეთხუთმეტე საუკუნეებით დათარიღებულ ბელორეჩენსკის ყორღანებში, რომლებიც ჩრდილოდასავლეთკავკასიური, ადიღეურ-ჩერქეზულ ტომთა დანატოვარს წარმოადგენენ  [57 მაგ. Федоров 1975, 80f]. ჯ. მელორი ფუჭად მიიჩნევს ზოგიერთ მკვლევართა მიერ გამოყენებულ იმ არგუმენტებს, რომლებიც თითქოსდა უნდა მოწმობდნენ ცენტრალურ ანატოლიაში მიკვლეულ ალაჯა ჰუიუქის “სამეფო აკლდამების” ინდოევროპულ კუთვნილებას; თუმცა, ამავე დროს, იგი თვლის, რომ მუდმივი კონტაქტები ანდა მიგრაციებია მხედველობაში მისაღები ჩრდილოეთ ანატოლიის ცენტრალური ნაწილის “სამეფო აკლდამებსა” (მაგალითად, ალაჯა ჰოიუქის ცამეტი სამარხის) და კავკასიონის ჩრდილოეთით მდებარე მხარეებიდან ცნობილ გარეგნულად ანალოგიურ და ერთმანეთთან ახლო მყოფი სამარხეული ინვენტარის შემცველ სამარხებს შორის მსგავსების ასახსნელად (Mallory 1989, 30, 168).]. /გვ.70:/. მაიკოპის კულტურის მკვლევრები ამ და ზოგიერთ მომდევნო კულტურას მიაკუთვნებენ აფხაზურ-ადიღური ტომების წინაპრებს [58 Mарковин 1960, 116, 147; Федоров 1975, 74.]. ვფიქრობ შესაძლებელი უნდა იყოს აგრეთვე ცენტრალური ანატოლიის ხათური (პროტო -ხეთური) მოსახლეობა, რომლის ენაც ავლენს განსაზღვრულ მსგავსებას სტრუქტურული და მატერიალური თავისებურებების მხრივ აფხაზურ-ადიღურ ენებთან [59 Дунаевская 1960, 73-77; Дьяконов 1967, 173.] - დავაკავშიროთ ცენტრალური ანატოლიის “სამეფო აკლდამების” კულტურასთან [60 იხ. Kammenhuber 1969, 329.], რომელიც, თავის მხრივ, ავლენს ზოგიერთი სტრუქტურული და მატერიალური ნიშან-თვისებების მსგავსებას (აკლდამების მოწყობისა და სამარხეული ინვენტარის მხრივ) ჩრდილოელი მესაქონლეების დაკრძალვის წეს-ჩვეულებებთან. ამ გარემოების გათვალისწინებით, ხათების გამოჩენა ცენტრალურ ანატოლიაში სავარაუდო ხდება დაუკავშირდეს ჩრდილოეთ კავკასიიდან მათ შესაძლო მიგრაციას, რასაც ადგილი უნდა ჰქონოდა გვიანმაიკოპურ ან, რაც ალბათ უფრო მისაღები ჩანს, ადრეულ “პოსტ-მაიკოპურ” ხანაში [61 შდრ. ქავთარაძე 1978passim. ჩრდილოელ მესაქონლეთა ეს ნავარაუდევი აქტიურობა, როგორც ჩანს, არ უნდა ყოფილიყო მათი პირველი ცდა ახლო აღმოსავლეთში კავკასიის გავლით შეღწევისა (შდრ.  Loon van 1978, 7-11, 57-62; Winn 1981, 113-118; Mallory 1989, 30; Mунчаев 1994, 169).]. ამ პრობლემის გადასაწყვეტად აუცილებელია კავკასიური და ანატოლიური ქრონოლოგიური კონსტრუქციების შეთანაწყობა. აღნიშნულ რეგიონთა ზღვისპირეთის კულტურული ფენების ქრონოლოგიური ადგილის გარკვევაში განსაკუთრებული ადგილი უნდა მიენიჭოს ზღვის დონის ცვალებადობის სინქრონულობის განსაზღვრას. მაგრამ ეს უფრო მომავალი კვლევა-ძიების საქმეა. კავკასიისა და ანატოლიის ადრეული ლითონების ხანის ქრონოლოგიურ განზომილებათა შემუშავებას დიდი მნიშვნელობა აქვს არა მხოლოდ ცირკუმპონტური ზონის არქეოლოგიური პრობლემატიკისათვის, არამედ მთლიანად ძველი სამყაროსათვის. მათი მონაცემების მხედველობაში მიღების გარეშე ძალზე ძნელი იქნება რამდენადე საიმედო საერთო ევროპული ქრონოლოგიური შკალის მიღება. საქმე იმაშია, რომ სწორედ ანატოლიასა და კავკასიაში ჩანს შესაძლებელი იმ “რღვევის ზოლის” ორთავე ნაპირის ერთმანეთთან დაახლოება, რომელიც წარმოიქმნა ჯერ რადიონახშირბადული დათარიღების მეთოდის არქეოლოგიური ძეგლების დათარიღებისათვის გამოყენებისა და შემდეგ ამ მეთოდით მიღებული თარიღების შესწორების აუცილებლობის შედეგად და რამაც მიახლოებითი ისტორიული ქრონოლოგიების მქონე მხარეები (ეგვიპტე, მესოპოტამია და სხვ.) დააშორა უპირატესად ფიზიკური მეთოდის საშუალებით დათარიღებულ რეგიონებს [62 შდრ. Renfrew 1973, 104f., figs.20f.; Kавтарадзе 1983, 34f.]. უაღრესად ხელსაყრელ გარემოებას კავკასიისა და ანატოლიის ადრეულ კულტურათა აბსოლუტური და შედარებითი ქრონოლოგიის შემუშავებისათვის წარმოადგენს ის გარემოება, რომ სირია-მესოპოტამიის ნამოსახლარებზე გამოვლენილი ანატოლიური და კავკასიური წარმომავლობის არქეოლოგიური მასალა თარიღდება ისტორიული ქრონოლოგიების მეშვეობით, ხოლო რადიონახშირბადული ტექნიკით დათარიღებულ ანატოლიურ და კავკასიურ კულტურულ ფენებში დასტურდება სირიულ-მესოპოტამური, ანუ უკვე თავისთავად ისტორიული ქრონოლოგიების საშუალებით თარიღგანსაზღვრული მასალები. ამ მხრივ, განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა უკანასკნელ ხანებში აღმოსავლეთანატოლიურ ძეგლებზე ჩატარებული გათხრები, სადაც ძვ.წ. მეოთხე -მესამე ათასწლეულების ფენებში აღმოსავლეთ- და ცენტრალურანატოლიურ მასალების გვერდიგვერდ აღმოჩნდა მესოპოტამური და კავკასიური წარმომავლობის მასალები.

შესაბამისად, ამ ფენებისათვის მესოპოტამიისა და ეგვიპტის ისტორიულ ქრონოლოგიებთან კორელაციის საშუალებით მიღებული თარიღები თავისთავად წარმოადგენენ ანარიშგასაწევ არგუმენტს ძველაღმოსავლური ცივილიზაციების ჩრდილოეთი პერიფერიის (ჩრდილოეთი კავკასიის ჩათვლით) არქეოლოგიური კულტურებისათვის ადრე მიღებული თარიღების საგრძნობი დაძველების სასარგებლოდ [63 მაგ. Kавтарадзе 1983, 86-105]. გაუმჯობესებულ არქეომეტრიულ ტექნიკაზე დაფუძნებული ახალი ქრონოლოგიური განზომილებების გამოყენების გადაუდებელი საჭიროების გათვითცნობიერება და შესაბამისად მათი მონაცემების გათვალისწინების შედეგად ახლოაღმოსავლური მონაცემების შეთანაპირება ამავე არეალის ჩრდილოური პერიფერიის ძეგლებზე მოპოვებულ არქეოლოგიურ მასალასთან, საშუალებას მოგვცემდა ახლებურად გაგვეხილა რიგი ეთნოგენეტურ-ლინგვისტური, კულტურულ-ისტორიული და სოციალურ-ეკონომიური მოვლენებისა სრულიად ახალ შუქზე, არა მხოლოდ კავკასია-ანატოლიის ადრეული პერიოდის შესწავლასთან დაკავშირებით, არამედ აგრეთვე ახლო აღმოსავლეთისა და ევროპის უძველესი კულტურებისა და შესაბამისად საზოგადოებების ურთიერთმიმართების ხასიათის გადასინჯვის მხრივ.]. ახალი მონაცემების საფუძველზე სავსებით დასაშვები ჩანს, მაიკოპის კულტურის შემდეგდროინდელი, რომელმაც ამასთანავე შეინარჩუნა წინამორბედი კულტურის მრავალი ნიშან-თვისება, ე. წ. “ჩრდილოკავკასიური კულტურის” ქვედა თარიღი ცენტრალური ანატოლიის “სამეფო აკლდამების” ქვედა თარიღის მეტნაკლებად თანადროულად მივიჩნიოთ. ალაჯა ჰოიუქის “სამეფო აკლდამების” კულტურის მოსახლეობის არაადგილობრივი წარმომავლობა შესაძლებელია დავასკვნათ ამ სამარხებში მიკვლეულ ბრაქიკეფალურ ჩონჩხთა და ცენტრალური ანატოლიის მკვიდრი მოსახლეობის დოლიქოკეფალურ მაჩვენებლებს შორის არსებული კრანიოლოგიური განსხვავებების გათვალისწინების შედეგად [64 Senyürek 1956, 207f.; Mellaart 1966, 155.]. მხედველობაშია მისაღები ისიც, რომ განსახილველი ხანის ჩრდილოდასავლეთ კავკასია ხასიათდება, კავკასიის სხვა რაიონებთან შედარებით, როგორც “შედარებითი ბრაქიკრანიის ცენტრი” [65 Дебец 1948, 104, 108, 175, 275ფ.]. თუმცა მსგავს მორფოლოგიურ მახასიათებლებზე შეიძლება ზეგავლენას ახდენდნენ კვების ან გარემო პირობების ფაქტორები, ისევე როგორც გარკვეული სახის ხელოვნური მანიპულაციები [66 მაგ., კავკასიაში ჯერ კიდევ არსებობს ჩვილი ბავშვის თავის დამრგვალების ჩვევა, აკვანში მისი მჭიდროდ შეხვევით.]. რა თქმა უნდა ბევრად უფრო სანდო იქნებოდა ბიოქიმიური კვლევის შედეგები, რომლებიც ამ რეგიონებისათვის სამწუხაროდ ძალზე ნაკლულია [67 ქ. რენფრიუს განცხადებით, უახლოეს მომავალში ბირთვულ და მითოქონდრიულ დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავაზე (დნმ) დაფუძნებული მოლეკულარული გენეტიკის წარმატებები და ადამიანთა განათხარი ნაშთებისაგან მიღებული შორეულ წარსულში არსებული გენეტიკური ურთიერთობების ამსახველი შედეგების გამოყენება, ხელს შეუწყობს ახალი დარგის, “ისტორიული გენეტიკის” აღმოცენებას (Renfrew 1992, 446; Renfrew 1993, 40f, 44). ანთროპოლოგიური მონაცემების ინტერპრეტაციისას მორფოლოგიური კრიტერიუმების უკმარისობაზე ჯერ კიდევ ნახევარ საუკუნეზე მეტი ხნის წინ ამახვილებდა ყურადღებას ჯ. ლოურენს ენჯელი, რომელიც ძველი ტროის მოსახლეობის რთული და მრავალფეროვანი რასიული კავშირების განხილვისას შენიშნავდა, რომ “განსხვავებული წარმომავლობის მოსახლეობის გენეტიკური ურთიერთკავშირის საფუძვლიანი ანალიზის დროს არსებულ სხვაობებზე დაკვირვება ცხადყოფს, როგორც თანამედროვე მეტრული და კვლევის სხვა გარეგნულ-დაკვირვებითი მეთოდების არაკომპეტენტურობას, ასევე იმ ნიშან-თვისებათა კომბინირებული შესწავლის აუცილებლობას, რომლებიც ამჟამად სხვადასხვა “სახეობათა” “აბლაბუდებში” არიან აღრეული და რომელთა ხელახალი შეთავსებადობის საკითხის გამოსარკვევად საჭირო ხდება ცალკეულ გენთა და ქრომოსომთა დამაკავშირებელი ჯგუფების მრავალგვაროვანი ზემოქმედების გამოკვლევა” (Lawrence Angel 1951, 30).].

გაურკვეველი რჩება წინახათური ხანის ცენტრალური და ჩრდილოეთ ანატოლიის მოსახლეობის ეთნიკური კუთვნილების საკითხი. ამ პრობლემასთან დაკავშირებით უპირველეს ყოვლისა მხედველობაში უნდა იყოს მიღებული ხეთურ ენაში შემონახული ის არაინდოევროპული ფენა, რომელიც ვერ აიხსნება ხათური ენის მეშვეობით. ვფიქრობ, მასში უნდა იყოს შემონახული იმ მოსახლეობის ენა, რომელიც ეტყობა სუბსტრატული იყო არა მხოლოდ ხეთური ენისათვის, არამედ ალბათ ხათურისათვისაც. ზემოთ მოხსენიებული დაკვირვებებისა და აგრეთვე ქართველურ და ხათურ ენებს შორის შენიშნუ/გვ.74:/ლი სიახლოვის [68 Дьяконов 1967, 175ფ.; Kондратьев/Шеворошкин 1970, 134; Girbal 1986, 160-163; Mallory 1989, 26; Gragg 1995, 2177. ქ. გირბალი ხათურს ქართველურ ენებს კიდევაც მიაკუთნებს, ოღონდ იგი მხოლოდ ლექსიკურ მონაცემებს ეყრდნობა.] გათვალისწინებით, არ უნდა იყოს გამორიცხული ადრეული ბრინჯაოს ხანის ანატოლიის ცენტრალურ და ჩრდილოეთ რეგიონებში პროტო-ქართველურ ტომთა განსახლება. საფიქრებელია, რომ ქართველური ერთობა უნდა ჩამოყალიბებულიყო ანატოლიაში ადრეული ბრინჯაოს ხანის ადრეულ ეტაპზე, ადგილობრივი, ანატოლიური და დასავლეთიდან ახალშემოსული ტომების შეჯვარების შედეგად [69 ენათმეცნიერებაში კონვერგენცია, განსხვავებით დივერგენტული პროცესებისაგან, ჩვეულებრივ შეუმჩნეველი რჩება ხოლმე; ამ გზით ენათა ან ენათა ოჯახების ჩამოყალიბებას ისტორიული ენათმეცნიერება უარყოფს. თუმცა, როგორც ქ.რენფრიუ შენიშნავს, ლინგვისტური კონვერგენციის გენეტიკური ტყუპისცალი, რომელიც შეჯვარების შედეგად არის აღმოცენებული - “გენების დინება” - შესაძლებელია როგორც ხელშემწყობ, ასევე შემაფერხებელ ძალად მოგვევლინოს ცვლილებათა ჩასახვისა და ახალ სახეობათა ჩამოყალიბების დროს (Renfrew 1992, 448, 453). ნ. ტრუბეცკოის საექსპერიმენტოდ წამოყენებული წანადადების მიხედვით, არასოდეს არსებულა ერთიანი პროტო-ინდოევროპული წინაპრული ენა, არამედ უფრო მოსალოდნელია, რომ გენეტიკურად ერთმანეთის არამონათესავე ენები საკმაოდ დიდი დროის განმავლობაში ურთიერთზემოქმედებდნენ, რათა საბოლოოდ ჩამოეყალიბებინად ამორფულად შეკავშირებული Sprachbund-ი, რომელიც შემდეგ რეკონსტრუირებული იქნა ლინგვისტთა მიერ როგორც პროტო-ინდოევროპული ენა (Trubetskoy 1939, 81-89; Friedrich 1975, 67). როგორც ჩანს, კონვერგენცია და დივერგენცია წარმოადგენდნენ “ერთი და იმავე მონეტის ორ მხარეს” და მათ არცთუ ისე იშვიათად ერთდროულად უნდა ჰქონოდათ ადგილი ენობრივი განვითარების მსვლელობისას. ბოლო დროს შენიშნული იყო, რომ თუმცა ლინგვისტური რეკონსტრუქციის მიმდინარეობა, ძირითადად ფოკუსირებული პოსტულირებულ, წინაპრულ ფორმებზე, გამუდმებით აღადგენს თითქოსდა ისტორიული განვითარების პროცესის ერთადერთ გამომხატველ ე. წ. “გვაროვნული ხის” სტრუქტურას და განიხილავს დივერგენციას ენობრივი ცვლილების ერთადერთ ფორმად, კონვერგენცია, როგორც ირკვევა, უნდა ყოფილიყო თანაბრად გავრცელებული მოვლენა და პიდჯინიზაციისა და კრეოლიზაციის პროცესების საშუალებით ალბათ წარმოადგენდა ენათა /გვ.75:/ ცვლილების სულ უფრო მზარდ თავისებურებას ბრინჯაოს ხანისათვის დამახასიათებელი ინტენსიური რეგიონთაშორისი ვაჭრობის ისტორიულ პირობებში (Sherratt/Sherratt 1988, 585). სინამდვილეში, ახალმოსულთა შემოსევებისა და ზოგიერთ ტომთა სხვა ტომთაგან დამონების შედეგად განსხვავებული წარმომავლობის ტომთა შერწყმა-შეჯვარებას, კლასთა წარმოქმნის პროცესის ადრეულ სტადიაზე მყოფი საზოგადოებების სახეცვლილებისათვის ალბათ უფრო გადამწყვეტი ფაქტორი უნდა ყოფილიყო, ვიდრე ინტერ-რეგიონალური ვაჭრობა.]. შედარებით უფრო გვიან უნდა მომხდარიყო ქართველური ტომების პერიოდული ინფილტრაცია ანატოლიიდან ამიერკავკასიის - მათი ისტორიული სამშობლოს - მიმართულებით.

მხედველობაშია მისაღები, რომ გარკვეული ნაწილი ხეთურ-სომხური ლექსიკური პარალელებისა, რომლებიც მცირე გამონაკლისის გარდა არაინდოევროპული წარმომავლობისაა და როგორც ჩანს წარმოდგება მცირე აზიის ადგილობრივი მოსახლეობის ლექსიკონიდან [70 Greppin 1975, 89.], დასტურდება ქართველურ ენებშიც, რომლებიც სხვა კავკასიურ ენებთან ერთად უძველესი ახლოაღმოსავლურ - ხმელთაშუაზღვისპირეთული სამყაროს ცოცხალ რელიქტებს წარმოადგენენ. პროტო - ქართველური ტომების პირველსაცხოვრისად ანატოლიის მიჩნევა, ერთი შეხედვით, მხარდაჭერას უნდა ღებულობდეს უკანასკნელი ხანების ენათმეცნიერული გამოკვლევების მონაცემების მიხედვით. მათ შუქზე ხათური ენა უშუალოდ ჩრდილოკავკასიური ენობრივი ოჯახის ჩრდილოდასავლურკავკასიურ (აფხაზურ-ადიღურ), ხოლო პროტო-ხური-ურარტული - ჩრდილოაღმოსავლურკავკასიურ (ნახურ-დაღესტნურ) ჯგუფებში ექცევა [71 მაგ., Diakonoff/Starostin 1986, 1-15, 95-99.]. ასეთ ვითარებაში ქართველურისათვის არა მხოლოდ დასავლეთ და ცენტრალურ ამიერკავკასიაში აღარ რჩება ადგილი, არამედ არც მათ სამხრეთ-დასავლეთითა და სამხრეთით მდებარე მხარეებშიც, რომლებიც, შესაბამისად, ხათურ -ჩრდილო -დასავლეთკავკასიურ და მისგან აღმოსავლეთით მდებარე პროტო-ხურიტულ-ურარტულ-ჩრდილო - აღმოსავლეთკავკასიურ ერთობებით დასახლებულებად შეიძლებოდა წარმოგვედგინა. თუმცა, როგორც ჩანს, დასავლეთ ამიერკავკასია /გვ.76:/ და აღმოსავლეთ ანატოლია ძვ.წ. გვიან მეოთხე - ადრეულ მესამე ათასწლეულებში წარმოადგენდნენ “საკონტაქტო ზონებს” ახლო აღმოსავლეთის ჩრდილოური პერიფერიის სამ მნიშვნელოვან კულტურას შორის: ცენტრალურანატოლიურ “ბუიუქ გიულიუჯექის”, ჩრდილოეთ კავკასიის დასავლეთ და ცენტრალური რეგიონისათვის დამახასიათებელ მაიკოპისა (და/ან მისი მომდევნო ხანის “ჩრდილოკავკასიური კულტურის”) და ჩრდილოაღმოსავლეთ კავკასიაში, ცენტრალურ, სამხრეთ და აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში, დასავლეთ ირანში, აღმოსავლეთ ანატოლიასა და სირია-პალესტინაში გავრცელებულ მტკვარ -არეზის, რომლებიც (ეს სამი კულტურა) იქნებ გაგვაიგივებინა, ძალზე არამკვეთრი კონტურებით, სამხრეთ (ქართველურ), ჩრდილოდასავლეთ და ჩრდილოაღმოსავლეთ [72 არა მხოლოდ ჩრდილოაღმოსავლეთკავკასიური ენების მატარებელ ტომთა მიერ დასახლებული ტერიტორიები ემთხვეოდა მტკვარ - არეზის კულტურის გავრცელების არეალს, არამედ აგრეთვე თვით ხურიტებსაც, ძვ.წ. გვიან მესამე ათასწლეულის ზემო მესოპოტამიაში მოსახლეებს, როგორც ირკვევა, თავისი პირველსაცხოვრისი აღმოსავლეთ ანატოლიაში, იმავე მტკვარ-არეზის კულტურის ერთ-ერთ ადრეულ ცენტრში, ჰქონიათ (შდრ. Burney 1958, 157-209; Burney 1989, 45, 48, 50f.; D'iakonov 1990, 63; Wilhelm 1995, 1244f.). უფრო გვიან ხანებში ხურიტების მატერიალური კულტურა ძნელი გასარჩევი ხდება მათ მეზობლად მცხოვრები სხვა ახლოაღმოსავლელი ხალხებისაგან (Potts 1994, 21). იმ ხანად მათთვის დამახასიათებელი კერამიკა ნაკლებად განირჩეოდა ახლო აღმოსავლეთში გავრცელებული სხვა თანადროული ნაწარმისაგან და მათ მსგავსად ატარებდა დროის ნიშან-კვალს - ჭურჭლის მოხატვის ტრადიციას. ხურიტების ამიერკავკასიური წარმომავლობაის ვარაუდი ჯერ კიდევ ე.შპაიზერის მიერ იყო გამოთქმული (Speiser 1941).] კავკასიურ ენების მატარებელთა წინაპრებთან.

<<დასაწყისი (ნაწილი I) <<

<<დასასრული ნაწილი III<<

• საინტერესო სტატიები