|
<უკან დაბრუნება...<<დაბრუნება მთავარ გვერდზე... <<<საინტერესო სტატიები>>>
სამეცნიერო პარადიგმები
საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემია
საქართველოს ისტორიკოსთა ეროვნული კომიტეტი
საქართველოს საპატრიარქოს წმიდა ანდრია
პირველწოდებულის სახელობის
ქართული უნივერსიტეტი
თბილისი,
2009
გიორგი ქავთარაძე
ანატოლია - კავკასიის მიჯნის ძველი ისტორიის ზოგიერთი საკითხი
(ნაწილი III)
წინა თავი (ნაწილი II) ..
.<<<დასაწყისი (ნაწილი I )<<<
ისტორიოგრაფიულ ლიტერატურაში გამოთქმულია საკმაოდ საფუძვლიანი შენიშვნა, რომ დაუჯერებელია "შავი ზღვის პერიპლუსის" ავტორს, ფლავიუს არიანეს, დაეშვა კოლხთა ბინადრობა ცენტრალურ აზიაში, ხორაზმიელთა მეზობლად, ნაცვლად შავ ზღვასთან მდებარე ტრაპეზუნტის მიდამოებისა. ნავარაუდევია, რომ შეცდომა გაჩნდებოდა ბერძნულ მანუსკრიპტებში, ვინაიდან წარმოუდგენელია, რომ თავდაპირველ ტექსტში კოლხების გვერდით შუააზიელი ხორაზმიელები ყოფილიყვნენ მოხსენიებული [89]. ასევე ფიქრობენ, რომ შესაძლოა თვით არიანეს დაეტოვებინა ფარასმანესის განცხადება უკომენტაროდ, ვინაიდან არ სურდა ამ ინფორმაციის სანდოობის ეჭვის ქვეშ დაყენება, რომელიც, როგორც ჩანს, მოდიოდა თავდაპირველი, ალექსანდრეს თანამედროვე წყაროდან, შესაძლოა არისტობულუსიდან ან პტოლემედან, ანდა მას თავი უნდოდა აერიდებინა იმისი განხილვისაგან, თუ რა უნდა ყოფილიყო ნაგულისხმევი ამ განცხადებაში [90, 67, 192]. ა.ბოსვორსი ყურადღებას ამახვილებს იმ გარემოებაზე, რომ ამ ამბის თავდაპირველ მთხრობელს, რომელიც მისი რწმენით აშკარად ამ მოვლენის თანამედროვეა, ეჭვი არ ეპარებოდა ალექსანდრეს მისწრაფებაში დაემორჩილებინა შავი ზღვის ირგვლივ მდებარე არე-მარე; მისი შეხედულებით, ეს წამოწყება დაკავშირებული უნდა იყოს ძვ.წ. 328 წელს შემუშავებულ გეგმებთან [90, 67, 192].
ერთი რამ ვფიქრობ ცხადია, არიანეს ტექსტი ეხება შავიზღვისპირეთს და არა ცენტრალურ აზიას, გარდა იმისა, რომ მასში მოხსენიებული არიან კოლხები, ამაძონელები და ექვსინის პონტო, ამასვე უნდა მოწმობდეს თვით ალექსანდრეს სიტყვები, რომ მხოლოდ ჰელესპონტოსა და პროპონტიდისის გავლით საბერძნეთში დაბრუნების შემდეგ (ე.ი. შორეული ლაშქრობიდან გამობრუნების შემდეგ), გაემართებოდა იგი პონტოსკენ და ამისათვის გამოიყენებდა, როგორც სახმელეთო, ასევე საზღვაო ძალებს. ეს უკანასკნელი შენიშვნა – “საზღვაო ძალების გამოყენება” – შეუძლებელს გახდიდა ცენტრალურ აზიაში მის უკან დაბრუნებას და შესაბამისად იქ მყოფი ფარასმანესისათვის დახმარების გაწევის შესაძლებლობას. ამ საკითხთან დაკავშირებით, იქნებ გამართლებული იყოს სტრაბონის იმ ცნობის გახსენება, რომლის მიხედვით, ალექსანდრემ მენონის წინამძღოლობით ჯარი გააგზავნა სისპირიტისში [Str., XI, XIV, 9]; ამ უკანასკნელს ხომ ზოგიერთი მეცნიერი სპერთან (დღევ. თურქული ისპირი) აიგივებს[18] (გვ. 128). საფიქრებელია, რომ ანატოლიის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, არა მხოლოდ ქართული მატიანეების არიან-ქართლია საძებარი, არამედ კოლხებთან და ამაძონელებთან მებრძოლი ფარასმანესის ქვეყანაც. არც ის არის გამოსარიცხი, რომ ეს ორი ცნობა ერთმანეთთან იყოს დაკავშირებული, თუ ერთი მხრივ, არიანეს მიერ მოხსენიებული ხორაზმიელთა მეფე ფარასმანესი, ალექსანდრეს დახმარებას ელოდებოდა თავისი მეზობლების – კოლხებისა და ამაძონელების – წინააღმდეგ, მეორე მხრივ, ქართული და სომხური მატიანეების ცნობით, ალექსანდრე დიდმა ქართლში მოსვლის შემდეგ თავისი “პროტეჟე” (აზო/აზონი თუ მიჰრდატ/მითრიდატე) დაადგინა ამ ქვეყნის მმართველად. შესაბამისად, საფუძველს მოკლებული არ უნდა იყოს ვარაუდი, რომ, რომელიღაც, ანატოლია-კავკასიის მიჯნაზე განლაგებული, ქვეყნის სახელი ყოფილიყო აღრეული ცენტრალურ აზიაში მდებარე ქვეყნის - ხორეზმის - სახელწოდებასთან და ისევე, როგორც ტერმინ “მოსხთან” დაკავშირებულ ზემოთ განხილულ შემთხვევაში, აქაც საქმე გვქონდეს ანალოგიურ ფენომენთან – ეთნონიმის მცდარ ხმარებასთან. ამ საკითხთან დაკავშირებით, ყურადღებას იპყრობს სტრაბონის ცნობა, რომ სომხებმა თავისი ქვეყანა განადიდეს იბერიელთაგან გოგარენეს გარდა პარიადრის მთიანეთისა და ხორძენეს ჩამოჭრით [შტრ., XI, XIV, 5]. ეს მოვლენა ალექსანდრეს ეპოქასთან შედარებით უფრო გვიანდელი ხანით თარიღდება, ადრეული ძვ.წ. II საუკუნით. როგორც ჩანს, სწორედ ამ დროს მოხდა, იბერიული პროვინციის, ხორძენეს, მისაკუთრების შედეგად სომხური მიწების გაფართოება მდინარე მტკვრამდე [შდრ. Str., XI, XIV, 5; I, III, 21; Plut., Pomp., XXXIV][19]. ხორძენე, როგორც ჩანს, ძირითადად მოიცავდა ძველ ქართულ პროვინციებს, კოლასა და არტაანს. ამავე დროს, მოიპოვება შესაძლებლობა ტერმინ “ხორძენეს” გავრცობისა უფრო ვრცელ ტერიტორიაზე, მასში ნაწილობრივ ტაო-კლარჯეთის მოქცევის ხარჯზე. მხედველობაში გვაქვს ის გარემოება, რომ კოლა - არტაანისა და ტაო-კლარჯეთის გამყოფი არსიანის ქედი (დღევ. იაზლინჯამ დაღლარი) მოხსენიებულია ”ხორასუნთა მთათა” სახელწოდებით გიორგი მერჩულის X საუკუნის ჰაგიოგრაფიულ ნაწარმოებში, “ცხოვრება წმ. გრიგოლ ხანძთელისა”[20]. ამრიგად, შესაძლებლად მიმაჩნია, რომ ფლავიუს არიანეს “ალექსანდრეს ლაშქრობის” ტექსტში ხორაზმიელთა მეფის ფარასმანესის სახელს, იბერიული მხარის ხორძენეს მმართველი იყოს ამოფარებული, მითუმეტეს, რომ სახელი “ფარასმანესი” ხშირად არის დადასტურებული იბერიაში. ასეთ შემთხვევაში, (გვ.129) არიანეს ინფორმაცია და “მოქცევაჲ ქართლისაჲ”-ს ცნობა არიან-ქართლის მეფის ძის აზოს შესახებ, რომელიც ალექსანდრე დიდის დახმარებით გამეფდა მცხეთაში, არ არის გამორიცხული, რომ ერთი და იმავე მოვლენის გამოძახილი ყოფილიყო. სახელწოდება არიან-ქართლი ფართოდ გავრცელებული შეხედულების თანახმად, არიელთა ანუ სპარსელთა ქართლს აღნიშნავს [82, 278]. არიან-ქართლის სავარაუდო ლოკალიზაციიდან გამომდინარე, ტრადიციულად განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ხოლმე ქართლის უკიდურესი სამხრეთ-დასავლეთის მხარის, სპერის ძველი ისტორიის საკითხებს, ვინაიდან ითვლება, რომ აქემენიანთა იმპერია ძვ.წ. IV საუკუნის დასაწყისში, ისტორიული საქართველოს ყველა სხვა რეგიონთან შედარებით უპირველეს ყოვლისა აქ, მდ.ჭოროხის ზედა წელზე იყო გავრცელებული [82, 117f., 232f., 267f.; 91, 83; 92, 790]. ეს შეხედულება, მნიშვნელოვანწილად, ტერმინების – “სპერი”, “სასპეÁრი” და “ჰესპერიტი” გაიგივებიდან გამომდინარეობდა [იხ.24, შენ. 478-479; შდრ. 93, 15, პლ.1]; ფიქრობდნენ, რომ დარიოს I-ის დროინდელ მეთვრამეტე სატრაპიაში გაერთიანებული სასპეჲრები (Σάσπειρεϛ) [Hdt., III, 94], უფრო გვიან ხანებში, ჰესპერიტების (Ἑσπερῖται) სახელწოდებით იყვნენ ცნობილნი [Xen., Anab., VII, VIII, 25. იხ. 92, 394; 94, 348; 95, 146, შენ. 75; 96, 23-25; 82, 267]. მიჩნეულია, რომ ჰესპერიტებში თანამედროვე ისპირის მოსახლეობა უნდა ყოფილიყო ნაგულისხმევი [იხ. 79, 311]. ტერმინი “ჰესპერიტი” გვხვდება ქსენოფონტის “ანაბასისის” დასკვნითი პარაგრაფის საწყის ნაწილში, სადაც ვკითხულობთ, რომ “მმართველები მეფის იმ ქვეყნებისა, რომელნიც გავიარეთ, იყვნენ...” [Xen., Anab., VII, VIII, 25] ანუ “ანაბასისის” ამ ნაწილში ჩამოთვლილია მხოლოდ ის ქვეყნები და ტომები, რომლებიც, “ანაბასისის” ძირითადი ტექსტის მიხედვით, ბერძენთა გზაზე მდებარეობდა, ამდენად აშკარა ხდება, რომ მათ ჰესპერიტების ტერიტორიაზეც უნდა გაევლოთ. ამავე დროს, რამდენადაც უცნაური არ უნდა იყოს, ძირითად ტექსტში “ჰესპერიტები” არ არიან დასახელებულნი. მაგრამ თუ შავიზღვისპირა ხალიბები აღმოსავლეთ ანატოლიის მთიანეთის ხალიბებისაგან განსასხვავებლად უნდა ყოფილიყვნენ “ანაბასისის” დასკვნით ნაწილში “კოჲტების” სახელწოდებით მოხსენიებულნი (იხ.ზემოთ), გაურკვეველია, რად უნდა მოეხსენებინა თვით ქსენოფონტს თუ “ანაბასისის” ჰიპოთეტურ ექსტრაპოლატორს, რომელიც კარგად გათვითცნობიერებულ ავტორად არის მიჩნეული, ქსენოფონტის გზაზე მდებარე რომელიღაც ტომი “ჰესპერიტების” სახელით. ჰესპერიტების ვინაობის დადგენასა და ადგილმდებარეობის განსაზღვრაზე მსჯელობისას, ჩემი აზრით, უპირველეს ყოვლისა, გასათვალისწინებელი უნდა იყოს ის გარემოება, რომ “ანაბასისის” დასკვნით ნაწილში მოხსენიებული ფასიანებისა და ჰესპერიტების მმართველი ტირიბაზი (გვ.130), ძირითადი ტექსტის მიხედვით – დასავლეთ არმენიის სატრაპია [Xen., Anab., VII, VIII, 25; IV, IV, 4]. ამრიგად, ამ თხზულების დასკვნით პარაგრაფში, ტირიბაზის უმთავრესი მოვალეობა – დასავლეთ არმენიის მმართველობა – შეცვლილია ფასიანებისა და ჰესპერიტების მმართველის წოდებით, ხოლო ტირიბაზის ქვეშევრდომების – ქსენოფონტისა და მისი თანამოლაშქრეების გზაზე მოსახლე – არმენიელების [Xen., Anab., IV, IV-V] ნაცვლად ჰესპერიტები არიან დასახელებულნი. თავისთავად ჩნდება კითხვა: “ანაბასისის” დასკვნითი ნაწილის “ჰესპერიტებში” დასავლეთ არმენიის მოსახლეობა ხომ არ არის ნაგულისხმევი და არა სპერის ბინადარნი, როგორც ეს ჩვეულებრივ მიაჩნიათ? მსგავსი ვარაუდის საფუძვლიანობას უნდა მოწმობდეს ის გარემოება, რომ ბერძნული სიტყვა έსპέρα გამოიყენება “დასავლეთის”, ხოლო ἑსპέριοϛ/ἕსპεροϛ – “დასავლურის” მნიშვნელობით; საყურადღებოა, რომ სტრაბონი ცნებას “ლიბიელი ჰესპერიტები” იყენებს დასავლელი ლიბიელების აღსანიშნავად [Str., XIV, I, 39][21]. ამისდა შესაბამისად, სავსებით დასაშვებად მიმაჩნია “ანაბასისის” დასკვნით ნაწილში გამოყენებული ტერმინი “ჰესპერიტები” ანუ “დასავლელნი” დასავლეთ არმენიის მოსახლეობის აღსანიშნავად ყოფილიყო ნახმარი, რაც, ალბათ, ნაკარნახევი იქნებოდა სურვილით, განერჩიათ ისინი აღმოსავლეთ არმენიის სატრაპიაში მცხოვრები არმენიელებისაგან, რომელთა ტერიტორიაც კარდუხების ქვეყნიდან გამოსულმა ბერძენმა მოლაშქრეებმა დასავლეთ არმენიის სატრაპიის მიწაზე მოხვედრამდე გაიარეს [Xen., Anab., Cf. IV, III, 1, 3, 4, 20; IV, IV, 1-4]. ძველ ბერძნულ ტექსტებში, ზოგიერთ შემთხვევაში, შეინიშნება ერთი და იგივე ეთნონიმების განსხვავებული ფორმების გამოყენება, რათა საჭიროების შემთხვევაში შესაძლებელი გახდეს ამ ეთნონიმის მატარებელი მოსახლეობის განსხვავებულ ჯგუფებს შორის არსებული შინაარსობრივი სხვაობის გამოხატვა. როგორც ჩანს, “ანაბასისის” დასკვნით პარაგრაფში ტერმინი “ჰესპერიტები” იმდაგვარადვეა გამოყენებული დასავლეთელი არმენიელების გამოსარჩევად აღმოსავლეთელი არმენიელებისაგან, რომელთა სატრაპიც დასავლეთელებისაგან განსხვავებით ორონტე იყო და არა ტირიბაზი [Xen., Anab., III, V, 17; IV, III, 3; IV, IV, 4], როგორც შავიზღვისპირა ხალიბების აღმოსავლეთანატოლიელი ხალიბებისაგან განსასხვავებლად – ტერმინი “კოჲტები” [შდრ. Xen., Anab., III, V, 17; IV, III, 3; IV, IV, 4].
ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ “ანაბასისის” დასკვნითი ნაწილი შინაარსობრივი თვალსაზრისით არ არის დაშორებული ძირითად ტექსტს (გვ.131), უფრო მეტიც, ტომთა განსხვავებული სახელწოდებების (“კოჲტები”, “ჰესპერიტები”) გამოყენება თავისთავად განპირობებული ჩანს მოთხოვნილებით, თხზულების შემაჯამებელ ნაწილში აღრევის თავიდან ასაცილებლად დაკონკრეტებული ყოფილიყო თუ რომელი ტომი (ან მისი ნაწილი) იყო ტექსტში ნაგულისხმევი. აღნიშნული გარემოება მიგვანიშნებს, რომ “ანაბასისის” დასკვნითი ნაწილი, თუნდაც იგი ქსენოფონტის კალამს არ ეკუთვნოდეს, შინაარსობრივად ძირითად ტექსტთან სავსებით თანხვედრილია და აქ საეჭვო აღარაფერია. ტერმინ “ჰესპერიტის” სპერთან კავშირის უქონლობა საფუძველს აცლის მყარად ფეხმოკიდებულ შეხედულებას, “მოქცევაჲ ქართლისაჲ”-ს ცნობის არიან-ქართლის არიული ანუ ირანული კუთვნილების შესახებ. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ წინაელინისტური ხანის აღმოსავლეთ საქართველო თავად ატარებს ძლიერი აქემენიდური ზეგავლენის კვალს და ძნელი წარმოსადგენია მისგან სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე და ქართული ტომებით დასახლებული რომელიმე სხვა მხარე მასზე უფრო მეტად ყოფილიყო “ირანიზირებული”. შეიძლება ითქვას, რომ ბერძენი და რომაელი ავტორების ცნობათა შეთანაპირება უფრო ადრეულ ახლოაღმოსავლურ წყაროებთან, შესაძლებლობას გვაძლევს დავასკვნათ, რომ კლასიკური ხანის ზოგიერთი ამიერკავკასიული ტომი, თავისი წარმომავლობით უნდა უკავშირდებოდეს მოსახლეობას, რომელიც უფრო ადრეულ ეპოქაში განსახლებული იყო ამიერკავკასიიდან სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე მხარეებში – ანატოლიის აღმოსავლეთ და ცენტრალურ რეგიონებში [ბოლო ხანებში, პონტოს ეთნიკურ ისტორიასთან დაკავშირებით, მნიშვნელოვანი სტატიები გამოაქვეყნა ერეკლე ჟორდანიამ, იხ., მაგ., 98, 125-139; 99, 71-87]. როგორც ჩანს, ამიერკავკასიული და სამხრეთ შავიზღვისპირეთული მოსახლეობის “მოქცევა” და “უკუქცევა” ანატოლიის შიდა რეგიონებთან მიმართებაში განპირობებული იყო ხოლმე ამ უკანასკნელში არსებული პოლიტიკური სიტუაციით.
_____________________________________________________________________________
[18]. აღსანიშნავია, რომ ”წმინდა გრიგოლის ცხოვრების” ბერძნულ ვარიანტში სპერი მოხსენიებულია ”სოისპერტისის” (ΣოუσπέρτιV) სახელით [84, 322შენ. 76].
[19]. ”მეფეთა ცხოვრების” ცნობით (I, 44-50), თუმცა კი კიდევ უფრო გვიანდელი ხანების მოვლენების აღწერასთან დაკავშირებით, სომხებმა ქართველებს მიწები წაართვეს არტაანის (არდაჰანის) მხარეში მიმდინარე მტკვრამდე.
[20]. აღნიშნული ცნობა მომაწოდა ქ-ნმა მანანა ჭირაქაძემ, რისთვისაც მას დიდ მადლობას მოვახსენებ.
[21]. აღსანიშნავია, რომ მ. პაპეს ლექსიკონში, მიუხედავად იმისა, რომ ჰესპერიტები მართებულად დასავლეთ არმენიის (Άρμενία πρὸςὲσπὲραν) მცხოვრებლებად არიან დასახელებულნი [Xen., Anab., IV, IV, 4], მათ ნამდვილ სახელად მიჩნეულია ჰეროდოტესეული ”სასპეჲრი” და განმარტებულია, რომ მათში (”ანაბასისის” დასკვნითი პარაგრაფის ჰესპერიტებში – [Xen., Anab., VII, VIII, 25] – უფრო გვიანდელი ხანების ისპირიტისის ანუ ისპირის (იგივე სპერის) მოსახლეობა იგულისხმება [97, 395; შდრ. 61, 75შენ.3].
***********************************************************************************
წყაროები და ლიტერატურა
1. Ehret, Ch. Language Change and the Material Correlates of Language and Ethnic Shift, Antiquity, vol. 62, 1988.
2. Toumanoff, C. Medieval Georgian Historical Literature (VIIth – XVth Centuries), – Traditio, I. Studies in Ancient and Medieval History, Thought and Religion. New York. 1943.
3. Gamkrelidze, Th. V. & Ivanov V. V. Indo-European and Indo-Europeans. A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture. /გვ. 132/ Trends in Linguistics, Studies and Monographs 80. Berlin & New York, 1995.
4. Hauptmann, H. Ein Kultgebäude in Nevali Çori. In: Frangipane, M. /Hauptmann, H./ Liverani, M. /Matthiae, P./ Mellink, M. (eds.): Between the rivers and over the mountains. Archaeologica Anatolica et Mesopotamica, Alba Palmieri dedicata, Rome, 1993.
5. Haussig, H. W. Götter und Mythen der kaukasischen und iranischen Völker. Stuttgart, 1986.
6. Puhvel, J. Anatolian: Autochton or Interloper? – Journal of Indo-European Studies, vol. 22, 1994.
7. Mallory, J. P. In Search of the Indo-Europeans. Language, Archaeology and Myth. London, 1989.
8. Zimmer, St. The Investigation of Proto-Indo-European History: Methods, Problems, Limitations. In: When Worlds Collide: the Indo-Europeans and the Pre-Indo-Europeans. Linguistica Extranea Studia 19. Edited by T. L. Markey, J. A. C. Greppin. Ann Arbor, 1990.
9. Friedrich, P. Proto-Indo-European Syntax: the Order of Meaningful Elements, – Journal of Indo-European Studies Monograph 1, 1975.
10. Drews, R. The Coming of the Greeks. Indo-European Conquests in the Aegean and the Near East. Princeton, 1988.
11. McMahon, Gr. Theology, Priests, and Worship in Hittite Anatolia, in: Civilizations of the Ancient Near East. J. M. Sasson, editor in chief, J. Baines, G. Beckman, K. S. Rubinson, associate editors, IV. New York, 1995.
12. Singer, I. Hittites and Hattians in Anatolia at the Beginning of the Second Millennium B.C., – Journal of Indo-European Studies, vol. 9, 1981.
13. D'iakonov (D'iakonoff), I. M. Language Contacts in the Caucasus and the Near East In: When Worlds Collide: the Indo-Europeans and the Pre-Indo-Europeans. Linguistica Extranea Studia 19. Edited by T. L. Markey, J. A. C. Greppin. Ann Arbor, 1990.
14. Gragg, G. B. Less-Understood Languages of Ancient Western Asia In: Civilizations of the Ancient Near East. J. M. Sasson, editor in chief, J. Baines, G. Beckman, K. S. Rubinson, associate editors, IV. New York, 1995.
15. გ. ქავთარაძე. ცენტრალური ანატოლიისა და ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის ურთიერთობის საკითხისათვის ადრებრინჯაოს ხანაში, – არქეოლოგია, კლასიკური ფილოლოგია, ბიზანტინისტიკა. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, 183. თბილისი, 1978.
16. Дьяконов, И. М. Языки древней Передней Азии. Москва, 1967.
17. А. М. Кондратов/В. В. Шеворошкин. Когда молчат письмена. Москва, 1970.
18. Girbal, Ch. Beiträge zur Grammatik des Hattischen. Europäische Hochschulschriften, Reihe XXI, Bd 50. Frankfurt/Main, Bern, New York, 1986.
19. Greppin, J. A. G. Hitt.-z(a), Arm.z-, and the Theory of Armeno-Hittite Loan Words, – Journal of Indo-European Studies, vol. 3, 1975.
20. Kavtaradze, G. L. Some Problems of the Interrelation of Caucasian and Anatolian Bronze Age Cultures, – Quaderni di Archeologia Università di Messina 1, 2000. In memoria di Luigi Bernabò Brea. Messina, 2001.
21. გრ. გიორგაძე. უძველესი ახლოაღმოსავლური ეთნოსები და ქართველთა წარმომავლობა, “ქართველოლოგიური ბიბლიოთეკა”, 8. თბილისი, 2002.
22. Г. Г. Гиоргадзе. К вопросу о локализации и языковой структуре каскских этнических и географических названий. В кн.: Переднеазиатский сборник. Вопросы хеттологии и хурритологии. Москва, 1961.
23. გ. გიორგაძე. ხეთოლოგიური და ქართველოლოგიური ძიებანი. თბილისი, 1999.
24. გ. ქავთარაძე. ანატოლიაში ქართველურ ტომთა განსახლების საკითხისათვის. თბილისი, 1985.
25. Bryer, A. A. M. Some Notes on the Laz and Tzan (I), – Bedi Kartlisa, Revue de Kartvélologie, XXI-XXII (50-51). Paris, 1967.
26. Allen, W. E. D. The March-Lands of Georgia, The Geographical Journal, vol. LXXIV, 1929.
27. Д. Е. Еремеев. Этногенез турок (происхождение и основные этапы этнической истории). Москва, 1971.
28. Bryer, A. A. M. Greek and Türkmens: the Pontic Exception. In: Dumbarton Oaks Papers, vol. 29. Washington, 1975.
29. Bryer, A. A. M. Some Notes on the Laz and Tzan (II), – Bedi Kartlisa, Revue de Kartvélologie, vol. XXVI. Paris. 1969.
30. ნ. შენგელია. XV-XIX საუკუნეების საქართველოს ისტორიის ოსმალური წყაროები. თბილისი, 1974.
31. ს. ყაუხჩიშვილი. გეორგიკა, ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, ტ. II. ტექსტები ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და განმარტებები დაურთო სიმონ ყაუხჩიშვილმა. მეორე შევსებული გამოცემა. თბილისი, 1965.
32. Hewsen, R. H. The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac’oyc’). The Long and the Short Recensions. Introduction, Translation and Commentary. Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B (Geisteswissenschaften) Nr. 77. Wiesbaden, 1992.
33. Kavtaradze, G. L. Two Transcaucasian Ethnonyms of Anatolian Origin. In: Caucasian and Near-Eastern Studies, vol. X. Tbilisi, 2001.
34. ვახუშტი ბატონიშვილი. აღწერა სამეფოსა საქართველოსა. წგნ.: ქართლის ცხოვრება, ტ. IV. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. თბილისი, 1973.
35. Reineggs, J. Allgemeine historisch-topographische Beschreibung des Kaukasus. Aus dessen nachgelassenenpapieren gesammelt und herausgegeben von F. E. Schröter. Zweiter Theil. Hindelsheim und St. Petersburg, 1797.
36. ნ. ლომოური. საქართველოს სახელწოდებანი ბიზანტიურ წყაროებში. წგნ.: საქართველოსა და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური და ქართული ტერმინოლოგია. რედ.: გ. პაიჭაძე. თბილისი, 1993. /გვ. 134/
37. ლეონტი მროველი. ცხოვრება ქართველთა მეფეთა. წგნ.: ქართლის ცხოვრება, ტ. I. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. თბილისი, 1955.
37ა. მატიანე ქართლისა. წგნ.: ქართლის ცხოვრება, ტ. I. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. თბილისი, 1955.
38. სუმბატ დავითის-ძე, ცხოვრება და უწყება ბაგრატონიანთა. წგნ.: ქართლის ცხოვრება, ტ. I. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. თბილისი, 1955.
39. ბასილი ეზოსმოძღუარი. ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარისი. წგნ.: ქართლის ცხოვრება, ტ. I. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. თბილისი, 1955.
40. ი. ყიფშიძე. I. საანგარიშო მოხსენება წანეთის სამეცნიერო მივლინებისა 1917 წლის ზაფხულში. II. მივლინების დღიური, – აკად. ნ. მარის სახელობის ენის, მატერიალური კულტურისა და ისტორიის მოამბე, I, 1937.
41. თ. მიქელაძე. ძიებანი კოლხეთისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთი შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან (ძვ. წ. II–I ათასწლეულები). თბილისი, 1974.
42. Adjarian, H. Étude sur la langue laze, – Mémoires de la Société de Linguistique de Paris, t. X, no. 2, 1897.
43. საქართველოს ისტორიული რუკა, შედგენილი ტოპოგრაფ ევ. ბარამიძის მიერ, პროფ. ივ. ჯავახიშვილის რედაქტორობით. თბილისი, 1923.
44. Minorsky, V. Laz. In: Encyclopaedia of Islam, 1st ed. Leiden/London, 1936.
45. Bryer, A. & Winfield, D. 1985. The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos. Washington, 1985.
46. Г. А. Меликишвили. Урартские клинообразные надписи. Москва, 1960.
47. И. М. Дьяконов. Заметки по урартской эпиграфике, II. В кн.: Эпиграфика Востока, т. VI, 1952.
48. მოვსეს ხორენაცი. სომხეთის ისტორია. ძველი სომხურიდან თარგმნა, შესავალი და შენიშვნები დაურთო ა. აბდალაძემ. თბილისი, 1984.
49. Thomson, R. W. Moses Khorenats’i, History of the Armenians. Translation and Commentary on the Literary Sources. Cambridge (Massachusetts), London (England), 1980.
50. Bryer, A. The Question of Byzantine Mines in the Pontos: Chalybian Iron, Chaldian Silver, Koloneian Alum and the Mummy of Cheriana, Anatolian Studies, vol. 32, London, 1982.
51. ალ. გამყრელიძე. პომპონიუს მელას ცნობები საქართველოს შესახებ. წგნ.: ქართული წყაროთმცოდნეობა, I. თბილისი, 1965.
52. Н. Ломоури. К истории Понтийского царства. Тбилиси, 1979.
53. И. М. Дьяконов. Малая Азия и Армения около 600 г. до н.э. и северные походы вавилонских царей., – Вестник древней истории, 1981, № 2. /გვ. 135/
54. И. М. Дьяконов. Предыстория армянского народа. Ереван, 1968.
55. Bunbury, E. H. A History of Ancient Geography, vol. 1, part 2, London, 1959.
56. გეორგიკა, ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, ტ. I. ალ. გამყრელიძისა და ს. ყაუხჩიშვილის თარგმანი და გამოცემა. თბილისი, 1961.
57. ე. ხინთიბაძე. ქართულ-ბიზანტიური ლიტერატურული ურთიერთობის ისტორიისათვის. თბილისი, 1982.
58. კ. წერეთელი. ქართული ეთნიკური ტერმინის ”მესხ”-ის ისტორიისათვის, – საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ. XV, 1954.
59. Burney, C. & Lang, D. M. The Peoples of the Hills. London, 1971.
60. Sevin, V. The Early Iron age in the Elâzığ region and the problem of the Mushkians, – Anatolian Studies, vol. 41, 1991.
61 Lehmann-Haupt, C. F. On the origins of the Georgians, – Georgica, a Journal of Georgian and Caucasian Studies, nos. 4-5, 1937.
62. Huebschmann, H. Die altarmenischen Ortsnamen, – Indogermanische Forschungen, Zeitschrift fuer Indogermanische Sprach- und Altertumskunde, 16. Band. Strassburg, 1904.
63. Н. Я. Марр. Яфетические элементы в языках Армении, – Известия Российской Академии наук, С. Петербург/Петроград, 1911-1919.
64. Г. А. Капанцян. О взаимоотношениях армянского и лазо-мегрельского языков. В кн.: Капанцян, Г. А. Историко-лингвистические работы, т. II. Ереван, 1975.
65. В. И. Абаев. Типология армянского и осетинского языков и кавказский субстрат. В кн.:Sprache und Gesellschaft. Jena, 1970.
66. В. И. Абаев. Armeno-Ossetica. Типологические встречи, – Вопросы языкознания, 1978, № 6.
67. Г. А. Климов. Картвельские языки. – В кн.: Языки Азии и Африки, т. III. Москва, 1979.
68. Г. А. Меликишвили. Наири-Урарту. Тбилиси, 1954.
69. Гр. Капанцян. Хайаса – колыбель армян. Этногенез армян и их начальная история. Ереван,1947.
70. В. Георгиев. Передвижение смычных согласных в армянском языке и вопросы этногенеза армян, – Вопросы языкознания, 1960, № 5.
71. Janssens, E. Trébizonde en Colchide. Brussels, 1969.
72. ივ. ჯავახიშვილი. ექსკურსები და ამონაწერები. წგნ.: ჯავახიშვილი, ივ. ქართველი ერის ისტორიის შესავალი, I. თბილისი, 1950.
73. В. В. Латышев. Известия древних писателей о Скифии и Кавказе, – Вестник древней истории, 1947, № 1-4; 1948, № 1-4; 1949, № 1-4.
74. თ. ყაუხჩიშვილი. ბერძენი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, I. თბილისი, 1967. /გვ. 136/
75. ს. ჯანაშია. საქართველოს ისტორია უძველესი დროიდან მე-13 ს-მდე. წგნ.: ჯანაშია, ს. შრომები, ტ. II. თბილისი, 1952.
76. ს. ჯანაშია. თუბალ-თაბალი, ტიბარენი, იბერი, – აკად. ნ. მარის სახელობის ენის, ისტორიისა და მატერიალური კულტურის ინსტიტუტის მოამბე, ტ. I, 1937.
77. А. Сванидзе. Материалы по истории алародийских племен. Тбилиси, 1937.
78. ა. ურუშაძე. ძველი კოლხეთი არგონავტების თქმულებაში. თბილისი, 1964.
79. Benselers Griechisch-Deutsches Wörterbuch. Bearbeitet von A. Kaegi. Leipzig, 1981.
80. Г. А. Климов. Этимологический словарь картвельских языков. Москва, 1964.
81. Tsereteli, M. l935. The Asianic (Asia Minor) elements in national Georgian paganism, – Georgica, Journal of Georgian and Caucasian Studies, vol. 1, no. 1, London, 1935.
82. Г. А. Меликишвили. К истории древней Грузии. Тбилиси, 1959.
83. გ. მელიქიშვილი. სკვითებისა და კიმერიელების შემოსევები, ძველი კოლხური სამეფოს განადგურება. წგნ.: საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. I. თბილისი, 1970.
84. თოუმანოფფ, ჩ. შტუდიეს ინ ჩჰრისტიან ჩაუცასიან Hისტორყ. Gეორგეტოწნ Uნივერსიტყ (ჭასჰინგტონ D.ჩ.), 1963.
85. О. Лордкипанидзе. Наследие древней Грузии. Тбилиси, 1989.
86. მოქცევაჲ ქართლისაჲ. წგნ.: შატბერდის კრებული X საუკუნისა. გამოსაცემად მოამზადეს ბ. გიგინეიშვილმა და ვლ. გიუნაშვილმა. თბილისი, 1979.
87. დ. ზ. ბაქრაძე. ისტორია საქართველოსი (უძველესის დროდამ მე-X საუკ. დასასრულამდე). ტფილისი, 1889.
88. А. П. Новосельцев. К вопросу о македонском владычестве в древней Грузии. В кн.: ივანე ჯავახიშვილის დაბადების 100 წლისთავისადმი მიძღვნილი საიუბილეო კრებული. თბილისი, 1976.
89. თ. ყაუხჩიშვილი. საქართველოს ისტორიის ძველი ბერძნული წყაროები. თბილისი, 1976.
90. Bosworth, A. B. From Arrian to Alexander. Studies in Historical Interpretation. Oxford, 1988.
91. Н. Адонц. Армения в эпоху Юстиниана. Политическое состояние на основе нахарарского строя. С. Петербург, 1908.
92. Lehmann-Haupt, C. F. Armenien einst und jetzt, Bd II, H. 2, Berlin/Leipzig, 1931.
93. Salia, K. Histoire de la nation Géorgienne (deuxième edition). Paris, 1983.
94. Lehmann-Haupt, C. F. Siegl vom Kentritis bis Trapezunt, – Gnomon, Bd IV, H. 6, 1928. /გვ. 137/
95. თ. მიქელაძე. ქსენოფონტის ”ანაბასისი” (ცნობები ქართველი ტომების შესახებ). თბილისი, 1967.
96. თ. მიქელაძე. ფასიანების სადაურობისა და ადგილსამყოფელის გარკვევის საკითხისათვის, – მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 32. თბილისი, 1955.
97. Pape, M. Wörterbuch des Griechischen Eigennamen, dritte Auflage, erste Hälfte. Braunschweig, 1884.
98. Э. Жордания. Этнический состав населения Понта в XIII-XV вв. Часть I: Лазы, – Byzantinoslavica, vol. LVII, 1996.
99. Э. Жордания. Этнический состав населения Понта в XIII-XV вв. Часть II: Чаны, – Byzantinoslavica, vol. LX, 1999.
|
