|
< უკან დაბრუნება < ტრადიციები და სიმბოლიკა>
ქეთევან დავითიშვილი (ხელოვნებათმცოდნე) //ძეგლის მეგობარი, 1970, კრ. 22. გვ. 30 -33
ქართული ნაქარგობის უძველესი ნიმუშები
ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში დაცულია ქართული ნაქარგობის უძველესი ნიმუში - ომფორი, ეპისკოპოზების მხართ-მოსახვევი, ცაიშის მონასტრიდან, რომელიც ორ ნაწილად არის გახეული. ერთი ნაწილის ზომა 197X24,5 სმ. შეადგენს, მეორისა 215X24,5სმ. ერთ ნაწილს ჩალისფერი ფონი აქვს და ზედ გამოსახულია ექვსი წმიდანი თაღოვან მოჩარჩოებაში და ასომთავრული წარწერა. მეორე ნაწილის ჟოლოსფერ ფონზე ხუთი წმიდანია, ვედრების კომპოზიცია და წარწერის გაგრძელება. ნაქარგობის ორივე ნაწილზე წმიდანების პირველი ორი წყვილი თავდაღმაა მოცემული. ომფორი დაბოლოვებულია ფუნჯებით. ნაქარგობა შესრულებულია დამაგრებული სითვით, რისთვისაც გამოყენებულია ოქროცურვილი ვერცხლის თმა, ვერცხლმკედი, ფერადი ზეზი და ფერადი აბრეშუმის ძაფი. ეს ნაქარგობა მრავალმხრივ არის საყურადღებო - იგი ერთადერთი ნიმუშია ქართული ნაქარგობის კლასიკური პერიოდისა, მის წარწერებში აღნიშნულია თარიღები, მოხსენებულია მისი შემქმნელის, გადამკეთებლის და რესტავრატორის სახელები და, რაც მეტად საგულისხმოა, მოხსენებულია სახელი დედოფლისა, რომელიც ჩვენთვის ჯერ კიდევ არ იყო ცნობილი. 1312 წ. მესხი აზნაურის ასულს თამარ ხერხემლისძეს ანჩის ტაძრისათვის შეუწირია ლურჯ აბრეშუმის ქსოვილზე შესრულებული ოლარი - მღვდლის ყელზე ჩამოსაკიდი. მისი სქემა ბიზანტიაში ადრევე შემუშავდა - ქსოვილის ორ გრძელ ზოლზე გამოსახავდა წმიდანებს, რომელნიც თაღოვან-ხუროთმოძღვრულ მოჩარჩოებაში ან მედალიონებში თავსდებოდნენ. თამარ ხერხემლისძემ მოქარგა ოლარი 11 წმიდანის გამოსახულებით და წარწერით. „ანჩის ხატსა და საყდარსა მისსა მოვახსენე და შევსწირე წმიდაი ესე ოლარი. დაუდე ანჩელსა ეპისკოპოსსა მე თამარ ხერხემლის ძისა ასულმან სალოცავად სულისა ჩემისათვის და რაოდენიცა ეპისკოპოსნი იკმარებდეთ, ლოცვასა მომიხსენებდეთ. ღმერთო, ახმარე ესე ოლარი ანჩელს იოვანეს და შემდგომად ძმათა მისთა მღვდელთ-მოძღვართა სათნოდ შენდა მწყემსობასა შინა. ქრონიკონსა ფლბ-სა". წარწერა ასომთავრულიო არის შესრულებული. მასში ასო "ი" მცირე გამონაკლისით „ა"-დ იკითხება, ასო „Q" კი - იხმარება აგრეთვე, როგორც "უ". ამ წარწერაში მოხსენებული იოანე ანჩელი სხვა წყაროებიდან ცნობილი არ არის და არც ოლარის ავტორი თამარ ხერხემლისძის ასულია ჩვენთვის ცნობილი. ეს წარწერა ნაქარგობას ახლა აღარ გააჩნია. ოლარზე გამოსახული წმიდანები არიან პეტრე მოციქული, იოვანე მახარობელი, პავლე მოციქული, ეგნატი, ამბროსი, იოვანე ალექსანდრიელი, ბასილ კესარიელი, იოვანე ოქროპირი, მათე მახარებელი, ნიკოლოზი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი. იქვეა ასომთავრული წარწერაც. ამ წმიდანებიდან ყველაზე ახალგაზრდები ბასილ კესარიელი და პეტრე მოციქული უწვერონი არიან. ყველაზე მოხუცია - იოვანე ალექსანდრიელი, გრძელი ვიწრო წვერებით. ეს წმიდანი არცერთ ოლარში არ შეგვხვედრია. წმიდანები თაღოვან მოჩარჩოებაში მთელი ტანით არიან გამოსახულნი. ოლარი კარგი მხატვრის ხელით არის ნახატი. ყველა წმიდანი დგას ფრონტალურად. მათი სხეული ოდნავ დაგრძელებულია. მათ გამოსახულებაში მშვიდი სიმსუბუქე იგრძნობა. მოძრაობა ემჩნევა მხოლოდ მათე მახარებლის ფიგურას, რომელსაც სხეულის სიმძიმე მარჯვენა ფეხზე აქვს გადატანილი და მისი თავიც ოდნავ შებრუნებულია მარჯვნივ. აცვიათ ქიტონი ქლამიდით და ოთხი წმიდანის გარდა, ყველას ოლარი უკეთია. სამ წმიდანს ოქროცურვილ ვერცხლის თმის ქლამიდზე სახეებად ვერცხლის თმის ჯვრები აქვთ გამოყვანილი. როცა სამოსის ნაოჭები ოქროცურვილი ვერცხლის თმით არის შესრულებული კალთები ფერადი ზეზისაა, რაც თვით სამოსის ფერს განსაზღვრავს.
თითქმის ყველა წმიდანს საღვთისმეტყველო წიგნი უჭირავს ხელში, რომელთა ყდაზე ფერადი აბრეშუმის ძაფით ძვირფასი ქვებია გამოყვანილი. გრიგოლის მარჯვენა ხელი მაკურთხეველია და მარცხენა ხელში წიგნი უჭირავს, რომელიც უკუღმა პერსპექტივშია მოცემული. წმიდანის ქიტონი თუ ოქროცურვილი ვერცხლიც თმით არის შესრულებული, მაშინ ქლამიდი - ფერადი ზეზითაა და პირუკუ. ზეზის ფერებია; ჟოლოსფერი, ცისფერი, ლურჯი, ღვინისფერი, ბაცი მწვანე, ნაცრისფერი. ზოგიერთი სამოსი ისეა დაზიანებული, რომ რელიეფობისათვის ამოდებული ძაფებიღა მოჩანან და მხოლოდ აქა-იქ ოდნავ შერჩენილი ზეზით დგინდება თავდაპირველი ფერი. აღსანიშნავია, რომ ამბროსის მარჯვენა გვერდზე ჟოლოსფერი ზეზის ენქერია გამოსახული. ფერადი ზეზი ძალიან არბილებს ფერს, რის გამოც დიდი გემოვნებით შერჩეული და განაწილებული ფერები მაღალმხატვრულ ნამუშევარს იძლევა. წმიდანების პირისახე და ხელები მერმინდელი, საკმაოდ მდარე 1652 წ. რესტავრაციის შედეგია - ოქროცურვილ ვერცხლმკედზე შავი აბრეშუმის ძაფით შეუსრულებიათ სახის ნაკვთები, ლოყები და პირი ჟოლოსფერი ძაფით. დომენტი კათოლიკოზის დაკვეთით XVII ს. შესრულებულ პერექლში, რომელიც ტრადიციულად მომდინარე ჩვევებით არის შესრულებული, წმიდანების პირისახეები და ხელები ბაცი ჩალისფერი ზეზით არის ნაქარგი და ამიტომ, ვფიქრობთ, რომ ოლარის თავდაპირველ ნაქარგობაშიც ზეზი იქნებოდა გამოყენებული. ხუროთმოძღვრული ჩარჩოს თაღი წყვილი ზოლის სახით არის წარმოდგენიღი, რომელიც მეანდრს მოგვაგონებს. სვეტები წყვილი ღეროებისაგან შედგება და შესრულებულია სიგანეზე დალაგებული ოქროცურვილი ვერცხლის თმით, რომლებიც ნაპირებზეა დამაგრებული აბრეშუმის ძაფით. ყოველი სვეტი რამდენიმე ადგილას გადაჭრილია, ჩადგმულია ოთხკუთხედი, სადაც თმა ირიბად მაგრდება და ქვის შთაბეჭდილებას იძლევა. სვეტისთავები და ბაზები ბირთვის სახით არიან წარმოდგენილი, რომელთაც ქვემოდან და ზემოდან თაროები აქვთ გამოყვანილი. ჟოლოსფერი ზეზით შესრულებული ეს დეტალები სასიამოვნო რბილი ფერის რიტმიულ ლაქებს იძლევა. თაღების კუთხეები შევსებულია ლამაზი მცენარეული სახით. მოყვანილი მოჩარჩოება სვეტების დამუშავებითა და თაღის თავისუფალი სივრცეების შელამაზებით, არ არის შენიშნული ჩვენთვის ნაცნობ ბერძნულ ოლარებში. წმიდანების ორივე მხარეს მოზრდილი ასომთავრულით მოცემულია წმიდანების სახელები. ყოველ სიტყვას ორი ან სამი წერტილი ერთვის. აქა-იქ თავისუფალი ფონი შევსებულია სასვენი ნიშანი - მძიმის მსგავსი ნაქარგობით, რომელიც აწონასწორებს კომპოზიციას. ისინი მთლიანად დეკორაციულ სამკაულებად აღიქმებიან. 1358-1360 წწ. ნათელა ჯაყელმა ოლარი ომფორად გადააკეთა, რის შესახებაც დაურთო ორი ექვსსტრიქონიანი ასომთავრული წარწერა. "ქ. საშინელო ხატო ანჩისაო, შეიწირე მცირე ესე ომფორი დედოფალთ დედოფლისა ნათელისი, ძისა დიდისა სულ-კურთხეულისა ამირსპასარალისა და სამცხის სპასარალისა ყუარყუარესი, აქა და საუკუნესა, ამინ, ანჩელისა თეოფანესთვის შეკერული". ამ წარწერაში ნახსენებ ნათელას შესახებ ე. თაყაიშვილი ამბობს, რომ დედოფალთ დედოფალი ნათელა უნდა იყოს ქალი ათაბაგის ყვარყვარე I (1334 - 1361), რომელიც მიათხოვეს ბაგრატ I-ს იმერეთის მეფეს 1358 წელს და რომლის სახელს ქართლის ცხოვრება არ იხსენიებს" (არქეოლოგიური მოგზაურობიდან სამეგრელოში, ძველი საქართველო, III, 1914, გვ.183). ირკვევა, რომ ყვარყვარეს შვილს ნათელას ოლარი ომფორად გადაუკეთებია, რისთვისაც დაუმატებია ვედრების კომპოზიცია, ზოგიერთი წმიდანისათვის ადგილი უცვლია, დეისუსის ორივე მხარეს თითო წყვილი წმიდანი თავდაღმა მოუთავსებია, რადგან ეპისკოპოზის ზურგზე სწორად გამოჩენილიყვნენ, გარს შემოუვლია მცენარეული ორნამენტის წნულის არშია და ბოლოებში მოუთავსებია მოყვანილი წარწერა, რაც უნდა მომხდარიყო 1358 წლიდან (ნათელას გათხოვების წელი) 1360 წლამდე, რადგან ათაბაგი ყვარყვარე I ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო. წარწერაში ასო „ი“ სრულებით გამორიცხულია ხმარებიდან. ყოველი სიტყვის შემდეგ დასმულია ორი და ზოგჯერ სამი წერტილი. ვედრების კომპოზიციაში ქრისტე ზის საყდარზე მაკურთხეველი მარჯვენით, მარცხენა ხელში საღვთისმეტყველო წიგნით. მისი ქიტონი, დარჩენილი ნიშნების მიხედვით, ღვინისფერი უნდა ყოფილიყო, ქლამიდი კი - ცისფერი ზეზისა; მისი ნაოჭები გვერდებისკენ მიიმართებიან; საყდრის ზურგს ტეხილი ხაზები ჰფარავენ და რადგან ქლამიდის ნაოჭები ახლოა საყდრის ზურგთან, ამიტომ კომპოზიციას არა აქვს მშვიდი შეხედულება. ქრისტეს ორივე მხარეს ბერძნული წარწერაა. ქრისტეს მარჯვნივ ღვთისმშობელი დგას, მარცხნივ - იოანე წინამორბედი. ორივეს ხელები ქრისტესკენ აქვთ მიმართული. მათ სხეულში იგრძნობა ღვთაებრივი ადამიანისადმი მიმართული მოკრძალება, რაც განსაკუთრებით იოანეს ფიგურაშია გამოხატული. ამ კომპოზიციაში გამოყენებულია ისეთივე ფერების ზეზი, რომელსაც პირველი მქარგველი ხმარობდა, რის გამოც ნახატი რბილი და სასიამოვნოა და ორი პიროვნების ნამუშევარი ძნელად გამოსარჩევი ხდება. ომფორს გარს უვლის ლურჯ აბრეშუმის ფონზე ოქროცურვილი ვერცხლის თმით შესრულებული მცენარეულ - გეომეტრიული, ოდნავ მშრალი ტალღისებური ოთხი ზოლის წნული, რომელიც ერთხელ კიდევ ადასტურებს კარგი ოსტატის ხელს. ამ წნულის ფონი ვედრების კომპოზიციის ფარგლებში რესტავრაციის შედეგად დაფარულია ჩალისფერი აბრეშუმის ძაფით. ნათელა ჯაყელის მიერ შესრულებული წარწერა ისევე, როგორც თამარ ხერხემლისძისა, მკაფიო, დახვეწილ ლამაზ, მაგრამ შედარებით უფრო მსხვილ ასომთავრულს წარმოადგენს. იმის წყალობით, რომ ნათელა ჯაყელმა თავისი წინამორბედის - თამარ ხერხემლისძის ჩანაფიქრი განაგრძო და განავითარა, ორთა ამ ნახელავმა ერთიან მხატვრულ გააზრებას მიაღწია. სწორედ ამიტომ მთლიანად მთელი ომფორი იძლევა დიდი გემოვნებით შეხამებული რბილი ფერების გამას, მკაფიო, დახვეწილი და ლამაზი ასომთავრული წარწერით, რომელიც მის დეკორსაც წარმოადგენს. საბოლოოდ უნდა ითქვას, რომ ომფორი მაღალმხატვრულ გემოვნებასა და ვირტუოზულ ოსტატობაზე ლაპარაკობს და თავისუფლად შეგვიძლიან მივიღოთ ქართული ნაქარგობის განვითარების კლასიკური პერიოდის ნიმუშად. 1652 წ. თამარ ჯოლიამ, თავისი ძმის ცაიშის ეპისკოპოზის დავითის დავალებით ომფორი განაახლა და შეამკო. ეს ამბავი მოთხრობილია ვედრების კომპოზიციის გვერდით დართულ წარწერაში და წმიდათა შორის ხუთ ადგილას მოთავსებულ მის გაგრძელებებში. "წ. უმაღლესო ცათაო და უწმიდესო ქერობინთაო, მეოხო და მხსნელო ცოდვილთაო, სასო და სიქადულო ქრისტეანეთაო, ზღუდეო და მფარველო მართლმადიდებელთაო, ცაიშისა მღრთისმშობელო, ჩვენ ცვა ფარვათა თქვენთა მონდობილმან დავით ჯოლიამ ბრძანებითა თქვენითა ამ ტაძარსა თქვენსა ცაიშს ეპისკოპოსად დავჯედით. და ომფორი და შესამოსელი ჩვენაო მისლამდის ერთის წლის უმალ დამწვარ იყო, და არას შესამოსლისა იარაღისაგან არა დამკდომია რა. მერმე აგარიანთაგან ხელითა გაძარცული ომფორი მოიტანეს გასასყიდლად და ვიყიდეთ, ვიგულეთ და ვიგულისმოდგინეთ და შევაკერინე დასა ჩემსა თამარს ხელახლათ და შევამკევით თვალითა და მარგალიტითა ომფორესე, და ერთი ხელი შესამოსლის იარაღი გავაწყევით. შეიწირე მცირე ესე და კნინი შესაწირავი, რამეთუ მეოხ და მფარველ გვექმნეთ დღესა მას დიდსა განკითხვისასა, ქორონიკონსა; ტმ; ამინ." ე. ი. 1652 წ. თამარ ჯოლიას ანჩის ტაძრის დაზიანებული ომფორი დაუმაგრებია ახალ ქსოვილზე, წმიდანების ხელპირი ვერცხლმკედითა და ფერადი აბრეშუმის ძაფით აღუდგენია, სხვა დაზიანებული ადგილებიც შეუკეთებია, წმიდანებს შორის თავისუფალი ადგილი სხვა ნაქარგობის ნაჭრებით დაუფარავს და ერთ ადგილას გადაუჭრია, სადაც დაუმატებია მოყვანილი წარწერა. გაჭრილი ერთი ნაწილის ფონი ჩალისფერი აბრეშუმის ძაფით შეუვსია, მეორესი კი - ჟოლოსფერით. მაშინდელი გემოვნების მოთხოვნილების მიხედვით მთლიანად მარგალიტით დაუფარავს, ზოგიერთი ადგილი კი ძვირფასი თვლებით შეუმკია (მარგალიტებმა და ძვირფასმა თვლებმა ჩვენამდე არ მოაღწია). ასომთავრული წარწერა შესრულებულია ოქროცურვილი ვერცხლმკედით. მართალია ასოთა სიდიდე ადრეულზე უფრო მცირეა და ერთნაირიც არ არის, რის გამო არც სტრიქონების სიმაღლეა თანაბარი, მაგრამ ზოგან მსხვილი ასოების ჩართვა, მათი შეწიაღება და ასოთა მკაფიოდ წერა მას დეკორაციულობის იერს ანიჭებს, რის გამოც მთლიანად წარწერა მოხდენილია. უნდა აღინიშნოს, რომ XVII ს. საქართველოში საეკლესიო ნაქარგობა ჯერ კიდევ ძველ ტრადიციებს ინარჩუნებს, რის მეტყველ მაგალითს დომენტი კათოლიკოსის დაკვეთით შესრულებული პერექლი და სხვა მრავალი ნაქარგობა იძლევა; მაგრამ ამ მიმდევრობის გვერდით ფეხს იკიდებს ახალი მიმართულებაც, როცა ნაქარგობის ძვირფასი თვლებითა და განსაკუთრებით მარგალიტით შემკობას ექცევა ყურადღება, ხოლო ზეზის რბილი და სასიამოვნო ფერების ხმარება იზღუდება. ამის თვალნათლივ მაგალითს თამარ ჯოლიას ომფორის რესტავრაცია და გამდიდრება წარმოადგენს.
|
