< უკან დაბრუნება ... <<დაბრუნება მთავარ გვერდზე...<<<ეკლესია-მონასტრები>>>

ატენის სიონის საქტიტორო წარწერა  - გურამ აბრამიშვილი (ხელოვნებათმცოდნეობის კანდიდატი)  - ძეგლის მეგობარი 1969, კრ.19, გვ.30 -37

ატენის სიონის მხატვრობის თარიღის განსაზღვრა დიდი ხნის განმავლობაში წარმოადგენდა ქართველ ხელოვნებათმცოდნეთა ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საკვლევ საკითხს. აღნიშნული ძეგლისადმი დაინტერესება იმით იყო გამოწვეული, რომ ატენის სიონის მოხატულობა მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს ფეოდალური ხანის ქართული მონუმენტური მხატვრობის ისტორიაში. ბუნებრივიც იყო ასეთ საეტაპო ნაწარმოებს ჯეროვანი ყურადღება დასთმობოდა გარდა ამისა, მოხატულობის თარიღის განსაზღვრას უნდა გაერკვია ვინაობა იმ გვირგვინოსან ქტიტორებისა, რომლებიც ტაძრის დასავლეთის აფსიდში არიან გამოსახულნი. ამ საკითხზე სამეცნიერო ლიტერატურაში აზრთა სხვაობა იმით იყო გამოწვეული, რომ მკვლევარები ატენის სიონის მხატვრობას სხვადასხვა დროით ათარიღებდნენ. აკად. შ.ამირანაშვილი მოხატვის თარიღად 904 - 906 წლებს მიიჩნევს (Ш.Я.Амиранашвили. История груз. Искусства. 1. 1950. გვ. 185). ა.შმერლინგის მოსაზრებით, მოხატულობა 1072 წ. შემდეგ ხანას განეკუთვნება (საქ. მეცნ. აკად. მოამბე, ტ. VIII,  № 4, 1947, გვ.267).

1955-56 წლებში ატენის სიონის კედლის მხატვრობის გაწმენდისა და გამაგრების დროს მხატვარმა რესტავრატორმა შ.აბრამიშვილმა გამოავლინა მანამდე უცნობი ისტორიული ხასიათის რამდენიმე ფრესკული წარწერა. აქედან ერთი მათგანი, რაც მხატვრობის შესრულებას შეეხება, დასავლეთის აფსიდის სამხრეთის ფრთაზეა მოთავსებული. 1956-57 წლებში აღნიშნული წარწერა ორჯერ გამოაქვეყნა თ.ბარნაველმა (საქ. სსრ მეცნ. აკად. მოამბე, ტ. XVII,  №3, 1956, გვ. 281-286, თ.ბარნაველი, ატენის სიონის წარწერები, თბ. 1957). ავტორის წაკითხვით, ატენის სიონის მოხატვა შეუსრულებიათ გიორგი II ნოველისიმოსის მეფობის მერვე წელს. მკვლევარის აზრით, მერვე სტრიქონი ქორონიკონს შეიცავს, რაც 1080 წ. უდრის. ეს თარიღი გაიზიარეს სამეცნიერო წრეებმა (თ. ვირსალაძე, ატენის სიონის მოხატულობა, ქართ. ხელ. ისტ. ინსტიტუტის XIII სამეცნ. სესია, თბ. 1958, გვ. 8-9), თუმცა იგი ეჭვის ქვეშ მაინც დგებოდა (Ш. Я. Амиранашвили, Ист. Груз. Монументальной живоп. Тб; გვ. 98).

1961 წელს ატენის სიონის მოხატ. დამათარიღებელი წარწერის გაცნობის დროს შევამჩნიეთ ერთგვარი შეუსაბამობა, რაც მხატვრობისა და წარწერის სინქრონულობას გამორიცხავდა. ჩვენი დაკვირვება, რაც 1963 წ. გამოვაქვეყნეთ (იხ. საქ. სსრ მეცნ. აკად. მოამბე, ტ. XXX, №5, 1963, გვ. 685 - 690), შემდეგ შენიშვნებს შეიცავდა; საქტიტორო წარწერა მოხატულობაზე შედარებით მოგვიანო ხანას ეკუთვნის და ამდენად არ შეიძლება იყოს მხატვრობის დამათარიღებელი. ამის საბუთად მოგვყავდა დასავლეთის აფსიდის სამხრეთის ფრთაზე მიკვლეული ფრაგმენტები ერთ-ერთი წინასწარმეტყველის ძალზე დაზიანებული გამოსახულებისა, რაც გვიან ხანაში შეულესავთ და მასზე ზემოაღნიშნული საქტიტორო წარწერა მოუთავსებიათ (1966 წ. ინფრაწითელმა დასხივებამ გამოავლინა ამ წწ-მეტყველის სახელის ფრაგმენტი... "მ ი ა" [იერე]მია?). აღნიშნული წარწერის სამი სტრიქონი და სტრიქონის ბოლო ნაწილი მოხატულობის თავდაპირველ ბათქაშზე იწყება, ხოლო მომდევნო სტრიქონები და მათ შორის მეოთხე სტრიქონის დასაწყისი იმ შელესილობაზე გრძელდება, რასაც ზემოაღნიშნული წინასწარმეტყველის გამოსახულება დაუფარავს. ამგვარად, მეხუთე, მეექვსე და მერვე სტრიქონები, სადაც თ.ბარნაველი „მეფე გიორგისა ნოველისიმოსისა" და ,.ქრონიკონს" კითხულობს, სწორედ გვიანი ხანის შელესილობაზე არის შესრულებული (ნახაზზე დატანილი გვაქვს გვიანი ხანის ბათქაშის კონტური). გარდა ამისა, ეჭვი გამოვთქვით მერვე სტრიქონის წაკითხვის სისწორეში. კერძოდ, იქ სადაც თ.ბარნაველი ქორონიკონის აღმნიშვნელ რიცხვით ნიშნად "ტ" - ს კითხულობს (300), ამ ასოს წინ გავარჩიეთ „დ"- ს მკრთალი მოხაზულობა. "ტ" - ს წინ "დ"-ს მოთავსება ამ სტრიქონზე ქორონიკონის წაკითხვის შესაძლებლობას გამორიცხავდა, რადგან ასოთა ასეთი თანმიმდევრობა (დტ) მათი რიცხვითი მნიშვნელობის ფუნქციათა მატარებლად ვერ ჩაითვლებოდა (პირველი ასო "დ" ოთხს, ხოლო მეორე "ტ"- სამასს უდრის, დტ=4 და 300?). თუ თ.ბარნაველის წაკითხვას დავეყრდნობით, მკვლევარი ამ სტრიქონზე კითხულობს "ქრონიკონსა ტ-სა, მაგრამ არც ეს ჩანს მართებულად, რადგან სიტყვა "ქრონიკონი" "დ" ასოს არ შეიცავს. ამრიგად, აღნიშნული წარწერის წაკითხვა დაზუსტებას მოითხოვდა. 1966 წელს ხელოვნების მუზეუმმა ატენის სიონში სპეციალური ექსპედიცია მიავლინა, რომელიც ულტრაიისფერი და ინფრაწითელი გასხივების აპარატურით იყო აღჭურვილი. მხატვრობის დამათარიღებელი საქტიტორო წარწერის ულტრაიისფერი სხივების შუქზე გადაღებამ, რაც მუზეუმის ფოტოგრაფმა იგორ გილგენდორფმა აწარმოვა, გამოავლინა მისი თითქმის გამქრალი სტრიქონების უმეტესი ნაწილი. ამან საშუალება მოგვცა ტექსტი მთლიანად დაგვედგინა. მოგვყავს ი.გილგენდორფის მიერ შესრულებული სამუშაოს ტექნიკური მონაცემები; "ატენის სიონის ფრესკული წარწერების ულტრაიისფერი და ინფრა-წითელი სხივებით ფოტოფიქსირება ხელოვნების მუზეუმის სპეციალური ლაბორატორიის პირველ საველე ექსპერიმენტს წარმოადგენდა. გადაღება მიმდინარეობდა ღამით, სრულ სიბნელეში. შედარებით ეფექტურ საშუალებათა გამონახვისათვის დაგვჭირდა პრაქტიკულად განგვეხორციელებინა ლაბორატორიული ცდების დროს გამოყენებული ყველა ძირითადი ოპტიკურ - ტექნიკური საშუალებანი, საქტიტორო წარწერის გადაღება წარმოადგენდა არა მხოლოდ მეცნიერულ ინტერესს, არამედ ტექნიკურსაც, რადგან წარწერის გამაგრების მიზნით კედლის ეს მონაკვეთი წებოვანი ხსნარით იყო დაფარული. ეს საკმაოდ ართულებდა საქმეს, რადგან შესაძლო იყო წებოვან გარსს სხივებზე უარყოფითად ემოქმედა და ასოთა ნაკვალევი არ გამოევლინებინა. სხვადასხვა ხერხით განათების დროს შედეგი მოგვცა მხოლოდ ულტრაიისფერი სხივების არეკვლამ (365 მიკრონი). რაც შეეხება იმ დაზიანებული წინასწარმეტყველის ვინაობის მაუწყებელ წარწერას, რაც ვიზუალურად სრულიად უხილავია, გამოვლინდა ინფრაწითელი სხივების არეკვლით. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ აღნიშნული ორი წარწერა შესრულებულია სხვადასხვა შემადგენლობის საღებავით" (ი.გილგენდორფი). იმის გამო, რომ თ.ბარნაველისა და ჩვენს წაკითხვაში საკმაო სხვაობაა, საჭიროდ ვცანით ახალი ფოტომასალის გარდა პატივცემული მკვლევარის მიერ გამოცემულ წარწერის მონახაზი და წაკითხვა აქვე, ჩვენის პარალელურად მოგვეყვანა. პირველ ორ სტრიქონს და მესამე სტრიქონის დასაწყისს ისევე ვკითხულობთ, როგორც თ.ბარნაველს აქვს განმარტებული. მესამე სტრიქონის ბოლოს აღვადგენთ სიტყვას "მფარველ"-ს, რადგან აქ გაირჩევა "რვე" ასოები. მეოთხე სტრიქონზე იკითხება "დამხექმენ შესა" "და მ(ეო)ხ[ე]ქმენ შე(ნი)სა" (თ. ბარნაველი ამ სტრიქონზე კითხულობს - "ადიდე მეფობა ღმრთივ დამყა(რე)ბულისა). მეხუთე სტრიქონზე იკითხება; "ლოცვთა სვა[ნ]თ მყსა" ლოცვ(ი)თა სვ(ი)ა[ნ](ი)თ მყ(ოფელი)სა. სხვაობა მოგვცა მეექვსე სტრიქონმაც. თ. ბარნაველი ამ სტრიქონზე კითხულობს. "გიორგისა ნო[ველი]სიმოსისა", რომელსაც მეფე გიორგი მეორესთან აიგივებს. ულტრაიისფერმა სხივებმა კი გამოავლინა სახელი გრიგოლი. არც მომდევნო სიტყვის "ნოველისიმოსისა" წაკითხვა აღმოჩნდა სწორი, აქ მკაფიოდ გამოჩნდა შემდეგი ასოები "ლ პ ტ" და შემდეგ "თორლს", რომლებიც ერთმანეთისაგან ერთი ასოს მანძილზე არიან დაშორებული. პირველი სამის ასოს "ლპტ"-ს გახსნა ვფიქრობთ, მხოლოდ ლიპარიტად შეიძლება, "თორლს" კი ვკითხულობთ "თორელის." ამგვარად, მეექვსე სტრიქონი ასეთ სახეს იღებს. "გ[რი]გ[ო]ლსა ლ[ი]პ[არი]ტ თორ[ე]ლ[ი]ს [ძესა]". ეს უკანასკნელი სიტყვა "ძესა" სავარაუდოა, თუმც კონტექსტით ასეთი აღდგენა შესაფერისად მოჩანს. მერვე სტრიქონის ერთ ნაწილს, სადაც იკითხება: "რ[ომლ]ის მ(იე)რ მოიხატა", თ. ბარნაველი სწორად კითხულობს, მომდევნო ნაწილს კი მკვლევარი ასე აღადგენს - წმიდაი [საყდარი ესე]. ეს აღდგენა არასწორი აღმოჩნდა. ულტრაიისფერმა სხივებმა აქ გამოავლინა სიტყვა "კედელი". ამგვარად, ეს სტრიქონი ასე უნდა წავიკითხოთ: "რ[ომლ]ისა მ[იე]რ მოიხ[ა]ტა კედელი". მერვე სტრიქონის ულტრაიისფერი სხივებით განათებამ და ფოტოფიქსირებამ ცხადყო თ.ბარნაველის წაკითხვის მცდარობა. მკვლევარი მერვე სტრიქონს კითხულობს, ხოლო მეცხრე სტრიქონს შემდეგი სახით აღადგენს: 8.[ქ]რონიკონსა ტ-სა წელ[სა მეფობისა] 9. [მათისასა]". ფაქტიურად, აქ სულ სხვა შინაარსის წარწერა გამოვლინდა, სადაც იკითხება "ესე დასავლისაი" ასო "დ“, რაც 1961 წ. შევნიშნეთ და რის საფუძველზეც გამოვთქვით ეჭვი მერვე სტრიქონზე ქორონიკონის არსებობაზე, სიტყვა "დასავლეთისა"ი-ს პირველი ასო აღმოჩნდა. მეორე ასო, რასაც თ.ბარნაველი "ტ" (300)-დ კითხულობდა, ფაქტიურად არის ასო "ა" მერვე სტრიქონის დასასრულს ტექსტის დამთავრების ნიშანი ზის, რაც უფლებას გვაძლევს წარწერა რვასტრიქონიანად ჩავთვალოთ (და არა ცხრასტრიქონიანად).

ამგვარად, თ. ბარნაველისა და ჩვენს წაკითხვაში შემდეგი სხვაობა აღმოჩნდა:

ატენის სიონის საქტიტორო წარწერა გვაუწყებს, რომ გრიგოლ ლიპარიტ თორელის ძის ქტიტორობით დასავლეთის კედელი მოუხატავთ. მართლაც, წარწერა დასავლეთის აფსიდშია მოთავსებული. როგორც ირკვევა, წარწერა ამ კედლის მოხატულობის გარკვეული ნაწილის გაცხოველება - შეკეთებაზე გვაუწყებს და არა ტაძრის თავდაპირველ მოხატვაზე. რა დროისა უნდა იყოს ატენის საქტიტორო ფრესკული წარწერა? თ.ბარნაველის მოსაზრებას, რომ იგი "შესრულებულია იმავე ხასიათის დამწერლობით, როგორითაც მოხატულობის დანარჩენი წარწერები (თ. ბარნაველი, დასახ. ლიტ. გვ.282), ვერ გავიზიარებთ. ატენის სიონის მხატვრობის წარწერები დახვეწილი ჩამონაკვთული პალეოგრაფიით ხასიათდება. რაც კალიგრაფ მხატვრის გაწაფულ ხელზე მიგვითითებს. ატენის მხატვრობის წარწერათა საერთო ხასიათი, მათი განთავსება ამა თუ იმ კომპოზიციაში მხატვრულ-დეკორატიულ ფუნქციათა მატარებელია. ამ მხრივ სრულიად საწინააღმდეგო ხასიათის დამწერლობასთან გვაქვს საქმე ატენის სიონის საკტიტორო წარწერაში. მათი სტრიქონები ცერადაა დამხრობილი, რაც სრულიად არ შეეფერება ატენის მხატვრობის წარწერათა მკაცრ ჰორიზონტალობას. ამავე დროს, საქტიტორო წარწერის სტრიქონები არათანაბარი ზომისანი არიან და ერთგვარად დაუდევრად შესრულებულის იერს ატარებს. ეს არის ორი, სრულიად სხვადასხვა ხასიათის წარწერა, რომელთა შორის შეინიშნება პალეოგრაფიული სხვაობაც. ამის საილუსტრაციოდ თუნდაც რამოდენიმე ასოს მოყვანა შეგვეძლო, რაც ცხადყოფს მათ ანაქრონიზმს. ატენის მოხატულობის "ა" ხასიათდება უღლის მსხვილი წერტილებით დაბოლოებული კიდურებით. "ანის" რკალურად მოხაზული სხეული ჯერ თანაბარი სიმსხოთი მიემართება ასოს უღლის მიმართულებით, შემდეგ მისი ზედა ნაწილი მკვეთრად წვრილდება, ასოს უღელს უერთდება და ამ ადგილზე ერთგვარ შვერილს წარმოქმნის. ატენის საქტიტორო წარწერაში კი "ანი" სულ სხვაგვარი ხასიათისაა. მისი ქვედა ნაწილი ქვევითაა ჩამოზიდული, ხოლო უღელი ასოს ტანს არ უერთდება. ასევე სხვაობაა "გ" ასოს დამწერლობაშიც. ატენის წარწერებში ეს ასო საკმაოდ დაბლა ჩამოზიდული ცხვირით და ორსაფეხურიანი ტეხილი კუდით იწერება, რაც მსხვილი წერტილით ბოლოვდება. საქტიტორო წარწერაში კი „გ“ საგრძნობლად პატარა ცხვირითა და მხოლოდ მარჯვნივ წარზიდული მოკლე ხაზით - კუდით გამოისახება. ჩვენ ასეთი შედარებები საკმაოდ შორს წაგვიყვანდა, რადგან საქტიტორო წარწერის ყოველი ასო სხვაობას ამჟღავნებს ატენის მხატვრობის წარწერებთან, მაგრამ ასო "დ"-ზე მაინც გვინდა ყურადღება შევაჩეროთ. ატენის სიონის მხატვრობის წარწერებში "დ" მეტწილად წრიული ტანით იწერება, რაზეც ყელია აღმართული და მასზე მსხვილი წერტილებიანი კიდურებით შემკული უღელია დამყარებული. რიგ შემთხვევაში ასოს წრიული ტანი მის ზედა ნაწილზე ოდნავ ვიწროვდება, რაც შედარებით მოგვიანო ხანის XII-XIV საუკუნეთა ძეგლებისათვისაა დამახასიათებელი. ატენის საქტიტორო წარწერაში "დ"-ს შესამჩნევად წაგრძელებული ფორმა  აქვს მიღებული. რიგ შემთხვევაში კი ეს ასო, განსაკუთრებით მეორე და მერვე  სტრიქონებზე, მსხლისებურ ფორმას იღებს. ერთ შემთხვევაში ასოს ყელი ორადაა გაყოფილი. ასევე განმხოლოებულია მათი უღელიც. მსგავსი მოხაზულობის "დონი" გვხვდება ბეთანიის კედლის მხატვრობაშიც, კერძოდ. სუმბატ დიდის ვინაობის აღმნიშვნელ წარწერაში (1207 – 1213 წწ.). ატენის საქტიტორო წარწერის "დ" ბეთანიისაგან მხოლოდ იმით განსხვავდება, რომ "დონის" ტანის კონფიგურაცია უფრო მეტად მსხლისებური ფორმისაა, ყელით და უღელით კი მასთან დიდ მსგავსებას ამჟღავნებს. ასო "დ"-ს ასევე წერს აბულასანის მიერ შეწირული ჭედური ხატის ოსტატი (XIII ს). აქ სხვაობა მხოლოდ იმაშია, რომ ამ უკანასკნელის უღელის კიდურები ზევითაა აგრეხილი. მისი, როგორც უღელი, ასევე ყელი ორადაა გაყოფილი. ატენის სიონის საკტიტორო წარწერაში ამ ასოს უღელი ოდნავ დაბლა იხრება და წერტილით ბოლოვდება, რითაც ბეთანიის "დ"-სთან მეტ მსგავსებას ამჟღავნებს. ამ ასოს ზედა ნაწილის მსგავს მოხაზულობას ვხვდებით წყაროსთავისა და ბერთის სახარების ყდებზე. XIII – XIV სს ზემოდასახელებული მოხაზულობის "დონი" უფრო ხშირად გვხვდება. ასეთებია უბისის ფერწერული კარედი  ხატი (XIV ს), ანჩისხატის კარედის შიდა მოჭედილობა (XIV ს) და სხვა, რომელთა, ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანდა. ამგვარად, ორმაგყელიანი და განმხოლოებული უღლიანი "დონი“, ძირითადად, XII - XIV სს. და შემდეგი ხანის წარწერებში გვხვდება. ჩვენს წარწერაში ასეთი, მოგვიანო ხანისათვის დამახასიათებელი ნიშნების არსებობა უფლებას გვაძლევს მისი თარიღი უფრო გვიანი ხანით განვსაზღვროთ, ვიდრე ის იყო მიჩნეული. კერძოდ, XII - XIV სს. სამეცნიერო ლიტერატურაში თითქმის მოქალაქეობრივი უფლება მოიპოვა ატენის სიონის მოხატულობის შესრულების თარიღმა - 1080 წელმა. მაგრამ არ შეიძლება ანგარიში არ გავუწიოთ ძნელბედობის ხანას, რაც საქართველოს სწორედ 1080 წელს დაატყდა თავს. როგორც დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი გვაუწყებს, ამ ხანაში თურქები "მოეფინნეს პირსა ყოვლისა ქუეყანისასა, ვითარცა მკალნი, და დღესა ივანობისასა ასისფორნი და კლარჯეთი ზღვის პირამდის, შავშეთი, აჭარა, სამცხე, ქართლი, არგუეთი, სამოქალაქო და ჭყონდიდი აღივსო თურქითა. მოისრა და ტყუე იქმნა ამათ ქუეყანათა მკვიდრი ყოველი... მოჭამეს ქუეყანა და მოსწყვიდეს, თუ სადღა ვინ დარჩომილ იყო ტყეთა, კლდეთა, ქუაბთა და ხურელთა ქუეყანისათა. და ესე იყო პირველი და დიდი თურქობა; რამეთუ ქრონიკონი იყო სამასი". (ქართლის ცხოვრება, |, 1955, გვ. 319). ეს კი სწორედ 1080 წელს უდრის. ასეთ რთულ ვითარებაში ძნელად დასაჯერებელია, რომ ატენის სიონის მოხატვის დრო და საშუალება ჰქონოდათ. ეს რომ ასე არ ყოფილა, სავსებით დაადასტურა საქტიტორო წარწერის ულტრაიისფერი სხივებით გაშუქებამ, რამაც ცხადყო რომ აქ მოხსენიებულია არა მეფე გიორგი, არამედ ვინმე გრიგოლ ლიპარიტ თორელის ძე, რომლის მეოხებითაც დასავლეთის კედლის მხატვრობა გაუცხოველებიათ. თუ ვინ იყო გრიგოლ ლიპარიტ თორელის ძე, ან რა უფლებებით სარგებლობდა ამ ხეობაში, ჩვენთვის უცნობია. წარწერის პალეოგრაფიული მხარე XIII – XIV სს. უნდა მიგვითითებდეს. ამდენად, გრიგოლ ლიპარიტ თორელის ძეც ამ ხანის ფეოდალთა შორის არის საგულვებელი. ლიპარიტ თორელი იხსენიება XIV საუკუნეში შექმნილ საისტორიო თხზულებაში "ჟამთააღმწერელში". იქ, სადაც ულუ დავითის ქართლიდან გაქცევა და დასავლეთ საქართველოში გადასვლაა აღწერილი, "ჟამთააღმწერელი" შემდეგს მოგვითხრობს: ...“და მოიწია თორს, ლიპარიტ თორელისასა, რომელსა დევის-ყურცა ეწოდებოდა, და მან უძღვნა ცხენი და შესამოსელი, და წარჰყვა ქუთათისს, ხოლო ვითარ ცნეს აფხაზთა, სუანთა, დადიანთა, ბედიანმან, რაჭის ერისთავმან და სრულიად ლიხთ-იმერთა, შემოკრბეს სიხარულითა დიდითა, და მეფე ყვეს დავით რუსუდანის ძე აფხაზთა, ვიდრე ლიხთამდე" (ქ. ც. II 1959, გგ. 229) ამასვე იმეორებს ვახუშტი ბატონიშვილი თავის ისტორიაში (ვახუშტი, საქ. ისტ. 1885. გვ. 238-239). აკად. ივ.ჯავახიშვილის გამოკვლევით, ეს ფაქტი 1259 წელს მომხდარა (ქ. ერის ისტ. ტ.III 1949, გვ. 154-157). სამწუხაროდ, არავითარი ცნობა არ გაგვაჩნია ლიპარიტის შვილის ვინაობის შესახებ. ეს კი ჩვენთვის საინტერესო იყო, რადგან ატენის საქტიტორო წარწერაში გრიგოლ ლიპარიტ თორელის ძე მოიხსენიება. თუმცა წარწერის პალეოგრაფია ამ ხანაზე XIII – XIV სს მიგვითითებს, მაგრამ დღესდღეობით არ შეგვიძლიან კატეგორიულად ვასაბუთოთ "ჟამთააღმწერლისა" და ატენის საქტიტორო წარწერაში მოხსენებული ლიპარიტ თორელის ერთიდაიგივეობა, მით უფრო, რომ არ ვიცით რა უფლებებით სარგებლობდნენ თორელები ატენში. გარდა ამისა. არც გრიგოლი გვხვდება თორელთა გენეალოგიაში. შესაძლოა, ეს სახელი თორელთა სახლში იმ ხანიდან გაჩნდა, როდესაც თორელთა ძირითადმა შტომ დაკარგა თავისი საგამგებლო და ძირითადი მამული ჯავახეთი და თორი (XIII ს. II ნახ.) და ქართლში ჯავახიშვილების საფეოდალო შექმნეს. XIV საუკუნეში თორელი-ჯავახიშვილი კიდევ იხსენიება, XV საუკუნიდან კი თორელთა ნაცვლად ჯავახიშვილები ჩანან. ამ გარემოებათა გათვალისწინებით, ჩვენი წარწერის თარიღი, უფრო XIII ს. II ნახევრისა და XIV ს. დასაწყისის ახლო ხანებით უნდა განვსაზღვროთ (თორელთა შესახებ იხ. "საქ. მუზ. მოამბე", X ,1940, გვ. 23-47; "შოთა რუსთაველი", ისტ. ფილოლ. ძიებანი, 1966, გვ.7-77)

ატენის სიონის საქტიტორო წარწერის ულგრაიისფერი დასხივებით გადაღება და ტექსტის ცალკეული ნაწილების მკაფიოდ გამოვლენა შემდეგი დასკვნის საშუალებას გვაძლევს:

1. საქტიტორო წარწერა ატენის სიონის მოხატულობის დასავლეთის აფსიდის ერთი ნაწილის გაცხოველება - შეკეთებას ეხება, რაც XIII – XIV სს შეუსრულებიათ.

2. აღნიშნული სამუშაოები ვინმე გრიგოლ ლიპარიტ თორელის ძის საქტიტორო მოღვაწეობას მიეწერება.

3. წარწერა ქრონიკონს არ შეიცავს, რაც საფუძველს გვაძლევს უარვყოთ სამეცნიერო ლიტერატურაში მიღებული თარიღი ატენის სიონის მხატვრობის შესრულებისა - 1080 წელი.

• ატენის სიონი - მთავარი გვერდი
• ატენის სიონი - აღწერა, ისტორია, მდებარეობა
• ატენის სიონი - მის შესახებ სტატიები, ბიბლიოგრაფია
• ატენის სიონი - ფოტოგალერეა //ფოტოალბომის სრული ვერსია
• ატენის სიონის ფრესკების ფოტოალბომი