<უკან დაბრუნება...<<დაბრუნება მთავარ გვერდზე...

ინგა ლორთქიფანიძე (ქართული ხელოვნების ისტორიის ინსტიტუტის მეცნიერ - თანამშრომელი) - ისტორიულ პირთა პორტრეტები ნაბახტევიდან - // ძეგლის მეგობარი, თბილისი, 1969 წ., კრ.მე-17, გვ.18-26

ამ რამდენიმე წლის წინ საქართველოს სსრ ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმის დარბაზებში გამოფინეს ნაბახტევის ეკლესიის მოხატულობის ფრაგმენტები. რითაც ფართო საზოგადოებას საშუალება მიეცა გასცნობოდა შუა საუკუნეების კედლის მხატვრობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნიმუშს. მისთვის აქამდე ნაკლებად ცნობილს (ფრაგმენტები გამოსაფენად მოამზადეს მხატვარმა - რესტავრატორებმა შ.აბრამიშვილმა და კ.ბაკურაძემ) სპეციალისტები უკვე დიდი ხანია იცნობენ ამ ძეგლს, მაგრამ განსაკუთრებული კვლევის საგანი იგი ჯერ არ ყოფილა, პირველი მისი აღწერა დაგვიტოვა ა.ხახანაშვილმა, რომელმაც ნაბახტევის ეკლესია სახურავის გარეშე ნახა (სახურავი შემორჩენილი ჰქონდა მხოლოდ საკურთხეველს) უკვე გასული საუკუნის დასასრულს.

ივანე ჯავახიშვილისა და ექვთიმე თაყაიშვილის თაოსნობით (ივ.ჯავახიშვილი ნაბახტევის მოხატულობას მიაკუთვნებდა ქართული ხელოვნების ძეგლებს, "რომელნიც განსაცდელში არიან და რომელთა გადარჩენისათვის დაუყოვნებელი ზრუნვა გვჭირია“)  ქართველ ხელოვანთა საზოგადოების გამგეობამ საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოებასთან ერთად, 1916 წელს მოაწყო ექსპედიცია ნაბახტევში. ექსპედიციის მონაწილე მხატვრებმა - ლ.გუდიაშვილმა, გ.ერისთავმა, მ.თოიძემ, დ.შევარდნაძემ, მ.ჭიაურელმა, გადმოიღეს პირები მოხატულობის თითქმის ყველა მნიშვნელოვანი ნაწილიდან. "აღფრთოვანება და საქმისადმი უანგარო სიყვარული, რომლითაც მთელი თავისი არსებით ნაბახტევში დაუღალავად მომუშავე მხატვრები გამსჭვალულნი არიან, დაწყობილ დიად საქმის ნაყოფიერების სრული თავსმდებია“ - წერდა ივანე ჯავახიშვილი. სახალხო მხატვარ ლადო გუდიაშვილის თქმით, მხატვრობა მაშინ უკვე ძალიან ცუდ მდგომარეობაში იყო, ამიტომ გადაწყდა მოხატულობის საბოლოო დაღუპვისგან გადარჩენის მიზნით, მისი ჩამოხსნა და მუზეუმში გადატანა. ამჟამად ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში ინახება ყველა ჩამოხსნილი ფრაგმენტი და პირი. გამოფენაზე მხოლოდ "განკითხვის დღის“ რამდენიმე ფრაგმენტი და იოანე ნათლისმცემლის გამოსახულებაა წარმოდგენილი, დახარჩენი ფრაგმენტები კი, მათ შორის, ამჯერად ჩვენთვის საინტერესო ისტორიულ პირთა გამოსახულებები, მუზეუმის ფონდებშია დაცული.

რა თქმა უნდა, ფრესკების ჩამოხსნა და მუზეუმში გადატანა მხოლოდ აუცილებლობით ნაკარნახევი ღონისძიება იყო. ჩვეულ გარემოს მოკლებული კედლის მხატვრობა ჰკარგავს ბევრს, თავისთვის აუცილებელ კომპონენტს -იცვლება მასშტაბი, განათება, ირღვევა ანსამბლის გრძნობა, მოხატულობის როლი ინტერიერში განყენებულად წარმოსადგენი რჩება. მაგრამ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, საბედნიეროდ, ადგილზე დარჩენილი მოხატულობის ნაწილი (საკურთხევლის მხატვრობა. რომელსაც სახურავი ჰფარავს, არ ჩამოხსნეს და იგი დღესაც ამკობს ეკლესიის კედლებს) საშუალებას გვაძლევს ერთგვარად შევავსოთ ეს ხარვეზები. სტილისტიკურად ეს მეტად საინტერესო მხატვრობა, მკვეთრად გამოვლენალი ე.წ. „პალეოლოგთა ხელოვნების“ ნიშნებით, ამჟღავნებს მსგავსებას ქართული მხატვრობის ძეგლთა გარკვეულ ჯგუფთან. როგორიცაა წალენჯიხის (მე-14 ს. დასასრული), ხობის ვამეყ დადიანის ეკვდერის (მე-14 ს. დასასრული), ლიხნეს (მე-14 ს.), მარტვილის (მე-14 ს.) მოხატულობები. იგი ხიბლავს მნახველს ღია, ნათელი კოლორიტით, ფერთა სადაფისებრი ჟღერადობით საერთო დეკორაციულობით. ნაბახტევის მხატვრობის თარიღის შესახებ სპეციალურ ლიტერატურაში რამდენიმე მოსაზრება არსებობს. ა.ხახანაშვილი, რომელმაც პირველმა აღწერა ეს ძეგლი მას მე-16 ს-ეს მიაკუთვნებს; ეს თარიღი მიუღებელი ხდება ძეგლის სტილისტიკური ანალიზისა და ქტიტორთა გამოსახულებების შესწავლის შედეგად. აკადემიკოსი შ.ამირანაშვილი ამ მხატვრობას მე-14 ს-ის დასასრულით ათარიღებს. ივ.ჯავახიშვილი კი მოიხსენიებს მას, როგორც მე-15 ს-ის დასაწყისის ძეგლს. მოხატულობის კვლევამ, ისტორიული მასალისა და განსაკუთრებით ქტიტორთა გამოსახულებებუს შესწავლამ საშუალება მოგვცა დაგვეზუსტებინა ეს მოსაზრება და მოხატულობა მე-15 ს. - ის პირველი მესამედისათვის მიგვეკუთვნებინა (1412 - 1431 წწ.). ნაბახტევის მხატვრობისადმი ჩვენს ყურადღებას ამახვილებს ის გარემოება, რომ ისტორიულ პირთა შორის ქუცნა ამირეჯიბსა (მე-14 ს-ის დასასრულის - მე-15 ს-ის დასაწყისის მოღვაწე) და მისი ოჯახის წევრებთან ერთად, გამოხატული იყო მეფე ალექსანდრე I (1412 – 1442 წწ.). მეტად საინტერესო პოლიტიკური ფიგურა, რომლის სახელთანაც დაკავშირებულია საქართველოს პოლიტიკური, ეკონომიური და კულტურული მომძლავრება თემურ-ლენგის გამანადგურებელი ლაშქრობების შემდეგ.

მართალია, გამოსახულება ძალიან ფრაგმენტირებულია, მაჯრამ მას მაინც დიდი ღირებულება აქვს, რადგან ჯერ-ჯერობით, ესაა ამ ძლიერი პოლიტიკური მოღვაწის ერთადერთი ცნობილი გამოსახულება, ნაბახტევის ეკლესია დარბაზული ტიპის ბაგებობაა. ღვთისმშობლის სახელობისაა, მდებარეობს გომიდან 10-12 კმ -ის მანძილზე. სოფელ ნაბახტევს ზევით გორაკზე, საიდანაც მშვენიერი ხედი იშლერა მთელს ალის ხეობაზე. ოდესღაც ეკლესია მთლიანად იყო მოხატული. ქტიტორთა გამოსახულებები, წარმოდგენილი სამხრეთის კედელზე, უმალ მოხვდებოდა თვალში ჩრდილოეთის კარიდან შესულ მლოცველს (ისტორიულ პირთა გამოსახვა გამოსაჩენ ადგილას, ჩრდილოეთის ან სამხრეთის კედელზე, შესასვლელის პირდაპირ, ტრადიციულია ქართული კედლის მხატვრობისათვის). შემორჩენილი ფრაგმენტების, პირების, ძველი ფოტო-სურათებისა და თვით კედლის წყობის შესწავლისა და ერთმანეთთან შეჯერების შედეგად, შესაძლებელი გახდა ნაბახტევის ჯგუფური პორტრეტის სქემის აღდგენა. სამხრეთი კედელი პილასტრებისა და დეკორაციული თაღების მეშვეობით დაყოფილია სამ, დაახლოებით თანაბარ, დამოუკიდებელ მონაკვეთად, ამათგან ცენტრალური არე ყრუა, ორ კიდურას კი მაღლა თითო სარკმელი აქვს შუაში. ქტიტორთა გამოსახულებები იატაკის დონიდან დაახლოებით ნახევარი მეტრის სიმაღლეზეა; ზომით ეს ფიგურები, როგორც ჩვეულებრივ სხვა ძეგლებში, გამოიყოფა ყველა სხვა გამოსახულებათაგან - სჭარბობს მათ. ქტიტორთა რიგი იწყება ალექსანდრე მეფის გამოსახულებით. იგი კედლის აღმოსავლეთ მონაკვეთშია, საკურთხეველთან, ყველაზე საპატიო ადგილას. შემდეგ გამოსახულია დედოფალი. რომელსაც მკვლევარები ალექსანდრეს თანამეცხედრედ მიიჩნევენ. მომდეენო გამოსახულებაა - ქუცნას ვაჟი, რამინი; შემდეგ ბავშვის ფიგურაა და, ბოლოს, თვით ამირეჯიბი ქუცნა და მეუღლე მისი, რუსა. მათ შუა კიდევ ორი ვაჟითურთ (ალექსანდრეს დედა დედოფალი ნათია, ქუცნას ქალიშვილი იყო). ისტორიულ პირთა ყველა ეს გამოსახულება განაწილებული იყო კედლის პირველ ორ მონაკვეთში და მათ შუა არსებულ პილასტრზე, დასავლეთში კი ცხენოსანი წმინდა გიორგის ექსპრესიული ფიგურა იყო წარმოდგენილი (სამწუხაროდ, ამ მშვენიერი გამოსახულების მხოლოდ პირიღა შემოგვრჩა). ყველა ფიგურა გამოსახულია მუქ მოლურჯო-ნაცრისფერ ფონზე, რომელსაც მიწის მაღალი მწვანე ზოლი მიუყვება; თითოეულ ფიგურას თან ახლავს ასომთავრულით შესრულებული წარწერა, რომელთაგან ბევრი აღარ იკითხება. ალექსანდრე მეფისა და მისი თანამეცხედრის გამოსახულებას კედლის პირველ მონაკვეთში ზემოდან ფარგლავს კომპოზიციათა გამყოფ შვეულ ზოლებზე დაყრდნობილი ორნაწილიანი ფერწერული თაღი. ასეთივე თაღი, მხოლოდ სამნაწილიანი, ამკობს წმინდა გიორგის გამოსახულებას; მათ შუა არეზე მოთავსებულ ქუცნასა და მისი ოჯახის წევრების გამოსახულებას კი მხოლოდ რეგისტრის გამყოფი ჰორიზონტალური ზოლი საზღვრავს.

ისტორიულ პირებს ხელები აღმოსავლეთისაკენ აქვთ მიპყრობილი ვედრების ნიშნად, მაგრამ თვით ფიგურები ფრონტალურნი არიან. შუა კომპოზიციაში ქუცნას გამოსახულების წინ, ზედა აღმოსავლეთ კუთხეში ჩანს მაფორიუმში ჩაცმული ღვთისმშობელი (ნახევარფიგურა), წინ გაწვდილი მაკურთხებელი მარჯვენით; ასეთივე ნახევარფიგურა უნდა ყოფილიყო მოთავსებული ალექსანდრესა და ნათიას წინაც. ქუცნა ამირეჯიბი გამოსახულია ეკლესიის მოდელით ხელში, რაც მოწმობს რომ ეკლესიის მაშენებელი და მოხატულობის დამკვეთი სწორედ ეს პიროვნება იყო, რასაც არ ეწინააღმდეგება არქიტექტურული მონაცემებიც. ეკლესიის მაშენებლის გამოსახულების წინ გვირგვინოსან ფიგურათა მოთავსება ჩვეულებრივ მოვლენას წარმოადგენს ქართულ მონუმენტური კედლის მხატვრობაზი (ბეთანია, ყინცვისი, საფარა...). ალექსანდრე მეფის გამოსახულება ძალიან ფრაგმენტირებულია - შემორჩა შარავანდის ნაწილი, ფიგურის მხრები, მკლავები და სხეულის ქვედა ნაწილი. შარავანდის ორსავ მხარეს ორსტრიქონიანი (დაზიანებული) ასომთავრული წარწერაა; იკითხება - "მეფეთ მეფე ალექსანდრე". მეფეს აცვია ლორონით შემკული გრძელი, ვიწრომკლავებიანი სამეფო სამოსელი. ლორონი, მაჯები, მხრები, იდაყვები უხვადაა შემკული წვრილი მარგალიტებით. მეფის ძოწისფერი ბისონი ძვირფასი, მოქარგული ფარჩისა, შემკულია ორნამენტით, რომელიც წარმოადგენს ოვალებისა და ოთხკუთხედების კომბინაციას შიგ ჩასმული ყვავილებით. ალექსანდრე მეფეს აცვია ქართველ მეფეთა ტრადიციული სამოსი (იხ.ბაგრატ III ატენში, გიორგი და თამარ მეფე ვარძიაში, ყინცვისაა და ბეთანიაში და სხვ.), გადმოღებული ბიზანტიის სამეფო კარიდან, მაგრამ განსხვავებით მე-11-13 სს. კოსტუმისაგან (იგი უფრო მკაცრია, ფართომკლავებიანი ბისონი ერთი სახის ქსოვილისაა უმთავრესად და ნაკლებად შემკული მარგალიტებით; ლორონი ფართოა და დაყოფილი თანაბარ ჰორიზონტალურ რიგებად. თითოში ორ-ორი დიდი, ძვირფასი ქვით), ალექსანდრეს სამოსელი, დაფარული უთვალავი წვრილი მარგალიტით, ვიწრო ლორონი რომბისებურად დალაგებული წვრილი ქვებით, ჭრელი სახეებიანი ფარჩა-მწვანე, ნაცრისფერი და თეთრი ნახატებით დაფარული - ძალიან დეკორაციულია; მარგალიტებით შემკული იდაყვები სამეფო სამოსელისა, ალექსანდრეს კოსტუმში რომ ვხედავთ, წინა დროში არ ყოფილა მიღებული. ალექსანდრეს გვერდით გამოსახული ფიგურისაგან შემორჩა მხოლოდ ნაზი, დახვეწილი მარჯვენა ხელი, გაწვდილი აღმოსავლეთისაკენ, ვედრების ნიშნად, ფაქიზად მოდელირებული მწვანითა და წითლით, და სხეულის ფრაგმენტი. დედოფალს აცვია ღია ვარდისფერი კაბა, მარგალიტებიანი სამაჯურით, ლორონით, რომელიც უფრო ფართოა ალექსანდრეს ლორონთან შედარებით და ბოლოს, წამოსხმული აქვს მოყავისფრო წითელი ფარჩის მოსასხამი, მასზე გამოსახული ყელი-ყელ გადაჭდობილი ფარშევანგებით, (მსგავს ქსოვილს ვხედავთ მარტვილის ტაძრის სამხრეთ აფსიდის ფრესკაში, იქ გამოსახული ლიპარტელიანის ქალის სამოსში - მე-17 ს.). დედოფლის მოსასხამი ღია ფერის ძვირფასი ბეწვით იყო გაწყობილი. წარწერა დედოფლის გამოსახულებასთან აღარ დარჩენილა. ქუცნა ამირეჯიბს (შენახულია ბევრად უკეთ, ვიდრე ალექსანდრეს გამოსახულება თითქმის მთელი ფიგურა, ქვედა ნაწილის გარდა) ისეთივე სახეებიანი კაბა აცვია, როგორც ალექსანდრე მეფეს, ოღონდ აქ იგი ოქროსფერია. კონტური და ნაკეცები წითელი საღებავითაა შემოხაზული; გარედან სხეულის კონტურს, ისე როგორც ყველა სხვა ფიგურას, ვიწრო დამატებითი თეთრი ხაზი მიუყვება.

ქუცნას თავთან, მარჯვნივ იკითხება ასომთავრულით შესრულებული წარწერა - "ქუცნა; შნს ღნ (შეუნდოს ღმერთმან „) (ასლზე გვარიც იკითხება). ქუცნას სახე მკვეთრად გამოვლენილი ინდივიდუალური ნიშნების მატარებელია. ქუცნას აცვია კისერთან ღრმად ამოღებული, წინ გაჭრილი გრძელი კაბა ფართო სახელოებითა და ვიწრო მაჯებით, კისერთან და კიდეებზე მარგალიტებით შემკული. წელზე ცოტა დაბლა შემორტყმული აქვს ღვინისფერი ფართო ქამარი, რომელიც წინ სქელ მარყუჟად ინასკვება, გვერდებზე კი თავისუფალი ბოლოებით დაბლა ეშვება (ქუცნას კოსტუმს ბევრი საერთო ნიშანი აქვს ზაზა ფანასკერტელის კოსტუმთან ყინცვისიდან - მე-15 ს., და მე-16 - მე-17 სს-ების ისტორიულ პორტრეტებთან გელათიდან, მარტვილიდან, წალენჯიხიდან, ჭალიდან, ნიკორწმინდიდან). რამინის კოსტუმი, მაღალი დეკორაციული გემოვნებით შესრულებული (მისი მწვანე კაბის ტონს შეესატყვისება თეთრი პერანგის გულზე ერთმანეთის პირდაპირ გამოხატული ორი მწვანე ფარშევანგი), უფრო მეტად ვიდრე ქუცნასი, გვაგონებს ზაზა ფანასკერტელის კაბას. რამინის გამოსახულებას ამკობს გრძელი საყურე, ძვირფასი ქვით დაბოლოებული, დეტალი, წინა დროისათვის უცნობი, მაგრამ ჩვეულებრივი, მე-16 - მე-17 სს-სათვის (ლევან დადიანის გამოსახულება "წალენჯიხისა და ხობის ეკლესიის კედლებზე; აბაშიძეები - ჭალაში, ნიკორწმინდაში - წულუკიძეები და სხვ. ატარებენ საყურეებს). ქუცნას დანარჩენი შვილების ჩაცმულობა ზოგ დეტალებში (ქუდი იგი მხოლოდ პირზე შემორჩა, ორიგინალში აღარ არსებობს, ქსოვილი, თარგი, ქამარი) მამის კოსტუმს იმეორებს, მაგრამ მათი ცუდი დაცულობა ბევრის თქმის საშუალებას არ იძლევა. ნაბახტევის ისტორიულ პირთა გამოსახულებები - ადგილის შერჩევით, კომპოზიციური გადაწყვეტით, რეგისტრის მასშტაბებით, აგრეთვე გამოსახულებათა სიბრტყობრივ ხაზობრივი შესრულებით, სახეთა "გამარტივებული" დამუშავებით. სასულიერო ხასიათის სცენების პერსონაჟებისაგან განსხვავებით, ტრადიციულნი არიან. ამასთან, ნაბახტევის ქტიტორები წარმოადგენენ განუყოფელ რგოლს ქართული ისტორიული პორტრეტების ევოლუციისა, რომელიც სადა, მონუმენგური კომპოზიციებისა და გამოსახულებების ნაცვლად აკანონებს დეკორაციული ხასიათის სქემებსა და კომპოზიციებს. რამდენადაც მასალა გვაძლევს საშუალებას, ნაბახტევში პირველად ჩანს ფრონტალურად გამოსახული ფიგურები, რომელნიც უფრო შეესაბამებიან სტილიზაციისაკენ მიდრეკილებას, რაც ამ ხანებში ჩნდება უკვე, ვიდრე წინა დროის ¾ - ით გამოსახული დინამიკური ფიგურები: თუმცა მომდევნო საუკუნეებში ისინიც განაგრძობენ არსებობას. ნაბახტევის ისტორიულ პირთა გამოსახულებების შესწავლა გვარწმუნებს, რომ ეს მხატვრობა ერთი მხრივ აგრძელებს რა ტრადიციებს, დაკანონებულს საუკუნეთა მანძილზე, მეორე მხრივ, პირველად ავლენს ნიშნებს უფრო გვიან დროში დაკანონებული ნორმებისა - წარმოადგენს გარდამავალი ხანის ძეგლს და ატარებს ამ სახის ძეგლებისათვის დამახასიათებელ ნიშნებს.