|
<უკან დაბრუნება
დავით ჭითანავა
სიცოცხლის აღდგენა-განახლების იდეა "ქვევრსამარხებში" და ზედაშეს კულტურა
“ისტორიულ - ეთნოლოგიური ძიებანი” XII,
თბილისი 2010. გვ.105-119
საქართველოში ყველაზე ძველი ქვევრსამარხი, რომელიც ძვ.წ. აღ-ით VII საუკუნით თარიღდება, აღმოჩენილია სოფელ ეშერაში (სოხუმთან ახლოს); აქ მიცვალებულის ძვლები ელაგა ქვევრში დიდი რაოდენობის ბრინჯაოს ნივთებთან და სარდიონის მძივებთან ერთად [33, 23]. თიხის ჭურჭელში დაკრძალვის ტრადიცია ფართოდ იყო გავრცელებული მთიან აფხაზეთში, გულურიფშის რ-ნის სოფ. ოლგინსკოეში, სადაც თითოეულ საფლავში ჩადგმული სამ-სამი თიხის ჭურჭელია ნაპოვნი. ერთ-ერთ მათგანში მოუთავსებიათ კრემაციის ნაშთები, ინვენტარი, სამკაულები, ხოლო ორ დანარჩენში, როგორც ვარაუდობენ, რაღაც სითხე ჩაუსხამთ [5, 90-92]. აფხაზეთში გვამის დაწვის ჩვეულება ურნებში და მათ გარეშე, ძვ.წ. აღ. X საუკუნიდან მოყოლებული შეინიშნება და ის დამახასიათებელი იყო, როგორც ამ მხარის, ისე მისი მოსაზღვრე რაიონების ძველი მოსახლეობისათვის (სოჭი, მზიმთა) [20, 191].
აღნიშნულია, რომ ქვევრში დამარხვის წესი თითქმის ერთადერთი წესია მიცვალებულის დაკრძალვისა ელინისტური ხანის კოლხეთში [7, 6], ხოლო ქვევრი, როგორც ღვინის შესანახი ჭურჭელი ფართოდ ძვ.წ. აღ. VI საუკუნიდან არის ცნობილი საქართველოში [15, 247; 12, 61]. არქეოლოგთა ვარაუდით, ქვევრის ჩამოყალიბება ძვ.წ. აღ. VII საუკუნეში უნდა მომხდარიყო [6, 95-96], ხოლო მოგვიანებით დიღომში აღმოჩნდა ძვ. წ. აღ. VIII-VII სს. ქვევრებიც [10, 65].
ქართლში (იბერიის სამეფოში) ქვევრსამარხთა გავრცელება იწყება ძვ. წ. აღ. III საუკუნიდან და გვხვდება ძვ.წ. აღ. I საუკუნემდე [2, 16-20; 1, 40], ხოლო აზერბაიჯანში ძვ.წ. აღ. II საუკუნიდან [27, 127- 128; 24, 78].
ამიერკავკასიაში ქვევრსამარხები გავრცელებული ჩანს ძვ.წ. აღ. VIII საუკუნიდან (არგიშთიჰინილი) [13, 70], ხოლო კავკასიაში ყველაზე უძველესი აღმოჩენილია დაღესტანში, რომელიც ძვ.წ. აღ. II ათასწლეულით თარიღდება [26, 283].
მიცვალებულის დამწვარი ძვლების სხვადასხვა ფორმის თიხის ჭურჭელში მოთავსებით დაკრძალვის წესი უძველესი დროიდან მოყოლებული თითქმის მთელს მსოფლიოშია გავრცელებული, ხოლო საქართველოს ტერიტორიაზე ის ჯერ კიდევ ადრეული ბრინჯაოს ხანის ყორღანებშია ფიქსირებული; კერძოდ, სამგორის ყორღანებში ნაპოვნი იყო ერთი ნახვრეტიანი ჭურჭელი, რომელშიც ადამიანის ფერფლი აღმოჩნდა [16, 391].
ჯერ კიდევ ძვ.წ. აღ. VIII-VII ათასწლეულების მესოპოტამიის ადრესამიწათმოქმედო კულტურებში შემოსვლას იწყებს დაკრძალვის განსაკუთრებული წესი, რომელიც ბავშვის ჩონჩხის (მოგვიანებით მოზრდილების) ჭურჭელში ჩალაგებით კერასთან, ან კერის ქვეშ დაკრძალვაში მდგომარეობს [22, 70-76], ხოლო ძვ.წ. აღ. XXXIX-XXVIII საუკუნეების პალესტინა-სირიის ძეგლებზე უკვე აბსოლიტურად ჭარბობს ჭურჭელში დაკრძალვის წესი არა მარტო ბავშვებისა, არამედ ზრდასრული ადამიანებისაც [22, 52-53]. დაკრძალვის სხვა ფორმების გვერდით, ძველი შუმერებიც მიცვალებულის ძვლებს ალაგებდნენ დიდ დოქებში (პიფოსებში) [38, 229] და განსაკუთრებულ ჭურჭელში - კანოპებში [19, 250]; მიცვალებულის ძვლების თიხის ჭურჭელში დაკრძალვის ჩვეულება გავრცელებული იყო ძველ იტალიაში (ვილანოვას კულტურა) [21, 227], ძველ საბერძნეთში [16, 39], ცენტრალურ ანატოლიაში, სამხრეთ ამერიკის ინდიელებსა და ძველ პერუელებშიც [28, 72-75].
ცალკეულ ძველ კულტურებში მიცვალებულის დამწვარი ძვლების ჭურჭელში ჩალაგებით დაკრძალვა, (მით უმეტეს თუ ის იქ დაკრძალვის ერთადერთი წესი არ არის), მიუთითებს გარკვეულ ეთნიკურ ცვლილებებზე (ვფიქრობთ, ეს ქვევრსამარხებთან დაკავშირებით საქართველოს მაგალითზე აშკარად ჩანს) და მოსახლეობის სოციალურ სურათზეც გვიქმნის წარმოდგენას, თუმცა ამჯერად ჩვენთვის საინტერესოა მათ შორის არა თუ ეთნოგენეტიკური კავშირების ძებნა, არამედ ამ წესის წარმოქმნის რელიგიურრიტუალური მხარის წარმოჩენა, რომელიც მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონისთვის და სრულად არამონათესავე ეთნიკური ჯგუფებისთვის თითქმის იდენტური ფორმით არის დამახასიათებელი. აქვე აღვნიშნავთ, რომ საქართველოში ფიქსირებულ ქვევრსამარხებში გარკვეული რიტუალი უნდა შესრულებულიყო და ჩვენი აზრით, მას მჭიდრო კავშირი აქვს ქართულ ეთნოგრაფიულ ყოფაში ბოლო დრომდე შემორჩენილ "ოხვამერის" და "ზედაშეს" კულტურასთან.
მიცვალებულის მჯდომარე მდგომარეობაში ხორბლის შესანახ დიდ ჭურჭელში მოთავსებას (სირია-პალესტინა), ზოგიერთი ავტორი (დიუნანი), მიცვალებულის მომავალი აღორძინების შესახებ არსებულ რწმენას უკავშირებს [22, 52-53]. სხვა ავტორთა მოსაზრებით, ურნებში დაკრძალული მიცვალებულის ფერფლი (შუა იტალიის, ჩრდილო გერმანიის, სკანდინავიის) გარეგნულად მოგვაგონებს სახლს და იმ მომენტის გათვალისწინებით, რომ თავდაპირველად მიცვალებული იკრძალებოდა სახლში კერასთან და მას შემდეგ, რაც ეს წესი მივიწყებულ იქნა, მიცვალებულის სიკვდილის შემდგომ მის საცხოვრებელ სახლთან მჭიდრო კავშირის რწმენიდან გამომდინარე, მას კრძალავდნენ მისი სახლის მსგავს ჭურჭელში ანუ თავის სახლში [29, 37-38]; იმავე აზრს ავითარებს ლ. შტერნბერგიც [36, 338-339].
საქართველოში ქვევრის სამარხ ჭურჭლად გამოყენებასთან დაკავშირებით აღნიშნულია, რომ მის სამარხავ საშუალებად გამოყენებამდე ის სამეურნეო დანიშნულებით გამოიყენებოდა [3, 116]. ზ. კვიციანის აზრით, ქვევრში დაკრძალვის იდეა დაკავშირებულია სიცოცხლის მუდმივობასთან, ხოლო ბავშვების ამფორებში დაკრძალვის წესი გამოხატავს დაბადებისა და სიკვდილის ერთიანობის რწმენას, რომლის ფესვებიც უფრო ღრმა წარსულში უნდა ვეძებოთ და ავტორი მას ბერძნულ ტრადიციად მიიჩნევს [11, 141, 143-144].
გ.ლორთქიფანიძის აზრით, მიცვალებულის ქვევრებში (პიფოსებში) დაკრძალვა დაკავშირებული იყო კოლხებში გაბატონებულ რელიგიურ რწმენა-წარმოდგენებთან. მისივე თქმით, მიცვალებულის სახელდახელოდ მიწისგან იზოლაცია მიგვანიშნებს გარკვეულ ტაბუზე, რომელიც კრძალავს უშუალოდ მიწასთან შეხებას, რომელსაც კოლხეთში თაყვანს სცემდნენ, როგორც ერთ-ერთ უზენაეს ღვთაებას. ავტორისავე აღნიშვნით, მსგავსი აკრძალვა კარგად არის ცნობილი რელიგიის ისტორიაში და დაკავშირებულია ღვთაებრიობის იდეასთან [30, 85-86]; ამავე დროს, გამოთქმული მოსაზრებით, დასაკრძალავი ქვევრების ცხოველური ორნამენტი - ულაყები და ირმები - მზის კულტთან, მგელი - ძაღლი, მწერი - უზენაესი ღვთაების მსახურის როლშია და რწმენა წარმოდგენათა ეს წრე შესაძლოა კავშირშია ეთნოგრაფიულად სამეგრელოში ცნობილ მესეფობასთან. ამავე დროს, აღნიშნულია, რომ ასეთი გამოსახულებებით შემკული ქვევრები საგანგებოდ მზადდებოდა და ზედაშედ აღთქმული ღვინის შესანახად თუ გამოიყენებოდა, ხოლო თვით სამარხად გამოყენებული ქვევრი ნაყოფიერების მუდმივი განახლების იდეასთან იყო დაკავშირებული და საშვილოსნოს, საშოს იმიტაციას წარმოადგენდა [6, 99-105].
მიცვალებულის ძვლების თუ ფერფლის ჭურჭელში ჩალაგებით (ქვევრსამარხები და სხვა) დაკრძალვის წესში ერთ-ერთ უმთავრეს როლს თამაშობს ცეცხლი, რაც გვამის კრემაციაში არის გამოხატული. კრემაციის წესი, როგორც ჩვენ ამაზე ადრეც გავამახვილეთ ყურადღება, მსოფლიოს მრავალ ხალხში არსებობს და მას ზოგიერთი მეცნიერი, საქართველოს არქეოლოგიური მასალის ანალიზის შედეგად, გარედან შეთვისებულად, ნაწილი კი ადგილობრივ წესად მიიჩნევს; ჩვენი აზრით, კრემაციის წესის ბერძნულრომაული თუ სხვა კულტურებიდან შეთვისების მტკიცება არ არის მართებული, არამედ მისი საწყისები უნდა ვეძებოთ ზოგადად პირველყოფილ საზოგადოებაში არსებულ რწმენა-წარმოდგენებში და ის უნივერსალურია. ის მჭიდრო კავშირშია მიცვალებულის და წინაპრის კულთტან, რაც არქაულ ეპოქაში კერასთან მიცვალებულის დაკრძალვაში ნათლად ჩანს [18, 294-195], იქვე მითითებულია ლიტერატურა ამ საკითხზე]. გამომდინარე აქედან საინტერესოა ავტორთა მიერ (ლევინა-დორში, კუნოვი, შტერნბერგი) ზემოთ მოყვანილი მოსაზრება მიცვალებულის ურნებში დაკრძალვასთან დაკავშირებით, რაც ცეცხლის და კერის კულტთან და საცხოვრისთან არის კავშირში, თუმცა ვფიქრობთ, ამ წესს სხვა დატვირთვაც გააჩნია. ვფიქრობთ, არსებითი მნიშვნელობა ენიჭება თიხის მაგიურ-რიტუალურ დანიშნულებასაც. შუამდინარეთის ხალხების წარმოდგენით, ადამიანი თიხისგან იყო შექმნილი და არა მარტო შექმნილი, არამედ თიხად იქცეოდა სიკვდილის შემდეგ. როგორც ვარაუდობენ, თიხის ნამტვრევები წარმოადგენდნენ ემბრიონის ნიშნებს. თიხა იყო ქალური ბუნების; თიხა მიწის ნაწილს წარმოადგენდა, ხოლო მიწა ქალთან იყო გაიგივებული [23, 122-123, 126]. ჭურჭელში დაკრძალვის წესის რიტუალური არსის ამოსაცნობად მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია ადრესამიწათმოქმედო კულტურებში დადასტურებული ის ფაქტი, რომ საწყის ეტაპზე თიხის პატარა ზომის ჭურჭლებში იკრძალებიან ბავშვები, შემდგომ ეპოქებში მოზრდილები, ხოლო უფრო გვიანდელ კულტურებში ყველა ასაკის ადამიანები. გამოთქმული მოსაზრებით, ბავშვის დაკრძალვის წესი ურნებში, ქალის როლის და სიმბოლიკის ნათელი გამოვლინებაა პირველყოფილ და შემდგომი დროის კულტურებში, და პატარა ზომის ჭურჭლები უშუალოდ გადმოგვცემენ ქალის ტანის ფორმას; ის განასახიერებს როგორც მთლიანად სხეულს ან მის ნაწილს, ზოგჯერ კი მუცელს [22, 107], ხოლო რაც შეეხება დაწვის ჩვეულებას ის შესაძლოა სწორედ წარმოიქმნა იმ იდეიდან, რომ სული კვამლთან ერთად მიდის ცისკენ [25, 210].
საკითხთან მიმართებაში ყველაზე უფრო საყურადღებოდ მიგვაჩნია ერთ-ერთი ეტრუსკული გამოსახულება კიუსიდან, კერძოდ, მინერვას ჩაფხუტში ეგეიდასთან ერთად ორივე ხელით უჭირავს ახალშობილი პიფოსს ზემოთ, საიდანაც ის გამოვიდა. ახალშობილი გამოსახულია ჩაფხუტის და შუბის გარეშე. მის კისერზე სამი სიგელია. ის ატარებს მარისჰუსრნანას სახელს. მინერვას გვერდით დგას ტურანი, მის უკან ტურმსი, რომელსაც დაჩოქილის ფორმით ახალშობილი უჭირავს ერთი სიგელით ხელში, მისი სახელია მარისჰალნა. მინერვიდან მარჯვნივ არის ტიტველი ახალშობილი შუბით. ეს არის სიკვდილის ღმერთი. მარის - ახალშობილი ეტრუსკულ ძეგლებში შეესაბამება რომაულ მარსს [34, 202]. მარსი კლასიკური ეპოქის რომში იყო ომის ღვთაება, რომელსაც ასევე აიგივებდნენ ბერძნულ ომის ღვთაება არესთან [32, 28], თუმცა მარსი თავისი საწყისით აგრარული ღვთაება უნდა ყოფილიყო, რომელიც შემოდგომის მცენარეულობის გენიას წარმოადგენდა [31, 98]. როგორც ჩანს, მარსი ადრე ზოგადად დაკავშირებული იყო მიწათმოქმედებასთან (არესის კულტთან შერწყმის შემდგომ მიიღო მეომრული ფუნქცია) და ძველი რომაული ახალი წლის პირველი თვე (მარტი), როდესაც ეწყობოდა მარსის მთავარი დღესასწაული, მიძღვნილი იყო ამ ღმერთის მიმართ და მის საპატივცემულოდ შემდგომ ერთ-ერთ პლანეტას (მარსი) შეერქვა სახელი, რომლის ფერი თითქოს სისხლის ფერს გვაგონებს [32, 28-29], ასევე აღსანიშნავია, რომ მარსის ორეულად ითვლებოდა კვირინი [31, 98], რომლის სახელზეც ეწყობოდა კვირინალები ანუ კვირინის მიმართ მსხვერპლშეწირვის რიტუალი [32, 113-114].
ზემოთ მოყვანილი მასალიდან გამომდინარე, ანუ კონკრეტულად პირველ რიგში ეტრუსკულ გამოსახულებაზე პირფოსიდან გამოსული ბავშვის სახით ჩვენ საქმე გვაქვს ნაყოფიერების ღვთაებასთან ანუ სიცოცხლის აღდგენა-განახლების იდეასთან, რომლის დღესასწაული ემთხვევა ახალი წლის პირველ თვეს ძველ რომაელებში (მარტი), ხოლო ჭურჭელი აქ განასახიერებს ქალის სხეულს, საშოს. ვფიქრობთ, სწორედ ეს იდეა უნდა ედოს საფუძვლად დაკრძალვის იმ რიტუალს, რაც ბავშვის დამწვარი ფერფლის და ძვლების ურნებში მოთავსებაში გამოიხატა. არ არის გამორიცხული, რომ ეს ბავშვები სპეციალურად მსხვერპლად შეეწირათ ნაყოფიერების ღვთაებისადმი [35, 62] შემდგომ დიდი ზომის ჭურჭელში მოათავსეს მოზრდილი ადამიანის სხეულის ნარჩენები, რომელიც ასევე სულის უკვდავების და მისი კვლავ განახლების იდეასთან იყო კავშირში. ვფიქრობთ, "ზედაშე" ანუ "ოხვამერი" გენეტიკურად სწორედ ზემოთ წარმოდგენილი იდეიდან ჩანს განვითარებული; კერძოდ, ქვევრში დაკრძალვის წესის გაქრობის შემდგომ მასში ისხმება წმინდა ღვინო, რომელიც ცვლის მიცვალებულს და მასთან შესრულებული ლოცვით კავშირს ამყარებს ზედა სამყაროსთან; ნაყოფიერების ღვთაებას შესთხოვს ოჯახის და გვარის კეთილდღეობას. თავისი საწყისით კი ის აგრარულ კულთტან და სიცოცხლის აღდგენა-განახლების იდეასთან არის კავშირში. სიცოცხლის აღდგენა - განახლების იდეასთან ჭურჭელში დაკრძალვის წესის კავშირზე, ვფიქრობთ, ნათლად მეტყველებს ისიც, რომ ეტრუსკული მარის ახალშობილი შეესაბამება რომაულ მარსს, რომელიც თავისი საწყისი აგრარული ღვთაება იყო და მისი სახელი და დღესასწაული უკავშირდება, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ძველი რომაული კალენდრით ახალი წლის პირველ თვეს მარტს, რაც ისევ და ისევ, "სიცოცხლის განახლებას", "აღდგენას", რაღაც "ახლის დაწყებას" გვამცნობს. აქვე შეიძლება დავსვათ საკითხი მარის-მარსისა და ქართული მარ-ის იდენტურობის შესახებ, რომელი უკანასკნელიც დიდი ქვევრის სახელწოდება იყო [8, 5]. ასევე ფუნქციური თვალსაზრისით, მასთან ახლოს დგას ეგვიპტური ოსირისი - მარცვლეულის ეგვიპტური ღმერთი, რომელიც მითში პურის პერსონიფიკაციაა, ის ყოველწლიურად კვდება და ისევ აღდგება (შდრ. ბერძნული არესი და კოლხეთში არესის ველი - დ.ჭ.) [37, 354]. ასევე "მარი"-დან ჩანს ნაწარმოები ქართულად ღვინის სახლის აღმნიშვნელი ნაგებობის ტერმინი - მარანი, სადაც "მარე"-ბი იყო ჩაფლული. მასში ასევე ჩანს სამარის ანუ "საფლავის" მნიშვნელობაც და ალბათ მისაღებია ის მოსაზრება, რომ "სამარე" და მისგან ნაწარმოები კრებითი სახელი "სამაროვანი" ისეთი ადგილის აღმნიშვნელი იყო თავდაპირველად, სადაც მიცვალებულს მარში ჩასვენებულს მარხავდნენ [3, 156].
საკითხთან მიმართებაში საყურადღებოდ მიგვაჩნია მეგრულში ქვევრის აღმნიშვნელი სიტყვა "ლაგვანი", რომელიც გვ=ქვ კომპლექსების იდენტურობის თვალსაზრისით ქართული "ქვევრის" შესატყვისია და ძირეულად იდენტური სიტყვებია; არანაკლებ მნიშვნელოვანია ის, რომ სვანურში მიწის აღმნიშვნელად გვაქვს გიმ სიტყვა (შდრ. მეგრული დიხა და ქართ. თიხა) და მეგრულში თიხის დიდი მრგვალი ჭურჭლის აღმნიშვნელი სახელწოდება - "გვიმი" (გამოიყენება ჭის ზემოთ დასადგმელად), რომელიც, ვფიქრობთ "სიმრგვალის" გამომხატველი სიტყვაა და თუ ჩვენ "ლა-გვანსა" და "ქვევრს" ფუძისეულად ერთი და იმავე წარმომავლობის (გვ=ქვ) სიტყვებად მივიჩნევთ, მათთან მიმართებაში საინტერესოა მეგრული კვერცხის აღმნიშვნელი სიტყვა "მარქვალი", რომელშიც ასევე პირდაპირ ჩანს "სიმრგვალის" სინონიმი; კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, რომ ჩვენი აზრით, ის შედგება ორი სიტყვისგან მარი-სა და ქვალ-ის ანუ გვალისაგან (ქვევრი=ლა-გვანი), რაც ისევ ნაყოფიერების კულტს და სიცოცხლის განახლების იდეას გადმოგვცემს და მარი სწორედ რომ ის ჭურჭელია, რომელიც ამ იდეას, ანუ ქალის ფორმას, საშოს და ა.შ. განასახიერებს. ამავე დროს, საერთოდ კვერცხი ეტრუსკულ, ეგვიპტურ, ურის, მარის, ღაზას და კრეტის მინოსურ კულტურებში მრავლად არის აღმოჩენილი, რომელიც მჭიდრო კავშირშია ზოგადად მიცვალებულის კულტთან და კონკრეტულად სიცოცხლის აღორძინების იდეასთან [34, 222].
საკითხთან მიმართებაში, როგორც ტერმინოლოგიური თანხვედრის, ისე რიტუალური თვალსაზრისით საინტერესოა სვანური საახალწლო რიტუალი, რომელიც სრულდებოდა ბეღლის ფუნქციის მქონე მარცვლეულისა და ფქვილისათვის გემ//გæემ-ის წინ. ასევე სვანეთში ცხვებოდა საგანგებო რიტუალური კვერი გემ, კიდობნების გამოსახულებით _ Ãულის რიტუალის დროს წარმოთქმულ სიტყვიერ ფორმულაში მოიხსენიებოდა სქესობრივი განაყოფიერებისა და გამრავლების ღვთაების განმასახიერებელი ბომბღა, რაც მიზნად ისახავდა ბომღას ცხოველმყოფელური ძალის ბეღლისთვის გადაცემას და საერთოდ პურეულის გამრავლებას [14, 179]. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ სამეგრელოში მარანში შესრულებულ მიქამგარიოს სალოცავში, რომლის სახელზეც იქ ცალკე ქვევრია ჩაფლული, ოჯახის უფროსის მიერ წარმოთქმულ ლოცვაში აშკარად ჩანს ნაყოფიერების ღვთაებისადმი ლოცვა და სიცოცხლის განახლების იდეა, რომელსაც შესთხოვს ქვევრს ოჯახის უფროსი [9, 169], ასევე აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ გავრცელებული წესის თანახმად, საზედაშე საკვები (ასევე ოხვამურისთვის განკუთვნილი ღვინო და სხვა - დ.ჭ.) აუცილებლად გლეხის მიერ მოწეული პირველი პროდუქტი უნდა ყოფილიყო. ეს ეხებოდა როგორც ღვინოს (მას საგანგებოდ ცალკე ქვევრში აყენებდნენ) ასევე პურს (ხორბალს), ერბოს ("ნათავარს" ანუ "თვეულს"), თაფლს და ა. შ. [4, 60].
მაშასადამე, ვფიქრობთ, რომ თიხის ჭურჭელი, როგორც მიწის ანუ ქალური ბუნების და ფორმის, რომელშიც თავდაპირველად იკრძალებიან ბავშვები, განასახიერებს სიცოცხლის საწყისს, სიცოცხლის განახლების, უწყვეტლობის ანუ აღდგენა-განახლების იდეას, რომელიც გადმონაშთური ფორმით ქვევრსამარხებში აისახა. ის მჭიდრო კავშირშია მიცვალებულის და წინაპრის კულტთან, რომელიც მფარველობს როგორც ოჯახის ნაყოფიერებას, გამრავლებას, კეთილდღეობას, და შეუწყვეტლობის იდეას, რაც თავის მხრივ ახალი წლის რიტუალებთან უნდა ყოფილიყო კავშირში. ის თავისი საწყისით აგრარული საქმიანობის მფარველია (ოსირისი-მარისი-მარსი=მარი), რომელსაც განასახიერებს ქალის ფორმის თიხის ჭურჭელი. შემდგომში მასში ისხმება ქართველთათვის წმინდათაწმინდა სითხე ანუ ღვინო, რომელიც ოხვამერის, ზედაშეს და სხვათა სახით ბოლო დრომდე შემორჩა ქართულ ეთნოგრაფიულ ყოფას. ღვთაების განაწყენების შემთხვევაში კი ადამიანი გარკვეულ პრევენციულ ზომებსაც მიმართავდა, რაც ქვევრის დამტვრევის რიტუალშიც გამოჩნდა [17, 68-84].
ლიტერატურა:
1. ა. აფაქიძე, მცხეთა, ქართლის სამეფოს ძველი დედაქალაქი, თბ.,1959.
2. ა. აფაქიძე, მცხეთა IV, თბ., 1982.
3. ა. ბოხოჩაძე, მევენახეობა-მეღვინეობა საქართველოში, არქეოლოგიური მასალების მიხედვით, თბ., 1963.
4. გ. გოცირიძე, ზედაშეს კულტურა საქართველოში, ქართველური მემკვიდრეობა, X, თბ., 2006.
5. ი. გრძელიშვილი, თიხის ჭურჭელში დაკრძალვის და კრემაციის ნაშთები აფხაზეთში, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ. VIII, #2, თბ., 1947.
6. ნ. ვაშაკიძე, გ. ლორთქიფანიძე, კოლხური ქვევრი, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები, ტ.V, თბ., 1975.
7. ვ. თოლორდავა, დაკრძალვის წესები ელინისტური ხანის საქართველოში, თბ., 1980.
8. ნ. თოფურია, ქართველი ხალხის სამეურნეო ყოფის ისტორიიდან, თბ., 1984.
9. ნ. თოფურია, ღვინის ზედაშეები, მასალები საქართველოს ეთნოგრაფიისათვის, ტ.XII-XIII, თბ., 1963.
10. ც. კაკაბაძე, შროშული კერამიკა, თბ., 1982.
11. ზ. კვიციანი, დასავლეთ საქართველოს და რომის იმპერიის კულტურულ ურთიერთობათა ისტორიისათვის, თბ., 1997.
12. თ. მიქელაძე, ძიებანი კოლხეთსა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან, თბ., 1974.
13. ა. ნონეშვილი, ქვევრსამარხები ამიერკავკასიაში, თბ., 1983.
14. ჯ. რუხაძე, ხალხური აგრიკულტურა დასავლეთ საქართველოში, თბ., 1976.
15. საქართველოს არქეოლოგია, თბ., 1959.
16. ო. ჯაფარიძე, ქართველი ტომების ისტორიისათვის ლითონის წარმოების ადრეულ საფეხურზე, თბ., 1976.
17. დ. ჭითანავა, საოჯახო "ოხვამერი" (სალოცავი) ქვევრის დამტვრევის რიტუალის ინტერპრეტაციისათვის, კრ. ისტორიულ-ეთნოლოგიური ძიებანი, ტ.X, თბ., 2008.
18. დ. ჭითანავა, სოციალური ორგანიზაციის განმსაზღვრელი კიდევ ერთი ფაქტორის შესახებ არქაულ საზოგადოებაში (კერის წინაპრის და მიცვალებულის კულტთან კავშირში), კრ. თეიმურაზ მიბჩუანი 70, თბ., 2008-2010.
19. В. И. Авдиев, История древнего востока, М., 1948.
20. Е. П. Алексеева, Древняя и средневековая история Карачаево-Черкесии, М., 1971.
21. Античная мифология, М., 2005.
22. Е. В. Антонова, Обряды и верования первобытных земледельцев востока, М., 1990.
23. Е. В. Антонова, Очерки культуры древних земледельцев Передней и Средней Азий М., 1984.
24. А. Апакидзе, Города древней Грузии, Тб., 1968.
25. В. Вундт, Миф и религия, СПБ. 1910.
26. М. Г. Гаджиев, О погребальном обряде племен горного Дагестана, Учение записки дагестанского филиала АН. СССР, ин-та О истории языка и литературы, Т. ХIII, Мах. 1964.
27. И. Ивашенко, Кувшинные погребения Азербайджана и Грузии, Известия АН. Азербайджанская СССР, №1, Баку, 1947.
28. Б. А. Куфтин, Материалы к археологии Колхиды, т. II, ТБ., 1950.
29. Левина-дорши, Г. Кунов, Огонь жилище, Киев, 1923.
30. Г. Лорткипанидзе, Колхида в VI-II вв. до н. э. Тб., 1978.
31. Н. А. Машкин, История древнего Рима, М., 1948.
32. Мифологический словарь, Л., 1961.
33. А. Л. Монгайт, Археология в СССР, М., 1955.
34. А. И.Немировский, Этруски, От мифа к истории, М., 1983.
35. Э. Тэйлор, Первобытная культура, М., 1939.
36. Л. Я. Штернберг, Первобытная религия в свете этнографии, Л., 1936.
37. Дж. Фрезер, Золотая ветвь, М., 1984.
38. Г. Чайлд, Древнейший Восток в свете новых раскопок, М., 1956.
David Chitanava
Pitcher Burials, Cult of Zedashe and the Idea of Resurrection and Revival of the life
The article discusses the interrelation problems of burring in the vessel (urn, pitcher burials etc.) of the cremated corpse‟ ashes or bones and the religious beliefs and rituals connected with zedashe-okhvameri and the ideological background of its origin.
In the early agricultural cultures of the ancient East keeping of a child‟s cremated bones and burying themsymbolically is connected with a nature ofwoman and is connected with resurrection and revival of the life. The mere example of it is one of the Etruscan imagesof a newly born child (marishushusrnana) coming from a vassal and this idea personifies the creation of new life, revival. Maris, the newly born is connected with the cults of Roman Mars (Greek Ares) which in itself springs from agriculture and its cults.At the same time the festival of Maris-Mars was feasted in behalf of the beginning of the old Roman New Year (March)or “the revived new life”. Festival of Maris-Marsmight be identical to Georgian mar, the pitcher where cremated bones of a dead body were put. It also is tightly connected with marani not only because it is a building for keeping vine, but as the main place for praying and veneration that can determine the wellbeing and fertility. The Megrelian term lagvani (pitcher) etymologically should denote simrgvali (meaning round). Name of the special ritual bread baked for the goddess of fertility and fertilization in Svaneti called gem/guem seems to be derived from gim (Sv. earth). From the very beginning children were buried in mars (lately adults as well) thatis connected with the idea of revival. Lately it became a place for keeping holy vine. The rituals that are performed at the pitcher with the holy vine have the same functions and determine the wellbeing and fertility of the family.
|
