<უკან დაბრუნება

ქუმის (ქომის, ხომის) მონასტერი - მდებარეობს ახალციხის მუნიციპალიტეტში, ახალციხიდან ჩრდილოეთით 15-16 კმ-ის მანძილზე, სვირიდან 5-6 კმ-ში. ძეგლისაკენ მიმავალი გზა გაივლის სოფლებს ტატანისსა და სვირს, შედის სვირის სატყეო უბანში და ტყის დასაწყისშივე ნასოფლარ ტორნისთან ორად იყოფა: ერთი შტო მიემართება მარცხნივ, სვირელ მეცხოველეთა საზაფხულო ფერმებისაკენ, მეორე-მარჯვნივ. ორივე გზა სამანქანოა. ძეგლისკენ მიმავალ გზა მარჯვნივ მდებარეობს. ნამონასტრალამდე მისასვლელი გზა მაღალი გამავლობის მანქანებისთვისაა.

ძეგლი დაძიანებულია, ჩუქურთმიანი ქვები მიმობნეულია ტაძრის გარშემო სივრცეში. ახალციხის მუნიციპალიტეტში ხომის, უფრო სწორად კი ხომას სახელს ატარებს მთელი ხეობა, ამ ხეობაში არსებული ორი ნასოფლარი, „აბანო“ (მინერალური სააბაზანე წყალი), გამოქვაბულები და მონასტერი. ხომის ეკლესია (ფართობი: 20X16) განვითარებულ შუასაუკუნეებს უნდა ეკუთვნოდეს. მკვლევართა აზრით იგი X საუკუნისაა, ვინაიდან წააგავს საფარის მონასტრის მიძინების ეკლესიას, რომელიც სწორედ ამ საუკუნეშია აშენებული (ვ. სამსონიძე), ამავე ავტორი უკავშირებს მას მოსე ხონელის სახელს. ცნობები და კვლევები ამ ძეგლის შესახებ მწირია.

ძეგლის კოორდინატებია:  Coordinates: 41°44'43"N 42°59'21"E

მის შესახებ სტატიები, ბიბლიოგრაფია:

1. ქუმის, ხომის მონასტერი (ახალციხის რ-ნი) სამსონიძე ვ. გუმბათიანი მონასტერი და მოსე ხონელი // საბჭოთა ხელოვნება. -1982. -N8.- გვ.51-59.

- ძლიერ დაზიანებული ხომის ეკლესია-მონასტრის (სამლოცველო, ტრაპეზი, ეკვდერი, ბერების ნამოსახლარი, მრავალი ნასოფლარი) გეოგრაფიული მდებარეობა; ზოგადი ხუროთმოძღვრული დახასიათება; მთავარი შენობისა და სამლოცველოს აღწერილობა; სამშენებლო მასალა; მხატვრული გაფორმება. აღნიშნულია დაფლული ორი ღვინის ქვევრი; სიტყვა "ხომას" ეტიმოლოგია. ტექსტს ერთვის მონასტრის ფოტოები. (წყარო)

2. ვაჟა სამსონიძე  - მესხური რეალიები "ვეფხისტყაოსანში", //გამომცემლობა საუნჯე, 2017 წ.

ვაჟა სამსონიძე

"გუნბათიანი მონასტერი" და მოსე ხონელი

(მოსე ხონელის სადაურობისთვის)

საბჭოთა ხელოვნება, 1982., N8, გვ.51-59.

(51) მოსე ხონელის ბიოგრაფია, ისევე როგორც რუსთაველისა, საუკუნეთა წყვდიადით არის მოცული, მაგრამ თუ რუსთაველის შესახებ არსებობს ხალხური გადმოცემები, აგრეთვე მის სახელთან დაკავშირებული ზოგიერთი ფაქტობრივი მონაცემები, მოსე ხონელის შესახებ მხოლოდ ის ვიცით, რომ იგი იყო რუსთაველის უფროსი თანამედროვე, რომ დაწერა საგმირო-საფალავნო წიგნი „ამირანდარეჯანიანი“. „ამირან დარეჯანის ძე მოსეს უქია ხონელსა“ - ვკითხულობთ „ვეფხისტყაოსნის“ ეპილოგში,

მოსე ხონელს თვლიან „ამირანდარეჯანიანის“ ავტორად ე.წ. „აღორძინების“ ხანის მწერლებიც - ამ ნაწარმოების გამლექსავი სულხან- თანიაშვილი, თეიმურაზ ბაგრატიონი და სხვები. თეიმურაზ ბაგრატიონის გადმოცემით, „მოსე ხონელი მდივან მწიგნობარი ყოფილა მეფისს თამარისა (ხონი ქვემოსა ივერიაში, ესე იგი ქვემო საქართველოში, იმერეთში არის). უწინარესა ჟამთა ხონი ქალაქი ყოფილა. ახლა მუნ ეკლესია არის და სოფელი დაბა. მოსე ხონელს დაუწერია ამირან დარეჯანის ძის წიგნი, დიახ მშვენიერი ზღაპარი სავაჟკაცო გმირთა და ძლიერთა მამაცთა ბრძოლანი, რომელიცა განიყოფების ათოთხმეტს კარად“ (განმარტება პოემა ვეფხისტყაოსანისა, 1960, გვ.289)

თ. ბაგრატიონის ეს ცნობა შემდგომში განავრცეს და მოსე ხონელის თავისებური ბიოგრაფიები შეთხზეს ზაქარია ჭიჭინაძემ და მოსე ჯანაშვილმა. ასეთი ბიოგრაფიები, ცხადია. არ შეესაბამებოდა სინამდვილეს, ამიტომ უწოდა მათ აკადემიკოსმა კორნელი კეკელიძემ „ფანტაზიის ნაყოფი“ (ძველი ქართული მწერლობის ისტორია, 11, 1952, გვ.73). - დიახ, არავითარი ბიოგრაფია, ან რაიმე ბიოგრაფიული ცნობა მოსე ხონელის შესახებ არ მოგვეპოვება. ჩვენ ისიც არ ვიცით, თუ საქართველოს რომელი კუთხის შვილი იყო მოსე,მაგრამ რადგანაც ხონელია, ამიტომ ფიქრობს ზოგიერთი მკვლევარი და, ალბათ, თ. ბაგრატიონიც, რომ „ამირანდარეჯანიანის“ ავტორი წარმოშობით დასავლეთ საქართველოს დაბა ხონიდან იყო.

ასე ვფიქრობდით ჩვენც, მიუხედავად იმისა, რომ ხონის სახელობის ტოპონიმები „სამცხეშიც გვაქვს. ასე მაგალითად, ადიგენის რაიონში სოფელ უდესა და წყისეს მიდამოებში) (გავიხსენოთ წყისეს ცნობილი წარწერაც) (არის ნასოფლარი ხონა.) ვახუშტი მას ხვანას უწოდებს და იქვე მიუთითებს აქ მონასტრის არსებობაზე: „ბოცოსწყალსა და ქვაბლოვანის-წყალს შორის, ხვანასა და უდეს შორის არს მთა, წარსული გურიის მთიდამ აღმოსავლეთით. ამ მთასა შინა არს ჯანას მონასტერი, მშვენიერი, კეთილნაგები და მუნვე ქვაბნი გამოკვეთილნი, დიდ-დიდნი კლდესა შინა და აწ უქმმნი“) აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, 1941, გვ.126).

აკადემიკოს სერგი ჯიქიას მიაჩნია, რომ ეს ხონა უნდა ყოფილიყო მოსე ხონელის სამშობლო: „ეს ჩვენი ხონა უნდა იყოს ჯვარის მონასტრის აღაპებში რომ იხსენიება. შესაძლებელია „ამირანდარეჯანიანის“ (53) ავტორი მოსე ხონელი ამ ხონა სოფლიდან იყოსო“ "გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, წიგნი მესამე, 1958, გვ.95-96).

არის კიდევ ხვანა-მარდა, რომელიც ივანე გვარამაძის მიხედვით ქ. ახალციხის გარეუბანი ყოფილა (გაზ. „დროება“. 1879, N171).

ხომის მონასტერი. X-XI სს.

მაგრამ ერთი, ფრიად საყურადღებო გარემოება საეჭვოს ხდის მოსე ხონელის როგორც დასავლურ (იმერულ), ისე უდესა და მარდის ზონადან თუ ხვანადან წარმოშობას. საქმე იმაშია, რომ გვარწოდება თუ ზედწოდება ხონელი არ ყოფილა ერთადერთი სწორი და შეუცვლელი!

როგორც ცნობილია, „ამირანდარეჯანიანის“ ავტორი „ვეფხისტყაოსნის“ სტამბურ გამოცემებში ხონელად არის მოხსენიებული, 1974 წლის (სასკოლო) გამოცემამ დაარღვია ეს ტრადიცია და ტექსტში „ხონელსა“-ს ნაცვლად ხომელსა - სიტყვა შეიტანა: ამირან დარეჯანის ძე მოსეს უქია ხომელსა. კომენტარში, რომელიც თან ერთვის - ამ გამოცემას, ნათქვამია: „წაკითხვა დასაბუთებულია ზოგიერთ ხელნაწერებზე და იმერეთში არსებულ გეოგრაფიულ სახელზე მითითებით მ. თოდუას მიერ“ (გამოცემა და კომენტარი ნ. ნათაძისაა).

მაშასადამე. „ვეფხისტყაოსნის“ ზოგიერთი ხელნაწერის მიხედვით „ამირანდარეჯანიანის“ ავტორი ხომელი ყოფილა! ეს ძალზე საინტერესო და საყურადღებო ფაქტია და არა გვგონია აქ გადამწერის მიერ შეცდომის დაშვებას ჰქონდეს ადგილი.) უნდა ვაღიაროთ, რომ ეს ფაქტი ჩვენთვის აქამდე უცნობი იყო, უბრალოდ, არ ვიყავით ჩახედული პოემის ხელნაწერებში.

ეს ტაეპი, როგორც მიღებულია, არ ეკუთვნის რუსთველს. მისი ავტორია „ვეფხისტყაოსნის“ ყველაზე ადრინდელი გამგრძელებელი „ვინმე მესხი მელექსე“, რომლისგანაც უნდა მომდინარეობდეს კიდეც ტერმინი ხომელსა. სწორედ ამას, ვინმე მესხს, უნდა სცოდნოდა ყველაზე კარგად, თუ ვის ერქვა და რატომ ერქვა ეს სახელი (ამას ვნახავთ ქვემოთ). ამიტომ მას უფრო დაეჯერება, ვიდრე სხვა ყველას, ვინც უყოყმანოდ იზიარებს თ. ბაგრატიონის ცნობას თუ განცხადებას (და არა მტკიცებას!) “ამირანდარეჯანიანის“ ავტორის ხონელობის შესახებ. „ვეფხისტყაოსნის“ გადამწერთაგან ზოგმა უცვლელად გაიმეორა ვისმე მესხის ეს ტაეპი, ზოგმა კი „ხონელსა სიტყვით დააბოლოვა იგი. ამ ჯგუფის გამომწერებმა, როგორც ჩანს, არ იცოდნენ ხომის სახელობის გეოგრაფიული პუნქტის არსებობა საქართველოში, საიდანაც მოსეს წარმომავლობა იყო საფიქრებელი. ამავე მიზეზით უგულვებელყოფენ ჩვენი მწერლის ზომელობას პოემის გამომცემლებიც. ეს რომ ასეა, ზემოხსენებული სასკოლო გამოცემის კომენტარიდანაც ჩანს: მიუხედავად იმისა, რომ პოემის „ზოგიერთ ხელნაწერში“ მოსე ხომელია, ესე იგი ხომის მკვიდრი თუ გამგებელი, მის წარმომავლობას მაინც „იმერეთში არსებულ გეოგრაფიულ სანელს“ უკავშირებენ!

მაინც სად არის და რას წარმოადგენს ეს ხომი? ანდა, არსებობს თუ არა იგი ამ ქვეყნად საერთოდ?

ყველასათვის მოულოდნელად შემიძლია განვაცხადო, რომ არის ასეთი გეოგრაფიული პუნქტი საქართველოში!

სამცხეში, კერძოდ, ახალციხის რაიონში ხომის, უფრო სწორად კი ხომას სახელს ატარებს მთელი ხეობა, ამ ხეობაში არსებული ორი ნასოფლარი, „აბანო“ (მინერალური სააბაზანე წყალი), გამოქვაბულები და, რაც მთავარია, მონასტერი, რომლის შესახებაც არსად არაფერია ნათქვამი ჩვენს სამეცნიერო ლიტერატურაში.

ეს ის ხეობაა, ვახუშტი რომ წნისის-ხევა უწოდებს თავის „გეოგრაფიაში“, ამთავრებს რა აბანოს ხევზე (წინუბნის ხეობაზე) საუბარს. ვახუშტი წერს: „ამ ხევს ზეით, წნის, ერთვის მტკვარს წნისის ხევი გამომდინარე ფერსათის მთისა. ეს მოდის ჩრდილო-დასავლეთიდამ აღმოსავლეთ-სამხრეთს შუა. მერმე ჩრდილოდამ სამხრით. ამ ხევზედ არს, წნის ზეით, მონასტერი მაღალსა კლდესა ზედა, კეთილშენი, გუნბათიანი და აწ უქმი“ (გვ.124). ეს არის და ეს, რაც კი ამ ძეგლის შესახებ ვიცით.

ვახუშტის ნათქვამიდან გამომდინარე, უნდა დავასკვნათ, რომ ის არ ყოფილა წნისის-ხევში და არც მისი გუმბათიანი მონასტერი უნახავს. მას რომ საკუთარი თვალით ეხილა ეს ადგილები, უთუოდ სწორად უნდა გადმოეცა მათი ნამდვილი სახელები, რაც შესანიშნავად შემოუნახავს ხალხის (54) მეხსიერებას. ვახუშტი ვიღაცის არაზუსტ ნათქვამს იმეორებს. გამოჩენილი გეოგრაფი არც „აბანოს-ხევში“ ყოფილა, თორემ ამ ხევის მარგალიტს-ბიეთის დიდ გუმბათიან ტაძარს არ დატოვებდა მოუხსენიებელს.

1908 წელს ბიეთის ტაძარი დაათვალიერა გამოჩენილმა მკვლევარმა და მოგზაურმა ექვთიმე თაყაიშვილმა, რომელმაც გამოთქვა მოსაზრება, რომ ვახუშტის მიერ წნისის-ხევში მოხსენიებული მონასტერი ბიეთის ტაძარი უნდა იყოსო.

აკადემიკოსმა ვახტანგ ბერიძემ საეჭვოდ მიიჩნია ე.თაყაიშვილის ეს მოსაზრება: „აქ არც სახელწოდებაა მითითებული და არც ტაძრის მდებარეობაა სწორად ნაჩვენები, იგი მაღალ კლდეზე არ დგასო“ (სამცხის ხუროთმოძღვრება, 1955, გვ.155).

ხომის მონასტერი. ინტერიერი X-XI სს.

ცხადია, ცდებოდა ე.თაყაიშვილი. უნდა ითქვას, რომ წნისის ხევის მონასტერი არც ვ.ბერიძეს უნდა ჰქონდეს ნანახი. „სამცხის ხუროთმოძღვრების“ ავტორი, როგორც ცნობილია, დაწვრილებით აღწერს აქაურ ძეგლებს, წნისის მონასტერზე კი არაფერს ამბობს.

ერთადერთი პიროვნება, რომელმაც ადგილზე ნახა და შეძლებისდაგვარად აღწერა ეს ძეგლი, გახლდათ ახალცინის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმის ყოფილი მეცნიერ-მუშაკი, მესხეთის შესანიშნავი მცოდნე და პატრიოტი ბესარიონ ტაბიძე, რომელმაც ხსენებული მონასტერი ორჯერ დაათვალიერა - 1940 წლის მაისსა და აგვისტოში. მაისში მარტო გამგზავრებულა, აგვისტოში კი - მუზეუმცოდნე ილია პაპისმედოვთან ერთად. მაისში გამგზავრებისას ბესარიონისათვის კარგი მეგზურობა გაუწევიათ სოფელ ტატანისის მკვიდრთ-კოლმეურნე გლეხს ტიმოფე სამსონიძესა და მეტყევე აგრონომს, შემდეგში სატყეო მეურნეობის, დირექტორს, რესპუბლიკის დამსახურებულ - მეტყევეს, აწ განსვენებულ გიორგი სამსონიძეს. ბ. ტაბიძეს მათგან გაუგონია, რომ წნისისხევის მონასტერს ადგილობრივი მოსახლეობა ქუმის, ხან კი ქომის ეკლესიას - ეძახის. მათგანვე შეიტყო მან ამ ძეგლის - მიდამოებში არსებული ნასოფლარების, — მდინარეების, მთების ნამდვილი სახელებიც. გ. სამსონიძეს სქემატური რუკაც კი შეუდგენია ახალგაზრდა მეცნიერ-მუშაკისათვის (სამცხე-ჯავახეთის ისტორიული მუზეუმის ხელნ. N96).

ქუმის (ქომის, იგივე ხომის) ეკლესია მდებარეობს ახალციხიდან ჩრდილოეთით 15-16 კილომეტრის მანძილზე. ძეგლისაკენ მიმავალი გზა გაივლის სოფლებს - ტატანისსა და სვირს, შედის სვირის სატყეო უბანში და ტყის დასაწყისშივე ნასოფლარ ტორნისთან ორად იყოფა: ერთი შტო მიემართება მარცხნივ, სვირელ მეცხოველეთა საზაფხულო ფერმებისაკენ, მეორე-მარჯვნივ. ორივე გზა სამანქანოა. ძეგლის დამთვალიერებელი მარჯვნივ მიმავალ გზას უნდა დაადგეს. იგი შედის ხშირ წიწვნარეთში, გასცდება (55) „წითელი ჯვრის“ გადასასვლელს, თავქვე ეშვება და სულ მალე მაღალი და ციცაბო მთებით მოზღუდულ ღრმა ხეობაში აღმოჩნდება. სწორედ აქ, ორი პატარა მდინარის შესართავთან აღმართულ კლდეზეა აშენებული ჩვენი მონასტერი, რომელსაც ვახუშტი წნისის-ხევის გუმბათიან მონასტერს უწოდებს. შეერთებამდე ამ პატარა მდინარეებს „მოღობილის-წყალი“ და „თარვანის-წყალი“ ერქვა, შეერთების შემდეგ კი — ხომის-წყალი, ხომა, ხომურა. ეს მდინარე ჩაივლის - რამდენიმე ნასოფლარს, მათ შორის ზემო და ქვემო ხომას, შემდეგ ხომის-აბანოს, გასცდება ტყის მასივს, გადაკვეთს სოფლების - ბოგის, კლდის, წნისის მინდვრებს, შუაზე ჰყოფს თვითონ წნისს და აქვე სოფლის ბოლოში უერთდება დედა მტკვარს.

ხომის ეკლესია - მონასტერი (ფართ: 20X16) განვითარებულ შუასაუკუნეებს უნდა ეკუთვნოდეს. გამორიცხულია, რომ ეს მშვენიერი ნაგებობა, თანაც ასე მივარდნილ ხევში, თურქთა მომძლავრების შემდეგ, ესე იგი, XVI საუკუნის აქეთ იყოს აშენებული. ხოლო თუ გამართლდა ჩვენი ვარაუდი, რომ ეს ძეგლი და მისი შემოგარენი ნამდვილად იყო დაკავშირებული „ამირანდარეჯანიანის“ ავტორის სახელთან (ამ პატარა ნაშრომის მიზანიც სწორედ ეს არის), უნდა ვიფიქროთ, რომ არსებობდა XI-XII საუკუნეებშიც. მაგრამ უფრო სწორი ვიქნებით, თუ ამ ძეგლს X საუკუნეს მივაკუთვნებთ, ვინაიდან იგი საოცრად წააგავს სახელგანთქმული საფარის მონასტრის მიძინების ეკლესიას, რომელიც სწორედ ამ საუკუნეშია აშენებული. აქ ისეთივე მძლავრი შიდა სვეტები დგას წყვილად, როგორიც საფარაშია. მათ შორის დიდი მსგავსებაა ჩუქურთმებისა და თვით ძეგლის აღნაგობაშიც.

მონასტრის მთავარი შენობა ნაგებია გულმოდგინედ ნათალი რუხი ფერის ქვით, რომელიც აქა-იქ მომწვანო-მოლურჯო ფერის წინწკლებით არის დაფარული. მიუხედავად იმისა, რომ ამჟამად სახურავის დიდი ნაწილი მონგრეულია, მაინც სასიამოვნო სანახავია თავისი სწორი და მტკიცე კედლებით, ამ კედლებზე დატანებული ჩუქურთმიანი სარკმელებითა და შესასვლელებით, განსაკუთრებით შთამბეჭდავია მთავარი შესასვლელი და სარკმელი დასავლეთის მხრიდან. სარკმლის ზემოთ გადარჩენილია ნაწილი დიდი ჩუქურთმიანი ჯვრისა. ამ ჯვართან, სოფელ ბოგის მკვიდრთა გადმოცემით, წარწერა ყოფილა, მაგრამ ბ. ტაბიძემ ის ვეღარ ნახა ძეგლის ძლიერი დაზიანების გამო, მხოლოდ „შიგნით, კარის მარჯვენა მხარეს“ შენიშნა რამდენიმე ასო.

მთავარი სამლოცველოს ინტერიერი საკმაოდ დიდი სივრცისაა, მიუხედავად იმისა, რომ იგი თითქმის ნახევრამდეა ამოვსებული თავისივე ნანგრევებით. სამლოცველოს ჩრდილოეთის მხრიდან მიშენებული აქვს (56) „ტრაპეზი“ (ბერების სენაკი). ტრაპეზსა და სამლოცველოს შუა კი ვიწრო, თაღოვანი „დერეფანია“, რომელშიც ორი ღვინის ქვევრია დაფლული. მათგან ერთი იმდენად დიდია, რომ საეჭვოა გასასვლელში გაეტიოს. როგორც ჩანს, თიხა „დერეფანშივე“ გამოწვეს და მარანიც იქვე გაკეთდა.

დასავლეთის მხარეს, ძეგლიდან 50-იოდე მეტრის მანძილზე ნამოსახლარი შეინიშნება. ეტყობა, აქ ბერების სადგომები იყო. იქვეა გამოქვაბულები. უფრო დიდი გამოქვაბული კი ცოტა მოშორებით, მაღალ, მიუვალ კლდეებშია გამოკვეთილი.

ხომის მონასტრის ინტერიერი. სამხრეთის კედელი

ნამონასტრალის მიდამოებში ათობით ნასოფლარია: უკვე ხსენებული ზემო და ქვემო ხომა, გოგეთუბანი, ცხევარა, დიდზღვარი, მოღობილი, საბძელა, კოკოლას ნასახლარი, ორმოების სერი, ჩხერელო, ტორნისი, ნასელარი, ავაზანა, ტბეთი, ციხისძირი, საქერია, მახვილო...

ხომის ეკლესია-მონასტერი ერთი ყველაზე დაზიანებული ძეგლია სამცხეში. აქ ერთმანეთის შესახვედრად გაკიდებული ორი მდინარე, განსაკუთრებით ადიდებისას, ულმობლად ნთქავს ძეგლის ტერიტორიას, პირდაპირ საძირკველს უთხრის ამ იშვიათ ნაგებობას. მდინარეთა შორის არსებული კლდოვანი ყელი, რომელზეც მონასტერთან ერთადერთი მისასვლელი ბილიკი გადის, დღითი-დღე ვიწროვდება და თუ დროზე არ მივეშველეთ, ძეგლი მთლიანად ჩაიქცევა უფსკრულში. ჯერ კიდევ ადრე შემიმჩნევია, რომ სამხრეთის კედლის წინ საკმაოდ დიდი მინდორი იყო გაწოლილი, სადაც ბლომად ეყარა ჩუქურთმიანი და, ალბათ წარწერიანი ქვებიც. მდინარეთა ორმხრივმა დინებამ ის ქვებიც წალეკა და მინდორიც ძალზე დააპატარავა. წყალმა წაიღო აგრეთვე მონასტრის მთავარი შესასვლელის ქვის დიდი კარები, ან შესაძლებელია, იქვე, ძეგლის წინ იყოს დასილული.

მთავარი სამლოცველო შესანიშნავად მოჩუქურთმებული კარ-ფანჯრებით, „ტრაპეზი“, ეკვდერი, ბერების ნამოსახლარი, გამოქვაბულები და ირგვლივ მრავალი ნასოფლარი — ყოველივე ეს იმაზე მეტყველებს, რომ ქუმის (ქომის) ეკლესია წარსულში მონასტერი იყო, რომ აქ დუღდა ცხოვრება.

აი ეს ხეობა გვესახება ჩვენ „ამირანდარეჯანიანის“ ავტორის მშობლიურ კუთხედ. გამოვთქვამთ ვარაუდს, რომ მოსე, თუ ის მართლა ხომელი იყო, რასაც „ვეფხისტყაოსნის“ ზოგიერთი ხელნაწერი გვაცნობს, ამ ხეობის კაცი უნდა ყოფილიყო და აქ, ამ მონასტრის კედლებში უნდა დაეწერა მას თავისი შესანიშნავი ნაწარმოები.

ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ შეიძლება გვკითხონ: იქნებ ეს ის ძეგლი არ არის, რომელსაც ვახუშტი წნისის-ხევის მონასტერს უწოდებს, ანდა, იყო თუ არა ეს მონასტერი გუმბათიანი, და რამდენად სწორია, რომ ქუმა, ქომა და ზომა ერთი და (57) იგივე მცირედ შეცვლილი სახელია ჩვენი ძეგლებისა?

მართალია, წნისის-ხევში არის კიდევ რამდენიმე ნაეკლესიარი, მაგრამ არცერთ მათგანს არ შერჩენია რაიმე ნიშანწყალი იმისა, რომ ოდესღაც მონასტერი ყოფილიყო. მონასტრად ვერ გამოდგებოდა ვერც თვით წნისში მდებარე ეკლესია, რომლის შესახებ ბ.ტაბიძეც წერდა: „ს.წნისში, იქვე კლდეზე არის პატარა საყდრის ნანგრევი, რომელსაც ვახუშტი ვერ უწოდებდა მონასტერს „მკეთილშენსა და გუმბათიანსო“ მაშასადამე, მონასტერი იყო „მოღობილის-წყლისა“ და „თარვანის-წყლის“ შესართავთან. 90 წლის ტატანისელმა ანასტას სამსონის ძემაც, რომელიც ამჟამად ხარაგოულის რაიონის სოფელ ზვარეში ცხოვრობს, დაადასტურა, რომ ჩვენს მიერ აღწერილი ძეგლი წინათ მონასტერი იყო: „თუ დაჰკვირვებიხარ, ქუმის ეკლესია კათედრალი ყოფილა, აქ ბერებს უცხოვრიათ, ნაფაგარი (ნამოსახლარი ვ.ს.) ახლაც ეტყობაო“.

დიახ, ძეგლი მონასტერს წარმოადგენდა, მაგრამ არ ჩანს, რომ ის გუმბათიანი ყოფილიყო, რაზედაც ვახუშტი უთითებს. ვახუშტის, როგორც უკვე ითქვა, არ უნახავს ეს მონასტერი და მისი გუმბათიანობის შესახებ ცნობაც ამიტომ გამოუვიდა არასწორი.

მონასტრის გუმბათიანობა უარყო ბ. ტაბიძემაც, მიუხედავად იმისა, რომ ზემოხსენებული კოლმეურნე გლეხი ტ. სამსონიძე არწმუნებდა მას: „ქუმის საყდარი, როგორც ფურნე, ქვიმბათით იყო აშენებულიო“. 74 წელს გადაცილებული ტიმოთე ახლაც მას იმეორებს, და თავის მხრივ მართალიც არის. ტატანისში, და საერთოდ, მესხეთში „ქვიმბათს“ ეძახიან თაღს, „ქვიმბათიანს“ კი — თაღოვან ნაგებობას. სწორედ ასეთ ნაგებობას წარმოადგენს აქაური ფურნეები, ბ. ტაბიძემ ბოლნისის სიონს შეადარა ჩვენი მონასტერი და დაასკვნა: „სამნავიანი ბაზილიკური ეკლესიააო“.

რაც შეეხება ძეგლის სახელწოდებას, რომ ქურა, ქომა, და ხომა ერთი და იგივე სახელია, აქ სადავო აღარაფერი არ უნდა იყოს: როგორც უკვე ითქვა, ხომა ჰქვია სახელად ორ ნასოფლარს, „აბანოს“ (ბუნებრივ სააბაზანე წყალს) და მდინარეს. ცხადია, ამავე სახელწოდების უნდა იყოს მონასტერიც. ნიშანდობლივია, რომ სწორედ ამ მონასტრის შესატყვისად ეწოდება მდინარეს ხომის-წყალი, ხომა, ხომურა. თუმცა, ისიც შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ეს სახელი დაერქვა მონასტერსა და მდინარეს ზემო და ქვემო ხომა სოფლების მიხედვით. ცნობისათვის, აქვე შევნიშნავთ, რომ ამ ძეგლს ადგილობრიკი მაჰმადიანნიც „ქომ-ქილისას“ (ქომის ეკლესიას) უწოდებდნენ. ხომის-წყლის მეზობელ ხევში, რომელიც თავის მხრივ ჭვინტის ხევს ერთვის (ამ ხევის მარჯვენა მხარეს, ჭვინტასთანაც არის მონასტერი, მარცხენა ნაპირზე კი - „თამარის ციხეა“). არის აგრეთვე ერთი ადგილი, რომელსაც გათურქულებული, მაგრამ მაინც ჩვენთვის ნაცნობი სახელი „ქომლარი“, ე.ი. ქომები ჰქვია (ამჟამად აქ ელიაწმინდელთა ფერმებია). არსებობს აგრეთვე ხუმა, რომელიც ისევ და ისევ ხომას ვარიანტია.

ერთი სიტყვით, ხომა. ხუმა და ქომა, ქუმა ერთი და იგივე გეოგრაფიული სახელია. როდის უნდა მომხდარიყო ამ სახელის ეს ნიუანსური აღრევა? ალბათ, XVII საუკუნის შემდეგ, თურქთა ბატონობის წლებში.

ორიოდე სიტყვა თვით ხომა-სიტყვის ეტიმოლოგიაზე. რას ნიშნავს „ხომა“ და რატომ ჰქვია ეს სახელი ამ ადგილებს?

ხომის მონასტერი. შესასვლელი დასავლეთის მხრიდან

გეოგრაფიული სახელი „ხომა“ მიღებულია ხომი - სიტყვიდან, რაც ხომლს, თანავარსკვლავედს ნიშნავს. „ვეფხისტყაოსანში“ ორჯერ არის ნახსენები ეს სიტყვა ნართანიანი მრავლობითით: „იმა ზანგთა სით მოჰყვანდი შენ პატრონი ცისა ხომთა“ (1148), ეუბნება ფატმანი ნესტანს. ფატმანის თქმით, ნესტანი ხომლთა, თანავარსკვლავედთა პატრონია, მზე არის. მეორე შემთხვევაში უკვე აღიარებულია ამ ხომლებთან და თანავარსკვლავედებთან მზის უპირატესობის ჭეშმარიტება.

„მზე მნათობთაცა დაჰფარავს, არ ცაღა ნათლად ხომნია“ (1419). აი ამ ხომისაგან. ე.ი. ვარსკვლავისაგან თუ თანავარსკვლავედისაგან უნდა იყოს წარმომდგარი წნისისხევის, ამ ხევის ნასოფლარებისა და თვით მონასტრის სახელწოდება. ვინც ამ მაღალი მთებით შემოზღუდული ვიწრო ტყიანეთის ღამეებს შესწრებია. დაგვეთანხმება, რომ აქ მობინადრე ხალხს ხშირად უნდა ენატრა მშვიდობა და უღრუბლო ცაზე ხომთა ციმციმი! ბუნება აქ ძალზე ლაღი და ძლიერია. შუა საუკუნეებში გამრავლებულ-აღზევებული (58) მესხი მოსახლეობა არც ასეთ ადგილებს ტოვებდა დაუსახლებელს, ყველგან ფესვს იდგამდა, სოფლებს, ეკლესია-მონასტრებსა და ციხე-გამოქვაბულებს აშენებდა!

ცოტა რამ ნასოფლარ-ნასახლარებზეც, რომლებიც ზემოთ ვახსენეთ.

ზემო და ქვემო ხომა მოხსენიებულია „გურჯისტანის ვილაიეთის დიდ დავთარში“ (ხუმა - მეორე წიგნში, ხომა-მესამეში). „დავთრის“ შედგენის დროს (1595 წ.) ამ სოფლებში, რომლებიც ერთ საგადასახადო ერთეულს წარმოადგენენ, 30 ოჯახი ყოფილა. ხომელები მისდევდნენ მევენახეობასა და სოფლის მეურნეობის სხვა დარგებს. 1836-1838 წლებში ზემო და ქვემო ხომა უკვე გაუკაცრიელებულია (წიგნი მესამე, გვ.54-55). ამ სოფლებთან ერთად „დავთარში“ მოხსენიებულია ხომის-აბანოც, რომელიც მდინარის მარჯვენა ნაპირზეა და რომელსაც საჭიროების შემთხვევაში ახლაც მიაკითხავენ ხოლმე. იგი შველის დახუთებულს, წელ-სახსრებით დაავადებულთ და ა.შ.

ამ აბანოს შესახებ ერთი ასეთი ლექსი ჩამაწერინა მამაჩემმა არჩილ ივანეს ძე სამსონიძემ (დაბ. 1907 წ. სოფ. ტატანისი):

ძმა-ბიჭებში დაჩაგრული მე ვარ სიმონა დოლიძე...

რას მერჩოდნენ, რომ მომდევდნენ, მოვდიოდი მე ჩემ გზაზე.

შვიდი ტყვია რომ მომარტყეს, თხილის კაკალი მეგონა,

სისხლის ღვარიც რომ შემიდგა, ხომის აბანო მეგონა.

ლექსის დასაწყისზე, ბუნებრივია, მკითხველს გაეღიმება, ეს ხომ გურულთა სახალხო გმირი სიმონა დოლიძეზეა ნათქვამიო, რა თქმა უნდა, ეს ასეა. მთქმელს აქ რაღაც ეშლება. ჩვენთვის საინტერესოა ლექსის მეორე ნაწილი, სადაც ლაპარაკია ახლად დაღვრილი სისხლივით თბილ ხომის-აბანოზე. უდაოა, რომ ამ აბანოზე, როგორც უებარ სამკურნალო საშუალებაზე, რაღაც ლექსი ყოფილა შეთხზული თავის დროზე.

„დავთრის“ 65-ე გვერდზე ნახსენებია „სოფ. გოგეთუბანი-ხომა და შურდო სოფლებს ზემოთ“. ამჟამად გოგეთუბანიც ნასოფლარია.

ხომელებს ხომის-წყალზე წისქვილიც ჰქონიათ, რომელიც შემდგომში შურდოელების სარგებლობაში გადასულა. ხომის წისქვილის ნანგრევები ახლაც შეინიშნება ბოგის წისქვილის ქვემოთ, ერთ კილომეტრზე. მდინარის მარცხენა ნაპირზე.

ამავე ხეობის ნასოფლარებია აგრეთვე ცხევარა, არდის ველი-შურდოსთან, დიდზღვარი, კოკოლას ნასახლარი, მოღობილი, ჩხერელო-ზომის მონასტრის ზემოთ, ჩრდილოეთის მხარეს.

ყველა ამ ნასოფლარამდე კი, მონასტრისაკენ მიმავალ გზაზე ნასოფლარი ტორნისია. 1559 წლისათვის აქ 5 კომლიღა ყოფილა მხოლოდ („დავთრის“ მესამე წიგნი, გვ.55, იხ. თურესზე).

ადგილობრივი მოსახლეობა მახვილოსა და ტორნისს ნაქალაქარს უწოდებს. ნანგრევების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, ტორნისში მართლაც დიდი დასახლება ყოფილა.

საინტერესო ნასოფლარებს ვხვდებით ტორნისიდან მარცხნივ მიმავალი გზის გაყოლებითაც: ნასელარი, ავაზანა, ტბეთი, ციხისძირი, საქერია, ნასელარში. თვითონ სახელწოდებაც გვიჩვენებს, სელი მოჰყავდათ, ახლა აქ მეტყევეთა საკარტოფილე ნაკვეთებია; ტბეთში, ნასახლარის კვალიც რომ აღარ ჩანს, წისქვილის ორი დიდი ქვაა შემორჩენილი; ციხისძირის თავზე მაღალი კლდე და ციხეა აღმართული: ავაზანისა და საქერიის მიდამოები კი სვირელ და ტატანისელ მეცხოველეთა სათიბ-საძოვრებია. საქერიის ზემოთ ქიქინეთის (ადიგენის რ-ნი) და ანის (ახალციხის რ-ნი) კოლმეურნეობათა საზაფხულო ფერმებია განლაგებული. ხოლო აქედან მესხეთის ქედის ჩრდილოეთის კალთები ეშვება მაიაკოვსკის რაიონში.

ჩამოთვლილი ნასოფლარ-ნასახლარები ზოგი თავისებურად აღიქმება ჩვენში და რაღაც ნაცნობსა თუ ცნობილზე მიგვანიშნებს. მაგალითად, კოკოლას ნასახლარი. „მესხური დავითნის ქრონიკაში“ ვკითხულობთ: „კოკოლა თავის ძმისწულსა და ბატონს მანუჩარს შემოჰფიცა, ქაჯის ციხე უკმოუჭირა, მერმე ფიცი გაუტეხა“. („დავთრის“ მესამე წიგნი, გვ.295). ვინ არის ეს კოკოლა და ხომ არა აქვს მას რაიმე კავშირი ხომის მონასტერთან არსებულ კოკოლას ნასახლართან?

ასევე საინტერესოა მეზობელ წინუბნის ხეობაში („აბანოს-ხევში“) მოდრეკილას აბანო, რომელიც მეათე საუკუნის ცნობილ - ჰიმნოგრაფს მიქელ მოდრეკილის გაგვახსენებს. (59) ამ ხეობაშია. როგორც აღვნიშნეთ, ბიეთის დიდი გუმბათიანი ტაძარი. ხეობა სხვა მხრივაც არის ცნობილი ისტორიაში. „ჟამთააღმწერელში“, მაგალითად, მოხსენიებული არიან დავით ნარინის მხლებელთაგანნი, გურკელელი მურვან მანუჯაგის ძე და გურკელელი ამირეჯიბი (ქართლის ცხოვრება, 11, 1959, გვ. 206, 228, 252). აქვეა ნახსენები გურკელის ჭალა (გვ.252 და გურკელის წყალი (გვ.265). ეტყობა, ეს გურკელელები, ხსენებული ხეობის მფლობელ-გამგებელნი და, ამავე დროს. მეფესთან დაახლოებული პირები იყვნენ, რომელთაც სოლიდური თანამდებობაც უნდა ჰქონოდათ. „ამირეჯიბში“, მაგალითად. მ.ბროსე თანამდებობასაც ხედავს (იხ. დასახ. ნაშრომის საკუთარ სახელთა საძიებელი). გურკელი და წინუბანი „აბანოს-ხევის“ მეზობელი "სოფლებია. გურკელში ახლაც არის ციხის ნანგრევი, ამიტომ სავსებით შესაძლებელია, რომ მიქელ მოდრეკილი ამ მიდამოსაც სწვეოდა, მან თვითონაც ამ ხეობის მკვიდრი ყოფილიყო და მის პატივსაცემად მისივე სახელი დაერქმიათ ხსენებული აბანოსათვის.

შესაძლოა, ამგვარი ვარაუდები სათანადო საფუძველს მოკლებულიცაა, მაგრამ ერთი რამ მაინც უდავოა: ხომლის-წყლის, წინაუბნის თუ გურკელისა და ჭვინტის ხეობებს, რომლებიც მდიდარია ნასოფლარ-ნასახლაჩებით, ეკლესია-მონასტრებით, ციხე-სიმაგარეებითა და დარან-გამოქვაბულებით, თავიანთი აყვავების ხანაში აქტიური მონაწილეობა უნდა მიეღოთ საქართველოს, კერძოდ, მესხეთის პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში!

აი, ამ თითქმის სრულიად შეუსწავლელი, მაგრამ მეტად საინტერესო გარემოს შვილი უნდა იყოს „ამირანდარეჯანიანის“ ავტორი. ვიმეორებთ, მოსე, თუ ის მართლა ხომელია, ხომის-წყლის ხეობის კაცი უნდა იყოს. სხვა ხომი ან ხომ ჩვენ არ ვიცით!

„ამირანდარეჯანიანის“ ავტორის მესხობის საკითხის გადაწყვეტაში გარკვეულ დახმარებას გაგვიწევდა მისივე ენის თავისებურებათა გათვალისწინებაც. მხედველობაში გვაქვს ნაწარმოების ლექსიკური მხარე. აქ ზოგიერთი სიტყვა აშკარად არასწორად არის განმარტებული სპეციალისტთა მიერ. ეს ცალკე კვლევის საგანია, მაგრამ ერთ მაგალითს მაინც მოვიყვანთ. ესაა სიტყვა ჭ ლ ი კ ი, რომელიც პირველ გვერდზევეა ნახსენები: „და ერთი ქურციკი ნახეს. რომე რქანი ესხნეს ოქროსა ფერნი, თვალნი და ჭლიკნი-შავი, მუცელი-თეთრი და ზურგი - ძოწეული“.

ლილი ათანელაშვილის ლექსიკონში, რომელიც დართული აქვს მის მიერვე 1969 წელს გამოცემულ „ამირანდარეჯანიანს“, ჭლიკი განმარტებულია როგორც ჩლიქი. ეს, რა თქმა უნდა, მცდარია. ჩლიქი ფრჩხილია, ჭლიკი კი, მესხური გაგებით, ეწოდება ფეხის კიდურს კოჭიდან მუხლამდე და ცოტა მის ზემოთაც. „რას იჭლიკები“, რას აჭლიკულხარ“, „რა მაღალჭლიკიანია“, ან რა „დაბალჭლიკიანია“, წმინდა სამცხურ-ჯავახური თქმებია.

ამრიგად, ჩვენი დასკვნები ასეთია:

გარკვეულად უნდა ჩაითვალოს, თუ სად მდებარეობს და რას წარმოადგენს ვახუშტის მიერ წნისის-ხევში მოხსენიებული „გუნბათიანი მონასტერი“.

ამ ძეგლის დღევანდელი სახელწოდებაა ქუმის, ან ქომის ეკლესია, ან, უბრალოდ, ქუმა და ქომა, მაგრამ რადგანაც „ხომა“ ჰქვია სახელად მდინარეს, ამ მდინარის მარცხენა მხარის ორ ნასოფლარსა და „აბანოს“, ძეგლის თავდაპირველი და ზუსტი სახელწოდებაც ხომა, ხომის მონასტერი უნდა იყოს.

„ამირანდარეჯანიანის“ ავტორი ხომისწყლის ხეობიდანაა, ამ ხეობის მკვიდრია, ან მფლობელი, ან კიდევ მონასტრის წინამძღოლი, საეკლესიო მოღვაწე, ვინაიდან ის, თანახმად „ვეფხისტყაოსნის“ ზოგიერთი ხელნაწერისა, ხომელია. პოემის სხვა ხელნაწერებსა და სტამბურ გამოცემებში მისი ხონელად მოხსენიება ხომის სახელობის გეოგრაფიული ადგილების არცოდნის შედეგია.

წინათ წიგნები ძირითადად მონასტრებში იწერებოდა. „ამირანდარეჯანიანიც“ მონასტერშია დაწერილი, კერძოდ, ხომის მონასტერში.

ხომის-წყლის ხეობის ყოველმხრივმა შესწავლამ, აგრეთვე „ამირანდარეჯანიანის“ ლექსიკურმა ანალიზმა რამდენადმე შუქი უნდა მოჰფინოს ჩვენს ვარაუდს მოსე ხონელის (თუ რომელის) მესხური წარმომავლობის შესახებ.

ჩემი სოფლის უძველესი ტაძარი

წყარო:

სამცხეში, კერძოდ ახალციხის რაიონ სოფელ სვირში, არსებობს ისეთი გეოგრაფიული ადგილი რომელიც ხომის უფრო სწორედ კი ხომას სახელს ატარებს მთელი ხეობა,ამ ხეობაში ირი ნასოფლარია: აბანო, გამოქვაბულები და რაც მთავარია მონასტერი, რომლის შესახებაც ჩვენს სამეცნიერო ლიტერეტურაში არსად არაფერია ნათქვამი.

ხომის ანუ ქუმის ეკლესია მდებარეობს ახალციხიდან ჩრდილოეთით,15-1კმ-ის მანძილზე.ძეგლისაკენ მიმავალი გზა გაივლის სოფლებს-ტატანისსა და სვირს, შედის სვირის სატყეო უბანში და ტყის დასაწყისშივე, ნასოფლარ ტორნისთან ორად იყოფა: ერთი შტო მიემართება მარცხნივ საზაფხულო ფერმებისაკენ, მეორე - მარჯვნივ. ორივე გზა სამანქანოა ძეგლის დამთვალიერებელი მარჯვნივ მიმავალ გზას უნდა დადგეს. იგი შედის ხშირ წიწვნარეთში, გასცდება "წითელი ჯვრის“ გადასასვლელს, თავქვე ეშვება და სულ მალე მაღალი და ციცაბო მთებით მოზღუდულ ღრმა ხეობაში აღმოჩნდება. სწორედ აქ,ორი პატარა მდინარის შესართავთან აღმართულ კლდეზეა გაშენებული მონასტერი. შეერთებამდე ამ პატარა მდინარეებს "მოღობილის წყალი“ და "თარვანის წყალი“ ჰქვია, შეერთების შემდეგ კი "ხომის წყალი“. ხომის ეკლესია-მონასტერი განვითარებულ შუა საუკუნეებს უნდა ეკუთვნოდეს გამორიცხულია ეს მშვენიერი ნაგებობა იყოს XVI-საუკუნის აქეთ იყოს აშენებული რადგან იმ დროს თურქთა შემოსევები იყო მომძლავრებული.ვარაუდობენ რომ ის XI-XII საუკუნეშია აგებული. მონასტრის მთავარი შენობა ნაგებია გულმოდგინედ ნათელი რუხი ფერის ქვით, რომელიც აქა იქ მომწვანო-მოლურჯო ფერის წინწკლებით არის დაფარული. მიუხედავად იმისა, რომ ძეგლს ამჟამად სახურავი დიდ ფართობზე აქვს მონგრეული, მაინც სასიამოვნო სანახავია თავისი სწორი და მტკიცე კედლებით, ამ კედლებზე დატანიებული ჩუქურთმიანი სარკმევლებითა და შესასვლელებით. განსაკუთრებით შთამბეჭდავია მთავარი შესასვლელი და სარკმელი დასავლეთის მხრიდან. სარკმლის ზემოთ გადარჩენილია ნაწილი დიდი ჩუქურთმიანი ჯვრისა. მთავარი სამლოცველოს ინტერიერი საკმაოდ დიდი სივრცისაა მიუხედავად იმისა, რომ იგი თითქმის ნახევრამდეა ამოვსებული თავისივე ნანგრევებით სამლოცველოს ჩრდილოეთის მხრიდან მიშენებული აქვს ტრაპეზი. ტრაპეზსა და სამლოცველოს შუა კი ვიწრო, თაღოვანი დერეფანია, რომელშიც ორი ღვინის ქვევრია დაფლული. დასავლეთის მხარეს ძეგლიდან ორმოცდაათიოდე მეტრის მანძილზე რაღაც ნამოსახლარი შეინიშნება. ეტყობა აქ ბერების სადგომი იყო. იქვეა გამოქვაბულები. უფრო დიდი გამოქვაბულები კი ცოტა შორს, მაღალ მიუვალ კლდეებშია გამოკვეთილი. ხომის ეკლესია მონასტერი ერთ ერთი ყველაზე დაზიანებული ძეგლია სამცხეში აქ მდებარე ორი მდინარე ადიდებისას, პირდაპირ საძირკველს უთხრის ძეგლის ტერიტორიას. იმედია როდესმე გვესტუმრებით

...

• ახალციხის რაიონის ისტორიული ძეგლები