<უკან დაბრუნება

შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი

Shota Rustaveli Institute of Georgian iterature

ეკა ჩხეიძე

მგელთან დაკავშირებული რწმენა-წარმოდგენები

ქართული ფოლკლორი 9 (XXV),

გვ.50-58, თბილისი, 2018

წყარო:

ვახტანგ გორგასლის დახასიათებისას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს მის მუზარადს, საიდანაც წარმოდგება ვახტანგის მეტსახელი. მემატიანე ჯუანშერი წერს: „ხოლო ვახტანგ მეფესა შეექმნა ჩაბალახი ოქროსი და გამოესუა წინათ მგელი და უკანათ ლომი; რომელსა კერძსა იძლეოდნენ ქართველნი, მუნითამცა მიმართის და მოსრას სპარსნი წყობად მისა, რამეთუ დაისწავლე, რომელსა ეწერა მგელი და ლომი, და ვითარცა იხილიან ვახტანგ, თქვან: „დურ ად გორგასალ“, რომელ არს ესე: „მოერიდეთ თავსა მგლისასა“. და მის მიერ სახელედვა ვახტანგ მეფეს გორგასალი“ (ქართლის ცხოვრება 1955: 180).

მგელი მსოფლიო მითოლოგიაში ომის ღმერთს განასახიერებს, რაზედაც ქვემოთ შევჩერდებით. ის ქართულ ყოფაშიც საბრძოლო რიტუალთან იყო დაკავშირებული. სვანები მგელს საკრალურ ცხოველად მიიჩნევენ. „სვანური წმინდა დროშა „ლემი“ წარმოადგენდა ხის ტარზე დამაგრებული ქსოვილისგან გამოჭრილი ცხოველის გამოსახულებას, რომელსაც ეთნოგრაფი ვერა ბარდაველიძე ტოტემურ მგლად მიიჩნევდა და ამ მოსაზრებას ასაბუთებდა სხვანეთში მგლისადმი „ნათესაური“ დამოკიდებულების ამსახველი მასალით: მგლის ტყავის ჯუბებით, რომელთაც კუდი ხელუხლებლად ჰქონდათ დატოვებული; მგელთან დაკავშირებული უძველესი ცერემონიალით (მამაკაცთა პროცესია „აშანგელო“, რაც „სამგელოს“ ნიშნავდა) და ა.შ. სვანებს სწამდათ მგლის ზებუნებრივი მფარველი ძალის: მგლის კბილი ავი თვალისგან იცავდა, ძვლების ნახარში სამკურნალო საშუალებად ითვლებოდა. მგლის ბეწვსა და ბრჭყალებს ასევე მაგიური ძალა გააჩნდა. მგლის ბეწვს წვავდნენ და ავადმყოფს უბოლებდნენ ეპილეფსიის შეტევისას; მგლის მოვლა ტაბუირებული იყო და თუ შემთხვევით მონადირე ტაბუს დაარღვევდა, ქუდმოხდილი სვანები დაიტირებდნენ და ებოდიშებოდნენ მოკლულს“ (აბზიანიძე, ელაშვილი 2006: 138).

"სვანების ეთნოგრაფიული მასალიდან ჩანს, რომ ისინი მგელს მიაწერდნენ ზებურებრივ ფიზიკურ ძალას და მოხერხებას, ჭკუასა და საზრიანობას, არაჩვეულებრივ მხედველობას, შესაძლებლობას წინასწარ დაინახოს და გაიგოს 12 მთის იქით მომხდარი ამბავი, (51) რომლის გარბენაც თითქოს ერთ ღამეში შეუძლია" (ჩოლოყაშვილი 2016: 153).

მგელი ცხოველთა სიმბოლიკაში ორმაგი ბუნებისაა. ზოგჯერ სიკეთეს განასახიერებს: რომის დამფუძნებელი და პირველი მეფე რომული და მისი ძმა რემი ძუ მგელმა გამოკვება, რის გამოც რომის სიმბოლოა ძუ მგელი, რომელსაც ორი ყრმა ძუძუს წოვს. ცხოველთა სიმბოლიკაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება გამორჩეულ ცხოველთა ძუძუს, რასაც ღმერთები, მეფეები, გმირები წოვენ. ფურ-ირემს წოვენ შუმერული ქალღმერთის ურაშის ძენი – შვიდი გმირი, ეგვიპტის ფარაონი, ერეკლე მეფე (`ბატონიშვილ ერეკლესა, ირმის ძუძუ უწოვია~). ძუ ლომთა ძუძუსU წოვდა ეროსი; ფაშატმა აწოვა ძუძუ პოსეიდონს და ა.შ. ტოტემიზმის ამ გამოვლინებაში – ცხოველთა ძუძუს წოვაში ადამიანი იძენდა ზებუნებრივ ძალას. დავუბრუნდეთ მგელს. ეგვიპტელთა ზოგ ღმერთს მგლის ან ტურის სახე აქვს. ჩრდილოურ მითში ერთი მგელი ყლაპავს მზეს, მეორე – მთვარეს, ქვეყნიერებაზე წყვდიადი ჩამოწვება, საზარელი მგელი ფენრისი ჯაჭვიდან აიშვებს თავს და იწყება ღმერთების დაისი. ფენრის-მგელი ყმუილით აღებს პირს და ყლაპავს ღმერთს ოდინს. მგელი ღამის განსახიერებაა, ციურ ღრუბელთა ფარასა ნთქავს, როგორც დედამიწაზე გლეჯს მგელი ცხვარს. ავსულთან გაიგივებული მგელი ბოროტი ძალაა, წარმართულ დღეობაზე თხას უკლავენ. მეზღვასურთა წარმოდგენით, მგელი ყლაპავს მზეს და მთვარეს, ე.ი. ღრუბლები ფარავენ მნათობებს. ზოგიერთი ხალხის წარმოდგენით შობიდან ნათლისღებამდე საქსოვ-საკერავს ხელს არ კიდებდნენ: ვინც ამ დღეებში ნაქსოვს ჩაიცვამს, იმას მგელი შეჭამსო. სვანები ყველიერის დღეებში მაკრატელს ბაწრით კრავდნენ და არ ხმარობდნენ, რითაც მგელს უკრავდნენ პირს. რუსთა რწმენით, მგლებს წმინდა გიორგი გზავნის ყველა მხარეს და ვისი დაგლეჯაც დაევალებათ, იმას ვეღარავინ იხსნის. სვანთა რწმენით, მგლის მოქმედებას ჯგირაგი განაგებს. ბერძენთა მითოლოგიაში არკადიის მეფე ლიკაონი თავისი უკეთურებისათვის ზევსმა მგლად აქცია და ცარგვალზე მოათავსა (გელოვანი 1983: 295).

ძველად ნადირობის შედეგად სალოცავში მსხვერპლის შეწირვა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო და ეს მსხვეპლი წმიდად ითვლებოდა. ამ ნადირის ტყავის ჩაცმა კი თვით კაცს ხდიდა გამორჩეულად. შემდეგ კი ტყავის ჩაცმის ნაცვლად ნიღაბს ატარებდნენ. მხეცის ტყავს (52) ენიჭებოდა არსებითი ღირებულება. კაცი, რომელსაც ეცვა ძაღლის, მგლის, ლომის, გველის, ფრინველის და სხვა არსების ტყავი, იგი განიცდიდა მეტამორფოზას, რომელსაც შეთვისებული ჰქონდა ზებუნებრივად ღვთიური ძაღლის, მგლის, ლომის და სხვათა თვისებები.

უწინდელ ადამიანს სწამდა, რომ მხეცის დამორჩილება, დაჭერა ან მოკვლა ადვილადაა შესაძლებელი, თუ მასზე დაფარულ ჯადოსნურ ძალას იხმარ. ამ ძალის მიღება შეგიძლია, თუ ამ მხეცის ტყავს ჩაიცვამ. თვით მხეცის ტყავი თავად იძლევა იმ იდუმალ ძალას, რომლითაც მხეცის დამორჩილება ან მოკვლა შეგიძლია. მხეცის ტყავს ჯადოსნური ძალა მიეწერებოდა და რომელიმე ტომის მეფე, ღვთისმსახური, ჯადოსანი თუ მისანი ტყავს ამ განზრახვით ატარებდა.

მგლის დაკავშირება ნადირობასა თუ ომთან ათასწლეულების სიღრმიდან მოდის. ეს კავშირი, ბუნებრივია, ამ ცხოველის თვისებებიდან გამომდინარეობს: სისასტიკე, ხროვად ნადირობა, მამაცობა, – ყველა ეს მგლის თვისებებია, რომლებიც მეომარს უნდა გამოდგომოდა. ამისთვის ის მგლად უნდა ქცეულიყო, მეტამორფოზა განეცადა. არქაულ სამხედრო ხელოვნებაში რწმენას მაქციობის შესაძლებლობის, დიდი როლი ენიჭებოდა. ამას სკანდინავიური ფოლკლორული მასალაც ადასტურებს. „ვოლსუნგების საგაში“ ვკითხულობთ:

„სიგმუნდს სინფოტლი შურისგების ძალისხმევისთვის ძალიან ახალგაზრდად მოეჩვენა, და მოინდომა ჯერ სამხედრო საქმეს შეჩვეოდა. და, აი, დადიან ისინი მთელი ზაფხული ტყეში და ნადავლისთვის ადამიანებს ხოცავენ... ერთხელ, როდესაც ნადავლისთვის ტყეში წავიდნენ, იპოვეს სახლი და ორი კაცი, რომელსაც სახლში ეძინა. ისინი მოჯადოებულნი იყვნენ, თავთ მგლის ტყავი ეკიდათ; ამ ტყავიდან ისინი ყოველ მეათე დღეს გამოდიოდნენ და ესენი უფლისწულები იყვნენ. სიგმუნდი და მისი შვილები შეძვრნენ ტყავებში, მაგრამ გამოძრომა ვეღარ შეძლეს და დარჩა მათში მგლის ბუნება და დაიწყეს მგლურად ლაპარაკი: ორივემ ენა შეიცვალა. და აი, გავიდნენ ტყეს და ორივე თავის გზას დაადგდა. პირობა დადეს, შემხვედრთ მიხდომოდნენ. თუ მათი რიცხვი შვიდზე მეტი არ იქნებოდა, მგლურად დაეყმუვლა იმას, ვინც დამხდურთ პირველი მიუხდებოდა...“ (53)

მაქცია-მგლები კვლავ იბრუნებენ თავიანთ სახეს, თუკი ვინმე მოახერხებს მათთვის მგლის ტყავის მოშორებას. ასევე ისინი რომ კვლავ ადამიანებად იქცნენ, ამისთვის საჭიროა: შელოცვა; მგლის გახვევა ადამიანის სამოსში; მგლის ადამიანად ქცევა დაწყევლის მოქმედების ვადის შემდეგ; მაქციის გამოკვება ნაკურთხი საკვებით; მაქციისათვის კვანძებიანი ქამრის გაკეთება, ასევე დედის წყევლით მგლად ქცეულმა მაქციამ უმი ხორცი არ უნდა ჭამოს, თორემ ადამიანის სახეს ვეღარასოდეს მიიღებს და ასე შემდეგ.

როგორ ტარდებოდა მგლად გადაქცევის რიტუალი? როგორც ჩანს, პირველ რიგში მგლის ტყავის გადაცმით. ხშირად მას სპეციალურ „მგლის“ ქამარს უკეთებდნენ. მგლად გადაქცევა, მგლის იმიტირება შეიძლება სხვა ფორმითაც მომხდარიყო: კანიბალიზმის, ჯგუფური ღრეობის ან ყაჩაღობის გზით.

მირჩა ელიადე თავის ნაშრომში, რომელიც მგლის სიმბოლიკის კავშირს სამხედრო საქმესთან ეხება, წერდა: „ამ წარმოდგენათა საფუძვლად მგელთან მისტიური შერწყმის გამოცდილება ძევს. ამგვარი შერწყმის გზები სხვადასხვაგვარი შეიძლება იყოს: ანთროპოფაგია, გმირული ექსტაზი, ცხოველის ტყავით განხორციელებული ინიციაცია, რიტუალური ლოთობა, ასევე ყაჩაღობა და სხვა.

ამ წარმოდგენათა საფუძველი მგელთან მისტიური შერწყმის გამოცდილებაა. ამგვარი გამოცდილების საფუძველი კი პირველად მითშია ჩადებული და მისი რეალიზება რეაქტუალიზაციის გზით არის შესაძლებელი.

ელიადე თვლის, რომ მგლის საკრალური მნიშვნელობა ეჭვსგარეშეა, უკვე ნეოლითის ხანის გამოქვაბულებში გვხვდება. თანაც არა მხოლოდ მგელძაღლთა გამოსახულებების, არამედ პრიმიტიული ფიგურების სახით, რომლებიც გამოხატავენ მგლისნიღბიან ფიგურებს. ძნელი სათქმელია, რას გამოსახავენ ეს ნახატები: საბრძოლო ინიციაციას თუ იმ ტიპის სეზონურ ცერემონიას, რომელიც მიცვალებულთა პერიოდულ უკუდაბრუნებას უკავშირდება და რომლის დროსაც გამოიყენება ხთონური, მიღმური არსებების: ცხენების, კატების, მგლებისა და დათვების – ნიღბები“ (კაციტაძე 2011: 178).

დავუბრუნდეთ მაქციობასთან დაკავშირებულ სხვა რიტუალებსაც. მეომარი სრულყოფილი მონადირეა. მონადირის მსგავსად ის ქცევის მოდელად მტაცებლის ქცევას იღებს. ის არის პირველ- (54) წინაპარი მგლის შთამომავალი, ან ასეთად იქცევა სათანადო რიტუალის შედეგად. მგლად მხოლოდ ის იქცევა, ვინც თავის თავსა და დროის საზღვრებს გადალახავს და პირველქმნილი მითის თანამედროვედ და თანამონაწილედ იქცევა.

მგელს დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ისეთ მეომარ მომთაბარეებში, როგორებიც იყვნენ ძველი თურქები და მონღოლები. თურქები მგელს თავიანთ წინაპრად თვლიდნენ. გადმოცემით ისინი ადამიანისა და მგლის შეუღლებიდან წამოიშვნენ. თურქულ ტომებში ხშირია მაგალითები მგლისკბილიანი ამულეტების ტარებისა, რომელთაც მატარებელი ბოროტებისაგან უნდა დაეცვა. მონღოლებსაც მსგავსი წარმოდგენები ჰქონდათ: მაგალითად, ჩინგის-ხანის ერთ-ერთ წინაპრად ციური მგელი მიიჩნეოდა.

ირანული ეპოსის „შაჰ-ნამეს“ მიხედვით, სპარსეთის დროშაზე მგელი იყო გამოხატული. თურქესტანში გვხვდება მგლის ან მგლისთავიანი დრაკონის გამოსახულებიანი დროშები. დრაკონისთავიანი მგელი იყო გამოსახული დაკების დროშებზეც.

მგლის კულტის არქაულობა საქართველოში ეჭვს არ უნდა იწვევდეს. საყურადღებოა ისიც, რომ ხევსურეთში სახელგანთქმულ ქადაგებს „მგელა“, „მგელიკა“ ჰქვიათ, რაც აგრეთვე ადასტურებს მგლის საკრალიზაციას.

შეგვიძლია, გავიხსენოთ მეგრული ზღაპრის პერსონაჟი გერია, რომლის სახელიც პირდაპირ უკავშირდება მგელს და რომელიც მრავალ გმირობას ჩადის.

ქართულ ფოლკლორში მოგვეპოვება მგლად მაქციობის ამსახველი სვანური თქმულება „ფულდე ქალდანის ასული“: „ფულდუ ქალდანი განთქმული ვაჟკაცი იყო. ერთ ღამეს მის სახლს სამი მგელი მოადგა. ძალიან ბნელოდა და წვიმიანი ღამე იყო. მგლები ყმუოდნენ. ადგა ფულდუ ქალდანი და ერთი ცხვარი გადაუგდო. ამ ცხვრით იმ ღამეს სული შერჩათ მგლებს. მეორე დღეს იქ რას გაუჩერდებოდნენ – წავიდნენ.

ერთ დღეს ფულდუ ქალდანი სამეგრელოს მთებში წავიდა საშოვარზე. წინ ერთი ვაჟკაცი შემოეყარა და ჰკითხა:

– ვინ ხარ?

– ფულდუ ქალდანი ვარ.

ამ ვაჟკაცმა თავის ორ ამხანაგს გადასძახა:

– ეს ის ფულდუ ქალდანია, რომელმაც ცხვარი ჩამოგვიგდო, მშივრები გაგვაძღო. (55)

ეს ვაჟკაცები ის მგლები ყოფილან, წვიმიან ღამეს რომ მოადგ-ნენ ფულდუს სახლს. ახლა ჯერ ერთმა დაპატიჟა ქალდანი, მერე – მეორემ, მერე – მესამემ. ბოლოს ჰკითხეს: საჩუქრად ჩვენგან რა გინდაო?“

როგორც ვხედავთ, მგლად მაქციობის შესახებ წარმოდგენა ნათლად და ცალსახადაა გამოხატული. მგლად მაქციობის რწმენის ერთ-ერთი ელემენტი იყო მაქციების მიერ განსაკუთრებული ცოდნის ფლობა.

„საჩუქარი არ იკადრა ფულდუ ქალდანმა და სთხოვა: თქვენ რაც გაგება-ცოდნა გქონდეთ მალული, მეც მასწავლეთო.

ვაჟკაცებმა გაიხმეს განზე და დააფიცეს, რასაც გასწავლით, არავის უთხრაო“ (ხალხური სიბრძნე: 1964: 198-199).

ბუნების საიდუმლოება გაიგო ფულდუ ქალდანმა: ცხოველის, ფრინველის, ქვეწარმავლის ენა შეისწავლა. როგორც ვხედავთ, ფულდუ ქალდანის თქმულებაში მგლები, მგელ-მაქციები საკრალური ცოდნის მატარებლები არიან. (მგელი – როგორც საკრალური ცოდნის, ცხოველთა, ფრინველთა და ქვეწარმავალთა ენის ცოდნის წყარო – მინდიას თქმულებების გველის ანალოგიაა).

მეგრულ ფოლკლორში შემორჩენილია თქმულებები მგელ-კაცების შესახებ. ერთ მეგრულ თქმულებაში ვკითხულობთ: „ჩემს ბავშვობაში მაქვს გაგონილი, რომ ჩვენს სოფელში ცხოვრობდა თურმე ერთი კაცი, რომელიც ღამ-ღამობით მგელზე ჯდებოდა და დათარეშობდა სხვადასხვა სოფელში. მგელი თურმე ანადგურებდა სოფლის საქონელს. ბოლოს დაუდარაჯდნენ. ეჭვი ამ კაცზე მიუტანიათ და დაუდაღავთ. ამის შემდეგ ის მგელზე ვეღარ ჯდებოდა. ბოლოს ამ მოთარაშე მგლისთვის ვიღაც გულოვან კაცს ფეხის კოჭები მოუჭრია და სახლში წაუღია. უფიქრია: ვინმემ მესეფებს არ გააცოცხლებინოს ეს მგელიო. მესეფე – მეგრულ ფოლკლორში ადამიანის მსგავსი არსებები, ზღვის კაცუნები, რომლებიც წელიწადის გარკვეულ დროს ამოდიან ზღვიდან (კიკნაძე 2007: 59).

ნადირთპატრონს შეუძლია ნადირის ძვალს ხორცი შეასხას, მაგრამ ეს ვერ ხერხდება, თუ ძვალი დაზიანებულია ან ადგილზე აღარ არის. ამ დადაღულ კაცს რომ გაუგია, მგელი მოკლესო, ბევრი უტირია. მერე წასულა და მესეფეს შეხვეწნია: ესა და ეს მგელი რამენაირად გამიცოცხლეო. მოსულა მესეფე მგლის გასაცოცხლებლად, მაგრამ მგლის ოთხივე კოჭი მოჭრილი და დაღებული (56) დახვედრია. უკოჭებოდ ვერ გავაცოცხლებო- უთქვია მესეფეს. ეს მგელი მესეფეს ბევრჯერ ყოლია გაცოცხლებული. ეხლა კი არ შეეძლო მისი გაცოცხლება (სიტყვიერება 1991: 351).

რაც შეეხება მგლის სახეს ცხოველთა ზღაპრებსა და რწმენაწარმოდგენებში, რუსუდან ჩოლოყაშვილის მიხედვით, გაორება იგრძნობა სხვადასხვა ხალხის რწმენებისა და ცხოველთა ზღაპრის პერსონაჟთა შორის. ამ შემთხვევაში მგელს არა აქვს არც ხროვად ნადირობის უნარი, არც ნადირობის ხერხების ცოდნა. `ცხოველთა ზღაპარი ადამიანურ პრობლემებზე, მის სურვილებზე და მისწრაფებებზე, ყოფით გამოწვეულ აუცილებლობაზე მოგვითხრობს, რამეთუ ცხოველთა ზღაპრის პერსონაჟები ადამიანთა ცალკეულ ტომთა წინაპრები, მათი ტოტემები არიან. ტოტემის გამარჯვება ზღაპარში წარმატებული ხვალინდელი დღის რწმენას უქმნიდა მის შემქმნელ ხალხს~ (ჩოლოყაშვილი 20016: 154).

რაც შეეხება მგლის სიმბოლოს ტრანსფორმაციას მხატვრულ აზროვნებაში, იგი ტროპული მეტყველების საშუალებად იქცა საგმირო პოეზიაში. ამის ნიმუშია ქართულ ხალხურ საგმირო პოეზიაში მგელთან კაი ყმის შედარება:

კაი ყმა, მგელი, არწივი

არც ერთ არ გაიწურთნება,

მგელი არ მაშლის მგლობასა.…

(სიბრძნე 1965: 97)

კაი ყმა, მგელი და არწივი სინონიმებია, ზოგჯერ კი მგელი მეტაფორადაც გამოიყენება ხალხური პოეზიის ნიმუშებში:

კიდევაც დაიზრდებიან ალგეთს ლეკვები მგლისანი,

ისე არ ამოწყდებიან, ჯავრი შეჭამონ მტრისანი...

(სიბრძნე 1965: 95)

ან:

გაგვიძეხ ბერო მინდიავ

მუხლი მაიბი მგლისაო.

(სიბრძნე 1965: 108)

ხალხურ პოეზიაში მგელი სიმამაცის, ვაჟკაცობისა და უშიშრობის სიმბოლოა (მგლის მუხლი, მგლის თვალი სასაუბრო მეტყველებაშიც დამკვიდრდა). (57)

ამრიგად, მგლის მხატვრული სახე-სიმბოლოს ანალიზი მეტად საგულისხმო და მრავალფეროვანი მსჯელობის საშუალებას იძლევა.

დამოწმებანი:

Eka Chkheidze

Beliefs and Views Related to Wolf

Summary

The old man believes that the beast’s subjugation, catch or kill is possible if he uses magic power. You can get this power, if you put on the skin of this beast. The skin of the beast itself gives you the mystery of the power of being able to subdue or kill the beast. The skin of the beast would have been attached to have the magic power, and the king of any tribe, godly, magic or jealous, was carrying the skin because of this intention.

The wolf’s connection with hunting or war is the oldest perception that takes origin from the beginning of the millennia. This relationship is naturally derived from the characteristics of this animal: cruelty, bruising hunting, bravery, and all the wolf’s qualities that the warrior must have ended.For this he was to become a wolf, would experience metamorphosis. The belief in archaic military art was a great possibility. As for the transformation of the wolf symbol in the artistic thinking, it became the source of trope speech in theoretical poetry.

In folk poetry wolf is used for poetic purposes. It is a symbol of bravery, courage and fear (the wolf’s clue, the wolf’s eye is also used in spoken language).

Thus, the analysis of the face symbol of the wolf gives an opportunity for different discussions.

• ქართული მითოლოგია
• სამეცნიერო სტატიები მითოლოგიაზე