|
<უკან დაბრუნება
ალაჯა ჰუიუკი - სფინქსების კარიბჭე (ფოტოების ავტ. თ.ჭანტურია)
არქეოლოგია, კლასიკური ფილოლოგია, ბიზანტინისტიკა.
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები
ტ.183, გვ.5-17
თბილისი, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1978
ცენტრალური ანატოლიისა და ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის ურთიერთობის საკითხისათვის ადრებრინჯაოს ხანაში*
გიორგი ქავთარაძე
წყარო: http://www.geocities.ws/komblege/tsu183.htm
ადრებრინჯაოს ხანის როგორც ცენტრალური ანატოლიაში, ასევე ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში გვხვდება ”სამეფო” აკლდამები - კლასთა წარმოქმნის პროცესის გამომხატველი ნიშანი. ”სამეფო” აკლდამების აღმოცენებით ძირითადად ხასიათდებიან ის საზოგადოებები, რომელთა მეურნეობაშიც დიდია მესაქონლეობის ხვედრითი წონა. საქონელი - მოძრავი ქონების ადვილად გასხვისებადი ფორმა - ხელს უწყობდა ქონებრივი და სოციალური დიფერენციაციის ზრდას. მესაქონლეობაზე დაფუძნებულ საზოგადოებაში აუცილებელი ხდება ცხოვრების სამხედრო წესის არსებობა, რასაც საზოგადოების შიგნით არსებული კრიზისული მდგომარეობის პირობებში ხელი უნდა შეეწყო მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილის გამოყოფა-გადასახლებისათვის. ეს კი, თავის მხრივ, აჩქარებდა იმ საზოგადოებებში მიმდინარე კლასთა წარმოქმნის პროცესის მსვლელობას, სადაც შეაღწევდა მიგრირებული მოსახლეობის ნაკადი[1]. ვფიქრობთ, საფუძველს მოკლებული არ უნდა იყოს ცენტრალურ ანატოლიაში კლასთა წარმოქმნის პროცესის დაჩქარება მივაწეროთ ახალი მოსახლეობის ნაკადს, რომელიც მომდინარეობდა კლასთა წარმოქმნის (ანუ ”სამხედრო დემოკრატიის”) ეტაპზე მყოფი საზოგადოების წიაღიდან. იმის გასარკვევად, თუ საიდან უნდა მომხდარიყო ახალმოსახლეთა შემოჭრა, აუცილებელია არქეოლოგიური მონაცემების გათვალისწინება. არქეოლოგიურ ლიტერატურაში გავრცელებული შეხედულების თანახმად, ცენტრალური ანატოლიის ”სამეფო” აკლდამების დაკრძალვის წესი, იარაღი, ლითონის ჭურჭელი, შემკულობის სახეობები და ცხოველთა ქანდაკებები უშუალოდ უახლოვდებიან ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიურს[2]. აღსანიშნავია, რომ ჩრდილოეთ კავკასიაში, მაიკოპის კულტურის ყორღანებში დამოწმებული მასალა, თავის მხრივ, მიჩნეულია ძველი აღმოსავლეთის ქვეყნებიდან შემოზიდულად. ა.ბრიუსოვის მიხედვით, ეს ნივთები შეძენილი უნდა იყოს ძარცვითი ხასიათის ომების შედეგად[3]. საკუთრივ არქეოლოგიური წყაროების საშუალებით აღებ-მიცემობის არსებობის დადგენა არ ხერხდება[4], შესაძლებელია, ზოგიერთ შემთხვევაში, შემოზიდული საგნები ვაჭრობის ან აღებ-მიცემობის შედეგს არ წარმოადგენდა, არამედ, სწორედ ლაშქრობების შედეგად იყო შეძენილი[5]. ომები და ლაშქრობები იმ ხანებში საზოგადოებრივი გაცვლა–გამოცვლის ერთ–ერთ საშუალებას წარმოადგენდა[6]. თუ ჩვენ დავუშვებთ, რომ მაიკოპის ყორღანის ინვენტარის გარკვეული ნაწილი მართლაც ძარცვის საშუალებით იყო მოპოვებული, მაშინ იძულებული ვიქნებით, ვივარაუდოთ „მაიკოპელთა“ საბრძოლო ლაშქრობები ანატოლიაში. მათი სისტემატური ლაშქრობები შორეულ მცირე აზიაში, რა თქმა უნდა, ნაკლებად მოსალოდნელია, მაგრამ ჩრდილო–დასავლეთ კავკასიაში მოსახლე ტომთა განსაკუთრებული ურთიერთობა ანატოლიასთან უცილობელია[7]. ეტყობა „მაიკოპელებს“ ანატოლია წარმოუდგებოდათ, როგორც ლითონებით მდიდარი კურთხეული ქვეყანა, რომელიც მათ უძველეს ცივილიზაციებთან აკავშირებდა. როგორც ჩანს, ჩრდილოეთ კავკასიაში ადგილობრივი ლითონების დამუშავებას გარკვეული პერიოდის განმავლობაში წინ უსწრებდა უფრო მოწინავე ქვეყნებიდან მზა ნაწარმის შემოტანა[8]. ამ კაშირებმა და სამხრეთიდან მომდინარე კულტურულმა ზეგავლენამ განაპირობა ბარბაროსული საზოგადოების განვითარების დაჩქარება და დიფერენციაციის პროცესის აღმოცენება[9]. სიმპტომატურია, რომ მაიკოპის კულტურის I ჯგუფის ლითონის ინვენტარისათვის დამახასიათებელია ნიკელის მაღალი შემცველობა, მაშინ, როდესაც მთელ კავკასიაში სპილენძ–ნიკელის საბადობი არ არის[10]. ვ.ჩერნიხის აზრით, I ჯგუფის ნაწარმი შემოზიდული ლითონისაგან უნდა იყოს დამზადებული, რომლის საბადოც საძებარია კავკასიის სამხრეთით – ანატოლიასა და ირანში[11]. ეს ფაქტი კარგად ესადაგება „მაიკოპელთა“ ლითონის ინვენტარის მსგავსებას ჩრდილოსირიულ და ანატოლიურ საგნებთან, განსაკუთრებით, ალაჯა ჰუიუქისა და ტროა II კულტურებთან[12]. შესაძლოა, სწორედ ანატოლია აძლევდა სტიმულს მეტალურგიის განვითარებას ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში; ამარაგებდა მას როგორც მზა ლითონის ნაწარმით, ასევე ზოდებით[13]. საინტერესოა, ამას წინათ ე. ჩერნიხის მიერ გამოთქმული ვარაუდი, რომ ყოველი მეტალურგიული ცენტრიდან ლითონის გავრცელება უმთავრესად განისაზღვრებოდა გარკვეული ტომობრივი ჯგუფების კულტურული და ეთნიკური სიახლოვით იმ ლითონმწარმოებელ მოსახლეობასთან, რომლის ხელშიც იყო მოქცეული მადნის საბადოები[14]. საფიქრებელია, სწორედ ლითონის საბადოებით დაინტერესება იყო ერთ-ერთი მასტიმულირებელი მიზეზი მაიკოპის კულტურის მატარებელთა სავარაუდო გადასახლებისა მადნით მდიდარ ანატოლიაში და ამდენად ერთგვარი საფუძველიც ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის ლითონდამუშავებელი წარმოების შემდგომი ორიენტაციისა[15]. სხვადასხვა კულტურას შორის გენეტიური ნათესაობის ძიებისას ერთ-ერთი ყველაზე უფრო საიმედო კრიტერიუმია დაკრძალვის წესი, როგორც კულტურის განსაკუთრებით მდგრადი კომპონენტი, რომელიც წინარეისტორიულ ეპოქაში იცვლება მხოლოდ მოსახლეობის ეთნიკურ შემადგენლობაში მომხდარ ცვლილებებთან ერთად. ალაჯა ჰუიუქისა[16] და მაიკოპის[17] აკლდამები წარმოადგენენ სწორკუთხა, არცთუ ღრმა ორმოებს, გადახურულს ხის კოჭებით; კედლები მოპირკეთებულია ხით, ალაჯა ჰუიუქში - ზოგჯერ ქვითაც. ბევრია საერთო სამარხეულ ინვენტარშიც, რომელიც გვაოცებს ”ბარბაროსული სიუხვით”; ორივე შემთხვევაში გვხვდება ბალდახინები. ზოგიერთი არქეოლოგის აზრით, ალაჯა ჰუიუქში აკლდამების კულტურა გავრცელებულია მცირე აზიის ნახევარკუნძულის ჩრდილოეთ ნაწილიდან, ჯანიკის მთებიდან[18], თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ამ რაიონში დღემდე აღმოჩენილი აკლდამები ალაჯა ჰუიუქის აკლდამებთან შედარებით გვიანდელია[19] და განეკუთვნება ადრებრინჯაოს ხანის დასასრულს. მაგრამ, თუნდაც გავიზიაროთ ეს შეხედულება, იგი არ გვიშლის ხელს ვივარაუდოთ მსგავს აკლდამათა ადრეული მკვიდრობის ალაგად ჩრდილო-დასავლეთი კავკასია; ამავე დროს, ეს შეხედულება კიდევ ერთხელ მიგვანიშნებს იმ გარემოებაზე, რომ ”სამეფო” აკლდამები უშუალოდ ცენტრალურ ანატოლიაში ჩრდილოეთის მხრიდან უნდა იყოს გავრცელებული[20]. აღსანიშნავია აგრეთვე ისიც, რომ ალაჯა ჰუიუქის კულტურის აკლდამები, უახლოვდებიან რა მაიკოპის კულტურის სამარხებს, სავსებით განსხვავდებიან თავისი ხასიათით ანატოლიისა და, კერძოდ, ცენტრალური ანატოლიის თანადროული სამარხებისაგან[21]; და ეს მაშინ, როდესაც მაიკოპის კულტურაში ტომის ბელადთა ანალოგიური აკლდამები და მათი რიგითი თანამეტომეების სამარხები ავლენენ თითქმის სრულ მსგავსებას დაკრძალვის რიტუალის მხრივ[22], რაც უნდა მიუთითებდეს მათ ეთნიკურ იდენტურობაზე. ფართოდ გავრცელებული შეხედულებით, მაიკოპის კულტურის მაიკოპური ეტაპი თარიღდება III ათასწლეულის შუა ხანებით[23], ხოლო ალაჯა ჰუიუქის აკლდამები ძვ.წ. 2400-2200 წწ.[24]. ა.იესენი თვლის, რომ სამარხეული ინვენტარის შედარება გვიდასტურებს არამარტო მაიკოპური ეტაპის მეტ სიძველეს ალაჯასთან შედარებით, არამედ ნოვოსვობოდნაიას ეტაპისაც[25].
ალაჯა ჰუიუკის სამარხები
ამრიგად, ქრონოლოგიური თვალსაზრისითაც არსებობს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ ცენტრალურ ანატოლიაში ”სამეფო” აკლდამების კულტურა გავრცელდა ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიიდან[26]. ანატოლიაში ”სამეფო” აკლდამების გამოჩენა, როგორც ჩანს, დაკავშირებული უნდა იყოს აქ მაიკოპის კულტურის მატარებელთა გადმოსახლებასთან[27]; მაგრამ თვით ფაქტი მათი აღმოცენებისა, ისევე როგორც ძველი სამყაროს სხვა მხარეებში, აქაც უნდა მოწმობდეს საზოგადოებრივი განვითარების გარკვეული ეტაპის არსებობას - პირველყოფილი-თემური წყობილების დაშლისა და ადრეკლასობრივი საზოგადოების ჩამოყალიბებისა. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ სწორედ ახალმოსახლეებმა მისცეს ბიძგი სოციალური დიფერენციაციის პროცესის გაღრმავებას, შექმნეს რა ახალი გაბატონებული კასტა. ეს მოსაზრება მტკიცდება ანთროპოლოგიური მასალებითაც. ალაჯა ჰუიუქის აკლდამების გათხრისას აღმოჩნდა, რომ მათში დაკრძალული იყვნენ ბრაქიკეფალები, მაშინ როდესაც ცენტრალური ანატოლიის ადგილობრივი მოსახლეობა დოლიქოკეფალური იყო[28], რაც კიდევ ერთხელ მიგვითითებს განსახილველი ხანის ცენტრალურ ანატოლიაში მნიშვნელოვან ეთნიკურ განსხვავებათა არსებობაზე. სამწუხაროდ, მაიკოპის ყორღანების ანთროპოლოგიური მასალები შემონახული არ არის, რაც მათ შეპირისპირებას ანატოლიურთან შეუძლებელს ხდის. მაგრამ მაინც უნდა აღინიშნოს, რომ ძვ. წ. III-II ათასწლეულების მიჯნაზე კავკასიის ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი კავკასიის ყველა სხვა რაიონთან შედარებით, გ. დებეცის მიხედვით ხასიათდებოდა, როგორც ”შედარებითი ბრაქიკრანიის ცენტრი”[29]. კლასთა წარმოქმნის პროცესი ცენტრალურ ანატოლიაში, სადაც გვაქვს შეზღუდული ირიგაციული მიწათმოქმედების ანატოლიური ტიპი[30], უნდა დაჩქარებულიყო ახალი მოსახლეობის ძირითადი სამეურნეო სარეწით - მესაქონლეობით, რომლის მნიშვნელობის ზრდას უპირატესად ძველ-მიწათმოქმედურ ცენტრალურ ანატოლიაში ავლენენ ისევ ალაჯა ჰუიუქის ”სამეფო” აკლდამები; აქ გარდა ხარების მრავალრიცხოვანი გამოსახულებებისა, ვხედავთ საქონლის რიტუალურ ხოცვას დაკრძალვის ცერემონიალის დროს[31] და აკლდამების ზემოდან გადახურვას ცხოველთა ტყავებით, რისი კვალიც არქეოლოგიურ მასალებში შემონახულია თავის ქალისა და ჩლიქების სახით; მრავალი საუკუნის განმავლობაში დაკრძალვის ანალოგიური წესით ხასიათდებოდნენ ჩრდილოეთის მესაქონლე ტომები[32]. თუ დავუშვებთ, რომ დაკრძალვის აღნიშნული წესი ანატოლიაში ჩრდილო-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთიდან გავრცელდა, შესაძლებელი ხდება იმის ვარაუდიც, რომ მეურნეობა, რომლის საფუძველზეც ეს წეს-ჩვეულება აღმოცენდა, შემოტანილი იყო (უფრო სწორად, განვითარებისათვის მიიღო ახალი იმპულსი) ჩრდილოეთიდან. ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში, ფოთლოვანი ტყეებით მდიდარ მხარეში, მეურნეობის საფუძველს ჯერ კიდევ ნეოლითიდან შეადგენდა მსხვილფეხა რქოსანი საქონელი[33]. მიწათმოქმედებას იქ მეორეხარისხოვანი მნიშვნელობა ჰქონდა, ხოლო ნადირობის როლი მეტად უმნიშვნელო იყო[34]. აღსანიშნავია, რომ ადრებრინჯაოს ხანის ალიშარში[35] მსხვილფეხა რქოსანი საქონლის რქის ნარჩენები უმთავრესად გვხვდება ალაჯა ჰუიუქის აკლდამების თანამდროულ ფენებში, რაც გვიჩვენებს ამ ეპოქაში მეურნეობის ამ სახეობის მნიშვნელობის ზრდას[36]. როგორც ჩანს, სოციალურ-ეკონომიური მონაცემები არ უნდა ეწინააღმდეგებოდნენ ზემოთ გამოთქმულ მოსაზრებას ცენტრალურ ანატოლიაში მესაქონლეობაზე დაფუძნებული ახალი მოსახლეობის შემოჭრის შესახებ[37]. რაც შეეხება მატერიალური კულტურის მონაცემებს, ისინიც გვაძლევენ საშუალებას გავიზიაროთ ზოგიერთ მეცნიერთა აზრი და ვივარაუდოთ ჩრდილო-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთიდან მოსახლეობის გარკვეული ნაწილის მიგრაცია მცირე აზიაში[38], ამას, თავის მხრივ, უნდა გამოეწვია ახალი ნაკადის შეღწევა არამარტო ცენტრალური ანატოლიის ადგილობრივ კულტურაში, არამედ კიდეც უფრო გაეძლიერებინა ანატოლიისა და ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიას შორის არსებული კავშირები და გაეღრმავებინა ის წინააზიური გავლენა მაიკოპურ კულტურაზე, რომელიც შეიმჩნევა ყუბანისპირეთის მასალებში. არ არის გამორიცხული, რომ ე.წ. ბედენური კულტურის ჩამოყალიბება და მესაქონლეობის, როგორც მეურნეობის ძირითადი ფორმის დაწინაურება ცენტრალურ ამიერკავასიაში, ხდება ანალოგიური მოვლენების შედეგად. ახლა განვიხილოთ, რამდენად შეესაბამება ლინგვისტური მონაცემები მცირე აზიაში ”მაიკოპელთა” გადასახლების ზემოთ აღწერილ მოდელს. უძველესი წერილობითი წყაროების ანალიზის შედეგად ნათელი ხდება, რომ ხეთური სამეფო კარის რელიგიური რიტუალებისა და ცერემონიალების ენა იყო ხათური (პროტოხეთური); შესაბამისად რიტუალური ტექსტები იწერებოდა ხათურ ენაზე და აღიჭურვებოდა ნესიტური თარგმანით. ამ ტრადიციის წყალობით შესაძლებელი ხდება ხათური ენის რამდენადმე აღდგენა, რომელიც, როგორც გამოკვლევებმა გვიჩვენეს, მსოფლიოს ყველა მკვდარი და ცოცხალი ენიდან ყველაზე უფრო უახლოვდება აფხაზურ-ადიღური ჯგუფის ენებს, ავლენს მათთან საოცარ სტრუქტურულ[39] და გარკვეულ მატერიალურ მსგავსებას[40]. ი.დიაკონოვის აზრით, გრამატიკული მაჩვენებლების ბგერითი მასალის მხრივ, არ არის არავითარი წინააღმდეგობა, რომელიც უარყოფდა ხათური და აფხაზურ-ადიღური ჯგუფის ენებს შორის ნათესაობის არსებობას[41]. ი.დიაკონოვი არ გამორიცხავს იმის შესაძლებლობას, რომ ხათური ენა ან უშუალოდ განეკუთვნება აფხაზურ-ადიღური ენების რიცხვს, ანდა უკავია საშუალედო მდგომარეობა მათსა და ქართველურ ენებს შორის[42]. იმ შეხედულებიდან გამომდინარე, რომ ხათები, როგორც ამას მრავალი მეცნიერი მიიჩნევს, წინ უსწრებდნენ ნესიტ-ხეთებს ცენტრალურ ანატოლიაში, ალაჯა ჰუიუქის აკლდამები არქეოლოგიურ ლიტერატურაში ყველაზე უფრო ხშირად სწორედ ხათებს მიეწერება[43]. რაც შეეხება მაიკოპის კულტურას, მკვლევრები ხშირად უშვებენ ამ კულტურის მატარებელთა გაიგივების შესაძლებლობას აფხაზურ-ადიღური ჯგუფის ხალხების წინაპრებთან[44], აღნიშნავენ რა ინ ფაქტს, რომ მაიკოპის კულტურის ტრადიციები ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში შეინიშნება ძვ.წ. I ათასწლეულამდე[45] (და უფრო გვიანაც)[46].
ალაჯა-ჰუიუკის სამარხის რეკონსტრუქცია (ჩორუმის არქეოლოგიური მუზეუმი)
ასე რომ, არამარტო მაიკოპისა და ალაჯა ჰუიუქის ”სამეფო” აკლდამების კულტურათა შორის შეიმჩნევა გარკვეული სტრუქტურული და მატერიალური მსგავსებები (აკლდამების აგებულებასა და ინვენტარში), არამედ აფხაზურ-ადიღურ და ხათურ ენებს შორისაც. ზოგიერთი ლექსიკური პარალელი ხათურსა და ხურიტულ და კასიტურ ენებს შორის შესაძლოა ადის არა მათ საერთო ბინადრობამდე ზაგროსში[47], არამედ, შესაძლებელია - კავკასიასთან, თუ ი. დიაკონოვის მსგავსად დავუშვებთ, რომ მტკვარ-არეზის ადრებრინჯაოს ხანის კულტურა წარმოადგენდა ხურიტულენოვანი წრის კულტურას, რომელიც, საფიქრებელია, აერთიანებდა ერთმანეთის მონათესავე ხურიტულ-ურარტულ, ნახურ-დაღესტნურ და გუთიურ ტომებს[48]. ამ უკანასკნელებს, ჩანს, ეკუთვნოდნენ კასიტებიც[49]. არსებული ხათურ-კასიტური პარალელების დიდი ნაწილი მოიპოვება ქართველური ჯგუფის სვანურ ენაშიც, გარდა ამისა, ალბათ არ უნდა იყოს გამორიცხული მაიკოპის ან მისი მონათესავე კულტურის მატარებელი მოსახლეობის, ანდა მათი შთამომავლების შეღწევა თვით ზაგროსშიც, ამიერკავკასიის გავლით. თუ ჩვენ დავუშვებთ ხათების ცენტრალურ ანატოლიაში დაფუძნების შესაძლებლობას ძვ.წ. III ათასწლეულის შუა ხანებში, დაიბადება კითხვა წინახათური ცენტრალური ანატოლიის მოსახლეობის ეთნიკური კუთვნილების შესახებ. უკანასკნელ ხანებში სულ უფრო ხშირად ჩნდება ვარაუდები ანატოლიაში ხეთურ-ლუვიური ენების ავტოქტონობის თაობაზე[50]; შესაძლებლად მიაჩნიათ აგრეთვე მათი უმნიშვნელო გადმონაცვლება ”წინარე-ინდოევროპულ მტკვარ-არეზიდან”[51]. გასათვალისწინებელია იმ კულტურული საზღვრის არსებობაც, რომელიც დიაგონალურად მიემართებოდა მარმარილოს ზღვიდან ამანოსის ქედამდე და მცირე აზიის ნახევარკუნძულს ორ სავსებით განსხვავებულ ეთნო-კულტურულ ოლქად ყოფდა[52]. მომდევნო ეპოქების მონაცემებიდან გამომდინარე, თითქოს შესაძლებელი უნდა ჩანდეს, სამხრეთ და დასავლეთ ანატოლიის მოსახლეობის გაიგივება - ლუვიელებთან[53], ხოლო ცენტრალური და ჩრდილოეთ ანატოლიისა, სადაც შეიმჩნევა ძველი მცირეაზიული ტრადიციების თანაარსებობა ჩრდილო-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთიდან შემოსულ ახალ ტრადიციებთან, - წინახათურ და ხათურ ტომებთან[54]. ცენტრალურ ანატოლიაში ხათების წინამორბედი მოსახლეობის ეთნიკური კუთვნილების დადგენისათვის გასათვალისწინებელია ის მძლავრი არაინდოევროპული ფენა ნესიტურ ენაში, რომელიც ახსნას ვერ პოულობს ხათურში[55] და, რომელიც, ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, უნდა მიეწეროს ეგეოსური ტიპის ენის ზემოქმედებას ანატოლიურ ენებზე[56]. არ არის გამორიცხული, რომ სწორედ ამ ფენაშია შემონახული იმ მოსახლეობის ენა, რომელიც სუბსტრატული გამოდგა ხეთურისათვის და შეიძლება ხათურისთვისაც[57]. თუ მივიღებთ მხედველობაში სულ უფრო დამაჯერებელ საბუთებს ქართველური და ეგეოსური ტიპის ენების სიახლოვის შესახებ[58], ერთი მხრივ, და არსებულ თანხვედრებს ხათურ და ქართველურ ენებს შორის[59], მეორე მხრივ, ასევე მცირეაზიულ-ქართველურ და ეგეოსურ-ქართველურ ტოპონიმიკურ პარალელებს[60], უსაფუძვლო არ უნდა ჩანდეს ქართველური ენების გამოყენება ანატოლიური ენების სუბსტრატული ფენების და, საზოგადოდ, მცირე აზიის უძველესი მოსახლეობის შესწავლასთან დაკავშირებული საკითხების კვლევისას. დასარულ, გვინდა შევეხოთ ქართველური ტომების წინასაცხოვრისის საკითხს. აღსანიშნავია, რომ უკანასკნელ ხანებში (და არამარტო უკანასკნელ ხანებში) რიგი მეცნიერები ვერ ხედავენ წინარე-ქართველურ ტომებს ამიერკავკასიაში ძვ. წ. III ათასწლეულის განმავლობაში. დასავლეთ საქართველო, მათი აზრით, დასახლებული იყო აფხაზურ-ადიღური ტომების წინაპრებით, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველო, რომელიც მტკვარ-არეზის კულტურის არეალში შედიოდა, - ხურიტებით ან წინარე-ინდოევროპული ტომებით. თუ გავითვალისწინებით მტკვარ-არეზის კულტურის ერთგვაროვან ხასიათს მისი გავრცელების მთელ ფართობზე, რაც აქ მოსახლე ტომების ეთნიკურ სიახლოვეს უნდა მოწმობდეს, გაუმართლებელი იქნებოდა (ლინგვისტური მონაცემების შუქზე) წინარე-ქართველური ტომების თანაცხოვრების დაშვება ამ კულტურის წიაღში, ხურიტებთან ან წინარე-ინდოევროპულ ტომებთან ერთად. ამასთანავე, ძვ. წ. IV ათასწლეულის დასასრული, მტკვარ-არეზის კულტურის ჩამოყალიბების ხანა, როგორც ჩანს, ხასიათდებოდა კულტურების დიფერენცირებით, და არა ინტეგრირებით, ყოველ შემთხვევაში, ძველი აღმოსავლეთის ჩრდილოეთ პერიფერიისათვის[61]. თუ ქართველური ტომების გამოვლენა ამ ხანის ამიერკავკასიაში შეუძლებელია, ისინი პირველ რიგში, ალბათ, მცირე აზიაში უნდა ვეძიოთ [*ჩვენი შეხედულებით, თითქოს უნდა შეიმჩნეოდეს გარკვეული მემკვიდრეობითი კავშირი ჩრდილოეთი და ცენტრალური ანატოლიის ადრებრინჯაოს ხანის კულტურებსა და საქართველოში გავრცელებულ გვიანბრინჯაოს ხანის კულტურებს შორის. მომავალში შევეცდებით ამ საკითხს კონკრეტულად შევეხოთ.], სადაც საუკუნეების განმავლობაში ცხოვრობდნენ და დღესაც მოსახლეობენ მის უკიდურეს ჩრდილო-აღმოსავლეთში. გ.მელიქიშვილისა და თ.მიქელაძის შეხედულებით, არ არის გამორიცხული, რომ ძვ.წ. III ათასწლეულის დასასრულს ქალაქ ხატუსას მახლობლად ცხოვრობდა ქართველურენოვანი (როგორც ჩანს, სვანური) ტომი[62]. ჰიპოთეზის სახით ცენტრალურ და ჩრდილოეთ ანატოლიის წინახათურ ტომებს თუ განვიხილავთ, როგორც წინარე-ქართველურებს (და მათ მონათესავეებს), იქმნება ცდუნება, ქართველური ფუძე-ენის დაშლა მივუსადაგოთ ანატოლიაში მაიკოპის კულტურის ტომების ნავარაუდევ შემოჭრას; ახალმოსახლეების შერწყმა ადგილობრივ, ქართველურენოვან მოსახლეობასთან გამოიწვევდა ახალი, შერეული ენების წარმოქმნას: ხათურის (პროტოხეთურის), რომელმაც შეინარჩუნა წინარე-აფხაზურ-ადიღური სტრუქტურა, სვანურის - ქართველური ენის, რომელშიც მნიშვნელოვანია აფხაზურ-ადიღური ელემენტების მინარევი და სხვა საშუალედო ორმებისა (შესაძლოა ქაშქური ენების[**ქაშქების ქვეყნისა და ხათური ხანის ანატოლიის გეოგრაფიულ სახელწოდებებს შორის მსგავსება ეგების შესაძლოა გამოწვეული იყოს წინახათური მოსახლეობის მემკვიდრეობითაც]). გამოცალკევებულ ქართულ-ზანურ ერთობას ეს მოვლენები ნაკლებად უნდა შეხებოდა (იგი, შესაძლოა, კიდევ უფრო დასავლეთით მდებარეობდა), მან, თავის მხრივ, განიცადა ინდოევროპული ენების შემდგომი გავლენა. რაც შეეხება ინდოევროპულ-ანატოლიურ ენებს, მათმა ფონეტიკამ, ლექსიკამ და მორფოლოგიამ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა ხათურისა და, შესაძლოა, ქართველური ენების ზეგავლენის შედეგად. ვინაიდან ინდოევროპელი ხეთების სოციალური და კულტურული განვითარების დონე ხათებთან შედარებით უფრო დაბალი იყო, რომლებიც ხეთებისათვის (ყოველ შემთხვევაში, ცენტრალურ ანატოლიაში მაინც) უკვე ადგილობრივ მოსახლეობას წარმოადგენდნენ, ხეთებმა მათგან ისესხეს სოციალური ინსტიტუტები და შეითვისეს უფრო რთული რელიგიური შეხედულებები[63]. სწორედ, ამ გარემოებით უნდა აიხსნას ხეთური სახელმწიფოებრიობის ძლიერი ხათური სათავეები.
არქეოლოგიის კათედრა
ალაჯა-ჰუიუკის სამარხები + იხ. ქვემოთ ფოტოები
--------------------------------------------------
* წერილი წარმოადგენს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, 1975 წლის მაისში ჩატარებული საკავშირო კონფერენციისათვის (”ანტიკური, ბიზანტიური და ადგილობრივი ტრადიციები აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთის ქვეყნებში”) დაწერილი მოხსენების ტექსტის ქართულ თარგმანს. შენიშვნებში შევეცადეთ შეძლებისდაგვარად გაგვეთვალისწინებინა წერილის დაწერის შემდეგ სამეცნიერო მიმოქცევაში შემოსული ახალი მასალა.
[1] ქავთარაძე 1979, 83-92.
[2] მაგ.: Gimbutas 1965, 486-487; Piggott 1962, 113; Mellink 1956, 46, 55; Akurgal 1962, 22; Maxwell-Hyslop 1971, 46; Hančar 1938, 3-36; Формозов 1965, 137-138; Федоров 1975, 74-75; ჯაფარიძე 1976, 221-228. წერილი უკვე გადაცემული გვქონდა დასაბეჭდად, როდესაც გამოქვეყნდა მ. ანდრეევას წერილი, სადაც მაიკოპისა და ამუკ F-გავრას კომპლექსების მსგავსების საფუძველზე (განსაკუთრებით კერამიკული მასალის მხრივ), მაიკოპის კულტურის ჩამოყალიბება, ისევე როგორც რ. მუნჩაევის ნაშრომში (Мунчаев 1975, 376), წინააზიური მოსახლეობის ჯგუფების ჩრდილოეთ კავკასიაში შეღწევით არის ახსნილი (Андреева 1977, 56). მაგრამ წერილში მოხსენიებული კერამიკა, არც ამუკზე და არც გავრას კულტურაში არ არის ადგილობრივი წარმომავლობისა. ამუკის F ფაზა მკვეთრად განსხვავდება წინამდებარე ფენებისაგან (Braidwood/Braidwood 1960, 513; Андреева 1977, 50). მასში გავრა XIA დამახასიათებელი ჭურჭელი ვრცელდება (Braidwood/Braidwood 1960, 513-514, შდრ. Perkins 1949, 162-170). საყურადღებოა, რომ ასევე მკვეთრი და სრული განსხვავებაა გავრა XII და XIA კერამიკის შორისაც (Perkins 1949, 165-167; Porada 1965, 146). გავრა XIA ნაწარმი შესამჩნევად გამოირჩევა თავისი დაბალხარისხოვნებით წინამორბედთან შედარებით (Perkins 1949, 166). ა.თობლერის მიხედვით, გავრა XIA კულტურა ახალი მოსახლეობის კუთვნილებაა (Tobler 1950, 24-26). როგორც ჩანს, მ.ანდრეევა, ძვ.წ. III ათასწლეულის წინა აზიაში მაიკოპის კულტურის სრული უქონლობის გამო (იხ. Андреева 1977, ნახ.3-4) ცდილობს მაიკოპის კულტურის დათარიღებას, ამუკ F-გავრას მსგავსად, ძვ. წ. ათასწლეულის IV მეორე ნახევრით (Андреева 1977, 43, 55). მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ ძვ.წ. III ათასწლეულის ანატოლია, სხვა ნიშნებთან ერთად, კერამიკაშიც ავლენს გარკვეულ მსგავსებას მაიკოპის კულტურასთან. (იხ. მაგ. Arik 1937, 287, Taf. 11; 289, Taf. 11; Koşay 1944, Taf. LXXI, Taf. CIV; Koşay /გვ. 12/ 1951, Pl. CXXVIII, H. 129, 130, Pl. CL, fig.2, D-72, Pl. XCIX, fig.1, Al/b 207; Arik 1939, 220; Bittel 1960, Res. 6; Keban Project 1969 Activities, Keban Project Publications, Series I, No.2. Ankara, 1971, 633, 586). შესაძლოა, ადრებრინჯაოს ხანას განეკუთვნებოდეს აგრეთვე, ანკარის მახლობლად ნაპოვნი, ანალოგიური ფორმის რვა ცალი თიხის ჭურჭელი (იხ. Özgüç/Akok 1947, Lev. IX, Res. 14-16). საყურადღებოა, რომ ამ სახეობის ჭურჭელი, ანატოლიაში ძირითადად სამარხებში გვხვდება. აქვე გვინდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ ალაჯა ჰუიუქის ”სამეფო” აკლდამებში მოპოვებული კერამიკა, ზოგიერთ შემთხვევაში, მეტ საერთოს უნდა პოულობდეს მაიკოპის დიდი ყორღანის კერამიკასთან, ვიდრე მტკვარ-არეზის კულტურის კერამიკასთან, რომელთანაც მისი მიმართების საკითხი, ვფიქრობთ სპეციალურ შესწავლას უნდა იმსახურებდეს. რაც შეეხება რ.მუნჩაევის ჰიპოთეზას, მესოპოტამიური მოსახლეობის ჯგუფების ჩრდილოეთ კავკასიაში შეღწევის შედეგად მაიკოპის კულტურის ძეგლებში მესოპოტამიური კომპონენტის გაჩენის შესახებ (Мунчаев 1975, 376), ვ.მასონი, რ.მუნჩაევის წიგნზე დაწერილ რეცენზიაში (Массон 1977, 161-164), რომელიც წინამდებარე წერილის სტამბაში გადაცემის წინ გამოქვეყნდა, ძნელად დასაჯერებლად მიიჩნევს მას და დასძენს: «Парадное оружие и ценные украшения шумерского типа скорее всего могли служить своего рода эталоном самостоятельности, в связи с чем и отмечается их широкое распространение на Ближнем Востоке в тыс. до н.э. как в центрах древних цивилизаций, так и на обширной периферии от Гисара в северо-восточном Иране до Аладжа-Гуюка в Малой Азиию Нам думается, что месопотамские элементы в майкопских комплексах следует рассматривать именно в таком плане, уделив основное внимание малоазийским связям Майкопа (ხაზი ჩემია - გ.ქ.), откуда могла поступать и руда для значительной массы металлических изделий» (Массон 1977, 164). იხ., აგრეთვე, კ.კუშნარიოვას და ო.ჯაფარიძის რეცენზია (Кушнарева/Джапаридзе 1978, 277).
[3] Брюсов 1956, 61; შდრ. Федоров 1974, 277; Childe 1926, 194.
[4] Григорьев, - იხ. Шарафутдинова 1974, 107.
[5] Беленицкий, - იხ. Шарафутдинова 1974, 104.
[6] Янковская 1972, 17; Мерперт 1974, 122.
[7] Анчабадзе 1964, 119-127; Шакрыл 1965, 204-246; Инал-ипа 1973; Федоров 1973, 52-63; Федоров 1975, 66-82. სამეცნიერო ლიტერატურაში დადასტურებულია აგრეთვე ჩრდილოკავკასიური ნართების ეპოსის ცალკეული ეპიზოდების (მაგ. ეპოსის მთავარი გმირის დაბადება) კავშირი ძველ მცირეაზიულ მითებთან, კერძოდ, ფრიგიულთან (Трубецкой 1909, 88-92)/ ნართების ეპოსის აღნიშნულ და, აგრეთვე, ზოგიერთ სხვა ეპიზოდსაც, ვფიქრობთ, წინაფრიგიული ხანის მცირე აზიის მითებში უფრო ახლოს მდგომი პარალელები მოეძებნება. შდრ., მაგ., ხეთური მითი ”სიმღერა ულიკუმზე” (Брагинский 1973, 234-247), რომელიც ხურიტული წარმომავლობის მქონედ არის მიჩნეული (Gurney 1964, 190-194). როგორც ჩანს, ნართების ეპოსის ზოგიერთი ციკლის გენეზისის საკითხების კვლევისას, აუცილებელია უძველესი წინააზიური მითოლოგიური შეხედულებების უფრო ფართო გათვალისწინება. შევეცდებით, ეს საკითხი მომავალში უფრო ვრცლად გავაშუქოთ.
[8] Иессен 1935, 87.
[9] Иессен 1950, 196.
[10] Черных 1966, 44.
[11] Черных 1966, 45.
[12] Иессен 1950, 191.
[13] Черных 1966, 47.
[14] Черных 1966, 90.
[15] წერილი უკვე გადაცემული გვქონდა, როდესაც გამოვიდა შ.ინალ-იფას წიგნი (Инал-ипа 1976). ავტორი მაიკოპის დიდი ყორღნის ლითონის იმპორტული ხასიათის გამო, ძნელად დასაჯერებლად მიიჩნევს მაიკოპის კულტურის მატარებელი მოსახლეობის მცირე აზიაში მოხვედრის შესაძლებლობას (Инал-ипа 1976, 71). ვფიქრობთ, ყოველივე ზემოთქმული განმარტავს ჩვენს შეხედულებას ამ საკითხზე.
[16] Koşay 1944, 80.
[17] Отчет 1900, 3.
[18] Özgüç/Akok 1958, 59; Mellaart 1965, 32; Lloyd 1967, 28.
[19] Burney/Lang 1971, 82. /გვ. 13/ საყურადღებოა, რომ სპილენძის მადნით მდიდარ ჩრდილოეთ ანატოლიის სწორედ ამ მხარეში, თოქათის ვილაიეთსა და მის ჩრდილოეთით (ისტორიულ დასავლეთ ჭანეთში) მდებარე სპილენძის საბადოები გამოიყენებოდა ჯერ კიდევ წინახეთურ ხანაში (Wertime 1973, 875-886; Jesus, de 1972, 139; იხ. Yakar 1976, 121).
[20] საყურადღებოა, რომ ე.აკურგალის შეხედულებით, ჰოროზთეფეს ზოგიერთი მონაპოვარი ალაჯა ჰუიუქში მოპოვებულ მასალებთან შედარებით ბევრად უფრო ახლოს დგას კავკასიურთან (Akurgal 1962, 22).
[21] Mellink 1956, 55. ალაჯას აკლდამებს მაიკოპის ყორღანისაგან განასხვავებს და ცენტრალური ანატოლიის სხვა სამარხებთან აახლოებს მხოლოდ დასახლების შიგნით მდებარეობა და ყორღანების უქონლობა, რაც, შესაძლოა, სხვადასხვა კულტურული ტრადიციის შერწყმის შედეგად ჩამოყალიბებულ მათ ”სინთეტურ” ხასიათზე მიგვანიშნებდეს (მსგავსი შემთხვევები არ არის იშვიათი იხ., მაგ.: Яблонский 1975, 81.
[22] Формозов 1965, 65.
[23] რ.მუნჩაევს შესაძლებლად მიაჩნია მაიკოპის კულტურის ყველაზე უფრო ადრეული ძეგლების დათარიღება ძვ.წ. ათასწლეულის პირველი ნახევრით (Мунчаев 1975, 335); ვ.მარკოვინი თვლის, რომ ძვ.წ. 2500 წლისათვის ადგილი აქვს უკვე მაიკოპის კულტურის აყვავების ხანას (Марковин 1974, 41); ი.ფიოდოროვი ძვ.წ. ათასწლეულის პირველ ნახევარს მიიჩნევს მაიკოპის კულტურის ჩამოყალიბების ხანად (Федоров 1975, 71); ასევე უნდა ფიქრობდეს თ. სულიმირსკიც, რომლის ვარაუდით, მაიკოპ/გვ. 14/ის კულტურა მტკვარ-არეზის კულტურის მატარებელი მოსახლეობის გავრცელების შედეგად უნდა იყოს ჩამოყალიბებული (Sulimirski 1970).
[24] თუმცა ქარუმ კანეშის დეკორატიულ ნაწარმთან დიდი სტილისტური მსგავსების გამო ე. აკურგალი უპირატესობას ანიჭებს ძვ.წ. 2300-2100 წწ. (Akurgal 1962, 22-24). იგი, როგორც ჩანს, იზიარებს თ.იოზგუჩის შეხედულებას, რომ ალაჯა ჰუიუქისა და ჰოროზ-თეფეს მცირე ზომის ქანდაკებები ძვ. წ. 2200 წ. ადრეულად არ უნდა თარიღდებოდნენ (Özgüç 1958, 56). უკანასკნელ ხანს გამოქვეყნებულ ნაშრომში დ. ისთონი აღნიშნავს რა, ალაჯა ჰუიუქის აკლდამების სტრატიგრაფიასა და ქრონოლოგიაში სრული სიცხადის უქონლობას დასაშვებად მიიჩნევს მათ დათარიღებას ტროა IIg-IV პერიოდით, რაც მისი შეხედულებით უნდა შეესაბამებოდეს ძვ. წ. 2700-2150 წწ. (Easton 1976, 161-163).
[25] Иессен 1962, 21. გასათვალისწინებელია ალაჯა ჰუიუქის იარაღების რამდენადმე ნაკლებ არქაული იერი მაიკოპურთან შედარებით (Иессен 1950, 190).
[26] რაც სულაც არ უნდა გამორიცხავდეს საკუთრივ მაიკოპის კულტურის ჩამოყალიბების ვარაუდს, სამხრეთიდან მომდინარე ბიძგის შედეგად (იხ. Федоров 1975, 70-72).
[27] მათი სავარაუდო მიგრაციის გზა, ისევე როგორც ადრებრინჯაოს ხანაში მცირეაზიულ-კავკასიური ერთიანი ეთნო-კულტურული რეგიონის არსებობის საკითხი, სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის შესაბამისი არქეოლოგიური ფენების შემდგომ გამოკვლევამდე გაურკვეველია. აღვნიშნავთ მხოლოდ, რომბ ჩარლზ ბიორნის ”სამეფო” აკლდამათა კულტურის მატარებელთა ანატოლიაში გადასახლება მისაღებად მიაჩნია, როგორც ამიერკავკასიის გავლით (საფიქრებელია იმ გზით, რომელიც ალბათ უფრო გვიან, ზოგიერთი ავტორის მიხედვით, კიმერიელებს უნდა გაევლოთ - გ.ქ.), ასევე, შავი ზღვის გადალახვით (Burney/Lang 1971, 82). როგორც ჩანს, აღნიშნულ ხანაში საზღვაო გზით ხალხთა გადასახლება გამონაკლის შემთხვევას არ უნდა წარმოადგენდეს (იხ. Марковин 1974, 42-44).
[28] Şenyürek 1956, - იხ. Lloyd 1956, 207-208; Özgüç 1948, 127, შენ. 364; Mellaart 1966, 155; Mellaart 1965, 26.
[29] Дебец 1948, 104, 108, 175, 275-276; Гаджиев 1974, 54. /გვ. 14/ საინტერესოა, რომ ლ. სოლოვიოვი ბრაქიკრანული ელემენტის გაჩენას კატაკომბური კულტურის წიაღში ხსნის დასავლეთ კავკასიური კულტურის მატარებელთა ექსპანსიით (Соловьев 1958, 172).
[30] Массон 1967, 92.
[31] ა.ბერნშტამის შეხედულებით, რიტუალურ ღრეობაზე ხარის - გაბატონებული გვარის ტოტემის - ხორცის ჭამა, მიზნად ისახავდა მამამთავრის წოდების მინიჭებას (Бернштам 1935, 129-130). აფხაზეთში, არცთუ შორეულ წარსულში, მიღებული იყო საფლავზე ხარის შეწირვა, რომლის რქებსაც წინასწარ ვერცხლით ამკობდნენ (Инал-ипа 1965, 542). საგულისხმოა, რომ ალაჯა ჰუიუქის აკლდამებში ნაპოვნ ბრინჯაოს სარიტუალო დანიშნულების მცირე ზომის ხარებს რქები ვერცხლით აქვთ შემკული (Koşay 1951, Pl. CXXX, fig. 1, H. 93; Pl. CXCII, L. 27).
[32] Clark/Piggott 1965, 114; Mellink 1956, 55-57; Piggott 1965, 81; Piggott 1962, 114; Burney/Lang 1971, 82.
[33] Формозов 1971, 111.
[34] Формозов 1965, 89.
[35] ალიშარი კაპადოკიურ ფირფიტებში იწოდება Amkuwa-დ (იგივე Akkuwa, A-ku-wa, ბოღაზქიოის წარწერებში Ankuwa-დ, იხ. Gelb 1935, 9-10). მას პარალელები ეძებნება აფხაზურ ტოპონიმთა შორის - აყვა (ქ. სოხუმის აფხაზური სახელწოდება), ანხუა (ანუხვა).
[36] Osten, von 1937, 302. დამახასიათებელია, რომ ადრებრინჯაოს ხანის ყველა სხვა პერიოდში აქ ჭარბობს წვრილფეხა რქოსანი საქონლის ძვლები (von der Osten 1937, 301).
[37] Osten, von 1937, 302. აღსანიშნავია, რომ ხათების შთამომავლებად თუ მონათესავეებად მიჩნეულ ქაშქი ტომების ძირითად საქმიანობას ძვ. წ. ათასწლეულში აგრეთვე მესაქონლეობა წარმოადგენდა (Гиоргадзе 1956).
[38] Koşay 1944, 151, 177, 180; Mellink 1956, 55-56; Gimbutas 1963, 821-826; Piggott 1962, 115; Piggott 1965, 81; Burney/Lang 1971, 82; Piggott, იხ. Lloyd 1967, 7-8.
[39] Дунаевская 1960, 73-77.
[40] Дьяконов 1967, 173.
[41] Дьяконов 1968, 11.
[42] Дьяконов 1967, 176.
[43] Akurgal 1970, 6; Burney/Lang 1971, 50; Muhly 1974, 2.
[44] ი.ფიოდოროვი უკვე საკუთრივ აფხაზურ-ადიღური ერთობის დაშლის შედეგად აღმოცენებული პროტო-ადიღური ეთნოსის კუთვნილებად მიიჩნევს მაიკოპის კულტურას (Федоров 1975, 74).
[45] Марковин 1960, 116, 147; Федоров 1974а, 78-94.
[46] ”მაიკოპელთა” დაკრძალვის ტრადიციები თავს იჩენენ ახ. წ. სს. ადიღე-ჩერქეზთა კუთვნილ ბელორეჩენსკის ყორღანებში (იხ. Федоров 1975, 80-81).
[47] მელიქიშვილი 1965, 160-166.
[48] Дьяконов 1966, 7-9. არქეოლოგთა დიდი ნაწილი მტკვარ-არეზის ადრებრინჯაოს ხანის კულტურას აგრეთვე ხურიტულად მიიჩნევს (იხ. Mellaart 1973, 167).
[49] Дьяконов 1956, 128; იხ. ხიდაშელი 1971, 471.
[50] მაგ. Георгиев 1975, 9. ხოლო ზოგ ავტორს ანატოლიური ენების მატარებელი მოსახლეობის მცირე აზიაში ბალკანეთის გზით ნავარაუდევი იმიგრაციის თარიღი, უკვე ძვ. წ. ათასწლეულის დასაწყისისათვის აქვს გადაწეული (მაგ. Macqueen 1975).
[51] Гамкрелидзе/Иванов 1972, 21. ამ შემთხვევაში გაურკვეველი რჩება ტროა კულტურის ეთნიკური კუთვნილება, რომელიც ჯ.მელართის მიხედვით ჩრდილო-დასავლეთიდან ვრცელდება ნახევარკუნძულის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მიმართულებით (Mellaart 1960, 276; Mellaart 1965, 49). თუმცა ჯ. მელართის ამ შეხედულებას ზოგიერთი მეცნიერი არ იზიარებს (მაგ. მ. ჯ.მელინქი, დ. ფრენჩი). დ.ისთონი, ჯ.მელართისაგან განსხვავებით, ტროა კულტურას ადგილობრივ ნიადაგზე ამოცენებულად თვლის და, როგორც ჩანს, შესაძლებლად მიიჩნევს, ინდოევროპულ ენაზე თუ ენებზე მოლაპარაკე ხალხის ანატოლიაში გამოჩენა ადრებრინჯაოს ხანის პერიოდის დასასრულს (მისი აზრით, დაახლ. ძვ.წ. 2700 წ.) ეგეოსის ზღვის მხრიდან ახალი მოსახლეობის შეჭრას მიაწეროს (Easton 1976, 166-167).
[52] მელიქიშვილი 1965, 157-158;
[53] გ.მელიქიშვილს დასავლეთ ანატოლიის ადრებრინჯაოს ხანის კულტურის მატარებლებად არა მარტოოდენ ლუვიელები, არამედ, საერთოდ ხეთურ-ლუვიური ტომები მიაჩნია (მელიქიშვილი 1965, 157). როდის უნდა ვრცელდებოდნენ ინდოევროპელები დასავლეთ ანატოლიაში, ჯერჯერობით გაურკვეველია, მაგრამ, როგორც ჩანს, ადრებრინჯაოს ხანის გარკვეულ ეტაპზე, ხეთურ-ლუვიურ ტომებს წინ უსწრებდა არაინდოევროპული მოსახლეობა. საყურადღებოა, რომ თუ ჯ.მელართი წინათ, ს/ს და ნთ/დ სუფიქსიან ტოპონიმებს უცილობლად ლუვიურად მიიჩნევდა და მათი საშუალებით ადგენდა ლუვიელთა გავრცელების არეალს (Mellaart 1958, 21-22, რუკა 3. ამ ტოპონიმთა პარალელების შესახებ ქართველურ ენობრივ სამყაროში იხ.გორდეზიანი 1970, 225-228), ამჟამად იზიარებს ფ. შახერმეირის ადრე გამოთქმულ შეხედულებას მათ არაინდოევროპულობაზე (Schachermeyr 1955, 239-263. ეს შეხედულება ფ. შახერმეირს არც შემდეგ შეუცვლია, იხ. Schachermeyr 1976) და უკავშირებს წინაინდოევროპულ სუბსტრატს (Mellaart 1973, 168-170; Mellaart 1975, 281-282). ჯ.მელართის თვალსაზრისის ტრანსფორმირება, როგორც ჩანს, განაპირობა აგრეთვე ე. ფურნეს ნაშრომმა (Furnée 1972), რომელშიც ნაჩვენებია წინაბერძნული (ეგეოსური) ენის აშკარად არაინდოევროპული ხასიათი (Furnée 1972, 399).
[54] რაც შეეხება ადრებრინჯაოს ხანის მცირე აზიისა და მაიკოპის კულტურებს შორის შენიშნულ მსგავსებას, იგი ვერ გამოდგება ადრევე არსებული მცირეაზიულ-კავკასიური ეთნოლინგვისტური ერთობის დასასაბუთებლად (იხ. Федоров 1975, 81), ვინაიდან ალაჯა ჰუიუქის ”სამეფო” აკლდამების წინამორბედი ხანის ცენტრალურანატოლიური კულტურა არსებითი შეხების წერტილებს არ ავლენს დასავლეთ კავკასიის კულტურებთან. ალბათ, ნაწილობრივ გასათვალისწინებელია ხათური ენის მეტი სიახლოვეც ადიღურ ენებთან (განსაკუთრებით ზმნის პრეფიქსიანი სისტემების მხრივ), აფხაზურთან შედარებით (Дунаевская 1960, 75). საინტერესოა, რომ უბიხური ენა, რომელიც ი.მესაროშის ზედმეტად გაბედული შეხედულების მიხედვით, ხათურის შთამომავალია (Meszaros 1934, 5), დასავლურკავკასიური ფუძე-ენის დაშლის შემდეგ ენობრივ ერთობას ქმნიდა ადიღურთან და უპირისპირდებოდა წინარეაფხაზურს (Кумахов 1976, 47-57).
[55] Дьяконов 1967, 169.
[56] იხ.გორდეზიანი 1970, 180-216.
[57] ამის სასარგებლოდ, ვფიქრობთ, უნდა მოწმობდეს ის ფაქტიც, რომ წინაბერძნული, ანუ ეგეოსური ტოპონიმები გვხვდება, როგორც სამხრეთ და დასავლეთ ანატოლიაში, ასევე ხათებით დასახლებულ ცენტრალურ და ჩრდილოეთ ანატოლიაში, და ეს, მიუხედავად იმ გარემოებისა, რომ არ შეიმჩნევა ახლო ნათესაობის ნიშნები ხათურსა და წინაბერძნულ ენებს შორის (იხ. Mellaart 1973, 168).
[58] გორდეზიანი 1970, 217-252; Гордезиани 1975.
[59] Дьяконов 1967, 175; Кондратьев/Шеворошкин 1970, 134.
[60] Хаханов 1903, 25-29; Гордезиани 1961, 18-19; გორდეზიანი 1970, 224-230. იხ., აგრეთვე, Гамкрелидзе 1956, 6.
[61] შდრ. Третьяков 1962, 11-12.
[62] მელიქიშვილი 1965, 180-182; მიქელაძე 1974, 20.
[63] იხ. Гамкрелидзе 1956; Ардзинба 1971. ადრებრინჯაოს ხანის ცენტრალურ ანატოლიაში თავისი დროისათვის განვითარებული რელიგიური შეხედულებების არსებობა, გამოხატული ”სამეფო” აკლდამების დაკრძალვის წესსა და სამარხეულ ინვენტარში, და ამავე დროს ხეთური რელიგიური მსოფლმხედველობის ხათური საფუძვლები, რაც ხათების საკმაოდ განვითარებული რელიგიური წარმოდგენების არსებობაზე უნდა მიგვანიშნებდეს, ვფიქრობთ, კიდევ ერთი საბუთი უნდა იყოს ”სამეფო” აკლდამების კულტურის, ხათებისადმი მიკუთვნების სასარგებლოდ.
Г. Л. КАВТАРАДЗЕ
К ВОПРОСУ О ВЗАИМООТНОШЕНИИ АНАТОЛИИ И СЕВЕРО-ЗАПАДНОГО КАВКАЗА В РАННЕБРОНЗОВУЮ ЭПОХУ
Р е з ю м е
Характерной чертой культур раннебронзового века Центральной Анатолии и северо-западного Кавказа является появление «царских» гробниц, возникновение которых должно указывать на существование процесса классообразования в среде этих культур. Идентичность некоторых черт погребального обряда «царских» гробниц культуры Аладжа Гуюка с захоронениями северных скотоведческих племен и их совершенно отличительный характер от предшествующих и одновременных могил Анатолии, а также значительное сходство погребального инвентаря данных гробниц с элементами культуры майкопских курганов дает основание предположить распространение носителей культуры «царских» гробниц в Центральной Анатолии с северо-западного Кавказа. Пришельцы, увеличив роль их главного промысла – скотоводства, и образовав новый господствующий слой, должны были способствовать дальнейшему экономическому и социальному расслоению местного общества. Вслед за исследователями майкопской культуры, которые допускают возможность отождествления ее носителей с предками абхазо-адыгских племен, возникает возможность связать также и хаттское население Центральной Анатолии, язык которых обнаруживает определенные черты структурного и материального сходства с абхазо-адыгскими языками, с культурой «царских» гробниц Аладжа Гуюка, а появление хаттов в Центральной Анатолии – с предполагаемой миграцией с северо-западного Кавказа. Возникает вопрос об этнической принадлежности населения прехаттской Центральной Анатолии. В связи с этим следует учесть тот неиндоевропейский слой в хеттском (неситском) языке, который не находит объяснений в хаттском. Не исключено, что именно в нем и сохранен язык того населения, который оказался субстратным для хеттского, а возможно и для хаттского. Учитывая малоазиатско-картвельские и эгейско-картвельские топонимические параллели и существующие схождения между хаттским и картвельскими языками, ставится вопрос о возможности пребывания картвельских племен в III тыс. до н. э. в Малой Азии.
G. KAVTARADZE
ON THE INTERRELATION OF CENTRAL ANATOLIA AND NORTH-WESTERN CAUCASUS IN THE EARLY BRONZE AGE
S u m m a r y
The characteristic feature of the Early Bronze Age cultures of central Anatolia and north-western Caucasus is the appearance of “royal” tombs - that must be indicative of the existence of the class formation process within these cultures. The identity of some features of the funeral rites of the Alaja Hüyük “royal” tombs culture with the burials of the northern stock breeding tribes and their total difference from preceding and contemporaneous burial grounds in Anatolia, as well as considerable similarity of the burial inventory of the tombs in question to the elements of the culture of Maikop burial mounds allows to assume the diffusion of the bearers of the “royal” tomb culture in central Anatolia from north-western Caucasus. The newcomers - expanding the role of stock-breeding, which was their main trade and forming a new ruling class – must have favoured further economic and social differentiation of the local society. Following those investigators on Maikop culture that assume the possibility of identifying the bearers of this culture with the ancestors of Abkhazian-Adighe tribes, the possibility emerges of relating the Hatti population of central Anatolia - whose language displays definite features of structural and material similarity to the Abkhazian-Adighe languages - with the culture of Alaja Hüyük “royal” tombs, and the appearance of the Hattians in central Anatolia with that of the supposed migration from north-western Caucasus. The question arises as to the ethnic affinity of the central Anatolian pre-Hatti population. In this connection the non-Indo-European stratum in Hittite (Nesitic), which has no explanation in Hattic, should be considered. It is probable that the language of the population which appeared to be substrative for Hittite, and possible for Hattic as well, was preserved in it. Considering Asia Minor-Kartvelian and Aegean-Kartvelian toponymic parallels and existing similarities in the Hattic and Kartvelian languages the probable residence of Kartvelian tribes in Asia Minor in the 3rd millennium B. C., is suggested.
დასახელებული ლიტერატურა
გორდეზიანი 1970 = გორდეზიანი, რ. 1970. “ილიადა” და ეგეოსური მოსახლეობის ისტორიისა და ეთნოგენეზის საკითხები. თბილისი.
მელიქიშვილი 1965 = გ. მელიქიშვილი. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხისათვის. თბილისი, 1965.
მიქელაძე 1974 = თ.მიქელაძე. ძიებანი კოლხეთისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთი შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან (ძვ. წ. II-I ათასწლეულები). თბილისი, 1974.
ქავთარაძე 1979 = გ.ქავთარაძე. ”სამეფო აკლდამების” სოციოლოგიური ინტერპრეტაციისათვის, – მასალები საქართველოსა და კავკასიის არქეოლოგიისათვის, VII, თბილისი, გამომცემლობა ”მეცნიერება”, 1979.
ხიდაშელი 1971 = მ.ხიდაშელი. ელამი და ზაგროსის მთიანეთის ტომთა სხვა გაერთიანებანი. წგნ.: ძველი აღმოსავლეთის ხალხთა ისტორია. თბილისი, 1971.
ო. ჯაფარიძე. ქართველ ტომთა ეთნიკური ისტორიის საკითხისათვის. არქეოლოგიური მონაცემების მიხედვით. თბილისი, 1976.
Андреева 1977 = М. В. Андреева. К вопросу о южных связях майкопской культуры, - Советская археология, 1977, № 1.
Анчабадзе 1964 = З. В. Анчабадзе. История и культура древней Абхазии. Москва, 1964.
Ардзинба 1971 = В. Г. Ардзинба. Хаттские истоки социальной организации древнехеттского общества (Функции должностых лиц с титулами хаттского происхождения). Автореферат диссертации на соискание учений степени кандидата исторических наук. Москва, 1971. АН СССР, Институт Востоковедения.
Бернштам 1935 = А. Н. Бернштам. Изображение быка в находках из Ноин-Улинских курганов. Проблемы истории докапиталистических обществ. Ежемесячный исторический журнал издаваемый Государственной академией истории материальной культуры им. Н.Я.Марра. Москва-Ленинград, 1935, №5-6.
Брагинский 1973 = И.Брагинский. Сб.: Поэзия и проза Древнего Востока. Общая редакция и вступительная статья И. Брагинского. Москва: Художественная литература, 1973.
Брюсов 1956 = Брюсов А. Я. Археологические данные об экономике доклассового общества в неолитическую эпоху. Сб. Советская археология. Вып. XXV, 1956: стр. 35-63
Гаджиев 1974 = А. Г. Гаджиев. Об антропологическом типе древнего населения Дагестана и Северного Кавказа. В кн.: Древности Дагестана. Махачкала, 1974.
Гамкрелидзе 1956 = Т. В. Гамкрелидзе. Неиндоевропейские элементы хеттского (неситского) языка. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Тбилиси, 1956.
Гамкрелидзе/Иванов 1972 = Т. В. Гамкрелидзе, В. В. Иванов. Проблема определения первоначальной территории обитания и путей миграции носителей диалектов общеиндоевропейского языка. В кн.: Конференция по сравнительно-исторической грамматике индоевропейских языков. Москва, 1972.
Георгиев 1975 = В. И. Георгиев. Индоевропейское языкознение сегодня, - Вопросы языкознания, 1975, № 5.
Гиоргадзе 1956 = Г. Г. Гиоргадзе. Из истории племен, проживавших к северу и северу-востоку от хеттского государства (Кашки). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Тбилиси, 1956.
Гордезиани 1961 = Р. В. Гордезиани. Эгейско-картвельские топонимические параллели, - IV Конференция по классической филологии (секция греческого и латинского языков). Тезисы докладов. Тбилиси, 1961.
Гордезиани 1975 = Р. В. Гордезиани. Кавказ и проблемы древнейших средиземноморских языковых и культурных взаимоотношений, - Всесоюзная научная конференция: Античные, византийские и местные традиции в странах восточного Черноморья (Май, 1975 г.). Тезисы докладов. Тбилиси, 1975.
Дебец 1948 = Г. Ф. Дебец. Палеоантропология СССР. Труды института им. Н. Н. Миклухо-Маклая, новая серия, т. IV. Москва, 1948.
Дунаевская 1960 = И. М. Дунаевская. O структурном сходстве хаттского языка с языками северо-западного Кавказа. B кн.: Исследования по истории культуры народов Востока. Москва-Ленинград, 1960.
Дьяконов 1956 = И. М. Дьяконов. История Мидии от древнейших времен до конца IV века до н.э. Москва-Ленинград: Издательство Академии Наук СССР, 1956.
Дьяконов 1966 = И. М. Дьяконов. Некоторые лингвистические данные к проблеме связей населения Восточного Кавказа и Закавказья с Древним Востоком в III-I тыс. до н.э., - Материалы семинара по проблеме происхождения и формирования азербайджанского народа, XII. Баку, 1966.
Дьяконов 1967 = И. М. Дьяконов. Языки древней Передней Азии. Москва, 1967.
Дьяконов 1968 = И. М. Дьяконов. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500-500 гг. до н.э. хурриты, лувийцы, протоармяне. Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968.
Иессен 1935 = А. А. Иессен. К вопросу о древнейшей металлургии меди на Кавказе. В кн.: А. Иессен, Б. Е. Деген-Ковалевский. Из истории древней металлургии Кавказа. Государственная Академия истории материальной культуры имени Н. Я. Марра, Выпуск 120. Москва-Ленинград: Государственное социально-экономическое издательство, 1935.
Иессен 1950 = А. А. Иессен. К хронологии «больших кубанских курганов», - Советская археология, ХП, 1950, сс. 157-200.
Иессен 1962 = А. А. Иессен. Майкопская культура и ее датировка, - Тезисы докладов на заседаниях посвященных итогам полевых исследований 1961 г. Москва, 1962.
Инал-ипа 1965 = Ш. Д. Инал-ипа. Абхазы. Сухуми, 1965
Инал-ипа 1973 = Ш. Д. Инал-ипа. К вопросу о древних этно-культурных связях Западного Кавказа и Малой Азии. В кн.: IХ Международный конгресс антропологических и этнографических наук (Чикаго, сентябрь, 1973). Москва, 1973.
Инал-ипа 1976 = Ш. Д. Инал-ипа. Вопросы этно-культурной истории абхазов. Сухуми, 1976.
Кондратьев/Шеворошкин 1970 = A. M. Kондратьев, В. В. Шеворошкин. Когда молчат письмена. Москва, 1970.
Кумахов 1976 = М. А. Кумахов. Теория генеалогического древа и вопросы дифференциации западнокавказских языков, - Вопросы языкознания, 1976, № 3.
Кушнарева/Джапаридзе (рец.) – Р. М. Мунчаев. Кавказ на заре бронзового века. Неолит, энеолит, ранняя бронза. Москва, 1975, 415 стр., - Советская археология, 1978, № 1.
Марковин 1960 = В. И. Maрковин. Культура племен Ceвeрного Кавказа в эпоху бронзы (II тыс. до н. э.). Москва, 1960.
Марковин 1974 = В. И. Марковин. Дольменная культура и вопросы раннего этногенеза абхазо-адыгов. Нальчик, 1974.
Массон 1967 = Массон В. М. - Становление раннеклассового общества на Древнем Востоке, Вопросы истории, 1967, № 5, сс. 82-94.
Массон 1977 = В. М. Массон (рец.) – Р. М. Мунчаев. Кавказ на заре бронзового века. Неолит, энеолит, ранняя бронза. Москва, 1975, 415 стр., Вопросы истории, № 8, 1977, сс. 161-164.
Мерперт 1974 = Н. Я. Мерперт. Древнейшие скотоводы Волжско-Уральского междуречья. Москва, 1974.
Мунчаев 1975 = Р. М. Мунчаев. Кавказ на заре бронзового века. Неолит, энеолит, ранняя бронза. Москва, 1975.
Отчет 1900 - Отчет императорской археологической комиссии за 1897 год. Санкт-Петербург, 1900
Соловьев 1958 = Л. Н. Соловьев. Новый памятник культурных связей Кавказского Причерноморья в эпоху неолита и бронзы – стоянки Воронцовской пещеры, - აფხაზეთის ენის, ლიტერატურისა და ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. XXIX. სოხუმი, 1958.
Третьяков 1962 = П. Н. Третьяков. Этногенический процесс и археология, - Советская археология, 1962, № 4.
Трубецкой 1909 = Н. С. Трубецкой. Кавказские параллели к фригийскому мифу о рождении из камня (земли), - Этнографическое обозрение, 1908, № 3. Москва, 1909.
Федоров 1973 = Я. А. Федоров. Этнокультурные связи Западного Кавказа и Передней Азии в эпоху познего неолита, - Вестник Московского Университета, № 5, 1973, сс. 52-63.
Федоров 1974 = Я. А. Федоров. Топонимика Западного Кавказа и некоторые вопросы его этнической истории. Из истории Карачаево-Черкесии (Труды, выпуск VII. Серия историческая). Карачаево-Черкесский научно-исследовательский институт экономики, истории, языка и литературы. Черкесск, 1974.
Федоров 1974а = Я.А.Федоров. О дольменной культуре Западного Кавказа и ее носителях (В порядке постановки вопроса), - Вестник Московского Университета, №4, 1974, сс.78-94.
Федоров 1975, №5 = Я.А.Федоров. Место "майкопцев" в этнической истории Западного Кавказа, - Вестник Московского Университета, история, №5, 1975.
Формозов 1965 = А. А. Формозов. Каменный век и энеолит Прикубанья. Москва: Издательство «Наука», 1965.
Формозов 1971 = А. А. Формозов. Каменномостская пещера – многолойная стоянка в Прикубанье. Материалы и исследования по археологии СССР, № 173: Палеолит неолит СССР, том 6. Ленинград, 1971.
Хаханов 1903 = А. С. Хаханов. Древнейшие пределы расселения грузин по Малой Азии. Записки Кавк. Отд. Имп. Русск. Общ., кн. ХХII, вып.6-й. Тифлис, 1903.
Шакрыл 1965 = Е. С. Шакрыл. К вопросу об этногенезе абхазо-адыгских народов, -Ученые записки Адыгейского научно-исследовательского института языка, литературы и истории. Том IV - История и этнография. Краснодар, 1965, сс. 205-221.
Шарафутдинова 1974 = Э. С. Шарафутдинова. Симпозиум по вопросам обмена и торговли в древних обществах. Краткие сообщения института археологии. Вып.138, 1973: Торговля и обмен в древности. Москва, 1974.
Черных 1966 = Е. Н. Черных. История древнейщей металлургии Восточной Европы. Москва: Издательство «Наука», 1966.
Яблонский 1975 = Л. Т. Яблонский. Типы погребального обряда на мусульманских городских некрополях Золотой Орды, - Вестник Московского Университета, история, № 2, 1975.
Янковская 1972 = Н. Б. Янковская. Обмен и торговля в странах Передней Азии по клинописным источникам (Ш-1 тыс. до н.э.), - Обмен и торговля в древних обществах. Краткие тезисы докладов к сипмозиуму теоретического семинара и сектора Средней Азии и Кавказа ЛОИА АН СССР; 22-24 марта 1972 г. Ленинград, 1972.
Akurgal 1962 = E. Akurgal. The Art of the Hittites. New York, 1962.
Akurgal 1970 = E. Akurgal. Ancient Civilizations and Ruins of Turkey. Istanbul, 1970.
Arik 1937 = R. O. Arik. Les fouilles d’Alaca Höyük. Rapport préliminaire sur les traveaux en 1935. Türk Tarih Kurumu Yayınlarından V Ser. Nr. 1. Ankara, 1937.
Arik 1939 = R. O. Arik. Ein neuer Hethitischer Fundort im Süden von Ankara, - Archäologischer Anzeiger, Bd 54, 1939.
Bittel 1960 = K. Bittel. Fikirtepe Kazisi, - V. Türk Tarih Kongresi (1956). Ankara, 1960.
Braidwood/Braidwood 1960 = R. J. Braidwood, L. S. Braidwood. Excavations in the Plain of Antioch, I. The University of Chicago. Oriental Institute Publications, vol. LXI. Chicago, 1960.
Burney/Lang 1971 = Charles Burney, David Marshal Lang. The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and the Caucasus. London: Weidenfeld and Nicolson, 1971.
Childe 1926 = G.Childe. The Aryans. London, 1926.
Clark/Piggott 1965 = Grahame Clark and Stuart Piggott. Prehistoric Societies. London, 1965.
Easton 1976 = D. F. Easton. Towards a Chronology for the Anatolian Early Bronze Age, - Anatolian Studies (Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara), vol. XXVI, 1976, pp. 145-173.
Furnée 1972 = E. J. Furnée. Die wichtigsten konsonantischen Erscheinungen des Vorgriechischen. The Hague, Paris.
Gelb 1935 = I.J.Gelb. Inscriptions from Alishar and Vicinity. The University of Chicago, Oriental Institute Publications Volume XXVII, Research in Anatolia, Volume VI. Chicago, Illinois: The University of Chicago Press.
Gimbutas 1963 = M.Gimbutas. The Indo-Europeans: Archeological Problems, - American Anthropologist, Volume 65, Number 4, August 1963, pp.815-836.
Gimbutas 1965 = Marija Gimbutas. The Relative Chronology of Neolithic and Chalcolithic Cultures in Eastern Europe North of the Balkan Peninsula and the Black Sea, - Chronologies in Old World Archaeology, Edited by R. W. Ehrich. Chicago and London: The University of Chicago Press, 1965.
Gurney 1964 = O. R. Gurney. The Hittites. A Pelican Original, 1964 (1st published 1952).
Hančar 1938 = F. Hančar. Alaja Höyük, - Wiener Beiträge zur Kunst- und Kulturgeschichte Asiens, Bd XII. Wien, 1938.
Jesus, de 1972 = P. S. de Jesus. Prehistoric Metallurgy – Another Look, - Anatolia, vol. XVI, 1972.
Keban Project 1969 Activities, Keban Project Publications, Series I, No.2. Ankara, 1971
Koşay 1944 = H. Z. Коşау. Ausgrabungen von Alaca Höyük. Ein Vorbericht über die Auftrage der türkischen Geschichtskommission im Sommer 1936 durchgeführten Forschungen und Entdeckungen. Ankara, 1944.
Koşay 1951 = H. Z. Коşау. Les fouilles d'Alaca Höyük. Entreprises par la société d’histoire Turque. Rapport preliminaire sur les traveaux en 1937-1939. Ankara, 1951.
Lloyd 1956 = Seton Lloyd. Early Anatolia: The archaeology of Asia Minor before the Greeks. Harmondsworth: Penguin, 1956.
Lloyd 1967 = S. Lloyd. Early Highland Peoples of Anatolia. London, 1967
Macqueen 1975 = J. G. Macqueen. The Hittites and their Contemporaries in Asia Minor. London, 1875.
Maxwell-Hyslop 1971 = K. R. Maxwell-Hyslop. Western Asiatic Jewellery c. 3000-612 B.C. London: Methuen, 1971.
Mellaart 1958 = J. Mellaart. The End of the Early Bronze Age in Anatolia and the Aegean, - American Journal of Archaeology, vol. 62, № 1, 1958, pp. 9-33, pls 1-3.
Mellaart 1960 = J.Mellaart. Anatolia and the Balkans, - Antiquity, Volume XXXIV, Number 136, December 1960, pp. 270-278.
Mellaart 1965 = J.Mellaart. Anatolia c. 4000-2300 B. C. (The Cambridge Ancient History). Cambridge, 1965.
Mellaart 1966 = J.Mellaart. The Chalcolithic and Early Bronze Ages in the Near East and Anatolia. Beirut, 1966.
Mellaart 1973 = J.Mellaart. Bronze Age and Earlier Languages of the Near East, in: Archaological Theory and Practice, edited by D. E. Strong. London, New York, 1973.
Mellaart 1975 = J. Mellaart. The Neolithic of the Near East. London, 1975.
Mellink 1956 = Machteld J. Mellink. The Royal Tombs at Alaca Hüyük and the. Aegean World, in: The Aegean and the Near East, Studies Presented to Hetty Goldman on the Occasion of her Seventy-fifth Birthday. New York, Locust Valley: J.J. Augustin Publisher, 1956, pp.39-58.
Meszaros 1934 = J.Meszaros. Die Phäky-Sprache. Chicago, 1934.
Muhly 1974 = J. D. Muhly. The Hittites and the Aegean World, - Expedition, Volume 16, Number 2, Winter 1974.
Osten, von 1937 = H. H. von Osten. 1937. The Alishar Hüyük. Seasons of 1930-1932, Part III. Oriental Institute Publications XXX. Chicago.
Özgüç 1948 = T.Özgüç. Die Bestattungsgebräuche im vorgeschichtlichen Anatolien. Ankara, 1948.
Özgüç 1958 = Tahsin Özguç. The Stattuete from Horoztepe, Anatolia, Revue Annuelle d’Archeologie Universite d’Ankara, Vol. III, 1958, pp. 53-56.
Özgüç/Akok 1947 = T.Özgüç, M.Akok. Türk Tarih Kurumu adına Anıt-Kabir alanında yapılan tümülüs kazıları, - Belleten, Cilt XI, Sayı 41, 1947.
Özgüç/Akok 1958 = T.Özgüç, M.Akok. Horoztepe. An Early Bronze Age Settlement and Cemetery. Türk Tarih Kurumu Yayınlarından V. Seri – No. 18. Ankara, 1958.
Perkins 1949 = Ann Louise Perkins. The Comparative Archaeology of Early Mesopotamia. Studies in Ancient Oriental Civilization, No. 25. The Oriental Institute of the University of Chicago, 1949.
Piggott 1962 = Stuart Piggott. Heads and Hoofs, - Antiquity, vol. XXXVI, 1962.
Piggott 1965 = Stuart Piggott. Ancient Europe from the Beginnings of Agriculture to Classical Antiquity. Edinburg: University Press, 1965.
Porada 1965 = Edith Porada. The Relative Chronology of Mesopotamia, Part 1. Seals and Trade (6000-1600 B.C.), - Chronologies in Old World Archaeology, Edited by R.W.Ehrich. Chicago and London: The University of Chicago Press, 1965.
Schachermeyr 1955 = F. Schachermeyr. Die ältesten Kulturen Griechenlands. Stuttgart, 1955.
Schachermeyr 1976 = F. Schachermeyr. Die ägäische Frühzeit. Forschungsbericht über die Ausgrabungen im letzten Jahrzehnt und über ihre Ergebnisse für unser Geschichtsbild. 1 Band, Die vormykenischen Perioden des griechischen Festlandes und der Kykladen. Wien, 1976.
Şenyürek 1956 = M.Şenyürek. A Short Review of the Anthropology of the Ancient Inhabitants of Anatolia from the Chalcolithic Age to the Hittite Empire. In: S.Lloyd. Early Anatolia. Harmondsworth, 1956.
Sulimirski 1970 = T.Sulimirski. Prehistoric Russia. An Outline. London, 1970.
Tobler 1950 = A. J.Tobler. Excavations at Tepe Gawra. Philadelphia, 1950.
Wertime 1973 = T.A.Wertime. The Beginnng of Metallurgy, - Science, № 182, 1973.
Yakar 1976 = Jak Yakar. Hittite Involvement in Western Anatolia, Anatolian Studies (Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara), vol.XXVI, 1976, pp.117-128.
ალაჯა-ჰუიუკის სამარხის რეკონსტრუქცია (ჩორუმის არქეოლოგიური მუზეუმი)
|
