|
<უკან დაბრუნება
ხუციშვილი ლ., ქალდანი - ქრისტიანობის დროინდელი ერთი ძეგლი ინგუშეთში, „ძეგლის მეგობარი“, თბ., 1980, №54, 31-35.
ლია ხუციშვილი, ანზორ ქალდანი
ქრისტიანობის დროინდელი ერთი ძეგლი ინგუშეთში
კავკასიონის მთავარი ქედის ჩრდილოეთის კალთებზე სხვადასხვა პერიოდის მატერიალური კულტურის უამრავ ძეგლს მოუღწევია დღემდე. მათგან გარკვეული რიგის ძეგლებს მკვლევართა უმეტესობა ქრისტიანული რელიგიის წარმონაქმნად თვლის. ამ მხრივ გამონაკლისს არც ინგუშეთი წარმოადგენს. ჯერ კიდევ გასული საუკუნის მეორე ნახევარში ამ რეგიონში მიკვლეულ იქნა ქრისტიანობის არსებობის დამადასტურებელი ფაქტები და აღწერილ იქნა კიდეც რამდენიმე ძეგლი. ქრისტიანობის გავრცელებას მოსახლეობის რელიგიოზურ აზროვნებაზე გარკვეული გავლენა უნდა მოეხდინა უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელი იყო ადამიანის ფსიქოლოგიაზე ზემოქმედება, რათა მისი მიმართულება წარმართული ფორმიდან ახალი "ეთიკური" სარწმუნოების ფორმისაკენ მოექცია. ცხადია, ახალ მოვლენას ძველის ცალკეული ელემენტების ასიმილირება უნდა მოეხდინა, ამასთან ეს პროცესები საკულტო ძეგლების განვითარებასაც დაამჩნევდა გარკვეულ კვალს. ამჟამად ძალზე ძნელია იმაზე ლაპარაკი, თუ როგორი ვითარება იყო ამ მხრივ შუა საუკუნეების ინგუშეთში რაც შეეხება XIX ს. ამ რეგიონში ნამყოფი თითქმის ყველა მოგზაური თუ მკვლევარი თვლიდა, რომ ინგუშების ნაწილი გარეგნულად აღიარებდა ქრისტიანულ სარწმუნოებას1. წინამდებარე წერილში წარმოდგენილია ერთ-ერთი ნაკლებად ცნობილი ძეგლი, რომელიც მდებარეობს მდინარე ასის ერთ-ერთი პატარა შენაკადის სათავესთან სოფელ ყართში აღნიშნული სოფელი სამანქანო გზიდან, რომელიც არმხის ხეობის სოფელ ხულამდე ადის, 17 კილომეტრითაა დაცილებული. ძეგლი სოფლის ჩრდილოეთით, საკმაოდ მაღალი გორაკის თავზეა აგებული. როგორც ჩანს, ქრისტიანული საკულტო ძეგლი აგებულია ისეთ ადგილას, რომელიც ადგილობრივ მცხოვრებლებს წმინდად მიაჩნდათ. გორაკის თავი მოსწორებული, ვაკე ადგილით თავდება. მისი ჩრდილოეთისა და აღმოსავლეთის ფერდები ფოთლოვანი ტყითაა დაფარული. ნაგებობის გეგმა წარძელებულ სწორეუთხედშია მოქცეული (სურ.1).
ნაგებობის გარეთა გაბარიტებია: სამხრეთისა და ჩრდილოეთის კედლიბის სიგრძე ტოლია და უდრის 8,8 მ. აღმოსავლეთის კედლის სიგრძე 3,99 მ-ია, დასავლეთისა კი - 3,38 მ. სამხრეთის, დასავლეთისა და ჩრდილოეთის კედლების სიგანეები თითქმის თანაბარია და 0,55 მ შეადგენს, ხოლო აღმოსავლეთის კედლის სიგანე 0,77 მ.-ია. კედლის წყობაში გამოყენებულია კარგად მოსწორებული ფლეთილი ქვა და ფილაქანი. ქვები ერთმანეთთან კირის დუღაბითაა დაკავშირებული. ნაგებობაში შესასვლელი კარი სამხრეთის კედელშია მოქცეული. კარს ნაოთხალები გააჩნია. ნაოთხალებს შორის სიგანე 0,6 მ.-ია. კარის სიმაღლე - 1,37 მ. შეადგენს. კარს 0,30 მ რადიუსიანი ნახევარწრიული თაღი აგვირგვინებს, ნაოთხალების შიგნით კარის ღიობის გვერდით კედლებში საურდულე ხვრელებია ზღურბლიდან 0.68 მ სიმაღლეზე. მისი ზომებია 0,10X0,10 მ; კარიდან მარცხენა კედელს საურდულე ხვრელი მთელ სიგრძეზე მიჰყვება და დასავლეთის კედელში გადის. ნაგებობა გარედან იკეტებოდა და შესაბამისად კარის მოხურვის შემდეგ ურდულის გაყრა თუ გამოღება გარედან უნდა მომხდარიყო. კარის დაკეტეისას გამოწეულ ურდულს ხელით ან ხის ჯოხით შეაცურებდნენ საურდულე ხვრელში, დასავლეთის კედლიდან. ურდულს ამ მხრიდან თოკი ჰქონდა მობმული, რომლის ერთი ბოლო საურდულე ხვრელის გარეთ რჩებოდა. გაღებისას თოკის საშუალებით ურდულს გარეთ გამოსწევდნენ. ურდულსა და კარის ფრთას დღევანდლამდე არ მოუღწევია. სამხრეთის კედელში სათავსის გასანათებლად ორი სარკმელია დატოვებული, რომლებიც იატაკის დონიდან 1,65 მ.-თაა დაცილებული. მათი სათავსის მხარის სიგანეები 0,44—0,30 მ შეადგენს, ფასადისა კი შესაბამისად 0,15–0,12 მ. ერთი სარკმელი აღმოსავლეთის კედელშია მოქცეული, იატაკის დონიდან 390 მ სიმაღლეზე. კედლების წყობაში სათავსის მხარეს უამრავი სხვადასხა ზომის ნიშია დატოვებული. სამხრეთის კედლის საფასადე მხარეს ექვსი სხვადასხვა სიდიდისა და სიღრმის ნიშია. მათგან ყველაზე დიდის სიმაღლე 0,57 მ აღწევს. ნიშების ნაწილი ოთხკუთხა მოყვანილობისაა, ნაწილი კი შეისრული თაღით მთავრდება. გარდა აღნიშნული ნიშებისა სამხრეთის კედლის წყობაში მიწის დონიდან დაახლოებით 2 მ–ის სიმაღლეზე ერთრიგადაა განლაგებული ცხოველის თაეის ქალები (სულ 13) ისინი იმდენადაა დაზიანებული, რომ ძნელია გამოცნობა ჯიხვისაა, ირმის თუ ცხვრისა. თავის ქალები ერთმანეთისაგან 0,5-0,7 მ.-ითაა დაცილებული. კედლებით შემოზღუდული სათავსის საერთო ფართი 19 კვ. მეტრია. ეს ფართი ორ არასწორ ნაწილადაა დაყოფილი ორი ბურჯით, რომლებიც შეისრულ თაღში გადადის (სურ.2–ა). თაღის წვერი იატაკიდან 2,58 მ–ითაა დაცილებული ამრიგად, ერთიანი ფართი გაყოფილია კარისწინა სათავსად და სათავსად, რომელიც აღმოსავლეთის კედელთანაა დაკავშირებული. თავის მხრივ, აღნიშნული სათავსებიც ორ მეტ–ნაკლებად ტოლ ნაწილადაა გაყოფილი კიდევ ორი შეისრული თაღით, რომლებიც იწყება იატაკის დონიდან 1 მ სიმაღლეზე, ხოლო შეისრული თაღების წვერები იატაკის დონეს 2,80 მ-ითაა დაცილებული (ერთ-ერთი მათგანი იხ. სურ.2–ბ).
ჩრდილოეთისა და სამხრეთის კედლები ინტერიერის მხარეს 1,50 მ-ის სიმაღლემდე სწორად ადის, შემდეგ კი სათავსისკენ იხრება თანდათან და შეისრულ თაღში გადადის. ნაგებობის ზედა ნაწილი ჩამონგრეულია. შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით იატაკიდან შეისრული თაღის წვერომდე სიმაღლე 4,15 მია. ნაგებობა დაგვირგვინებულია ორქანობიანი სახურავით, რომელიც ტრადიციულად საფეხურისებურადაა გადაწყვეტილი (შემორჩენილია შვიდი საფეხური). სახურავი იწყება მიწის დონიდან 2,65 მ სიმაღლეზე. აღმოსავლეთის კედლის საფასადე მხარეს. მიწის დონიდან 4 მ სიმაღლეზე ქვის ნაშვერია კედლის წყობრიდან, რომელიც შუაში გახვრეტილია. ანალოგიური ქვები დამოწმებულია ინგუშურ მიწისზედა სამარხებში. აქ ისინი მიცვალებულის დაკრძალვის წეს-ჩვეულებებთან იყო დაკავშირებული; ზედ აბამდნენ მიცვალებულის ცხენს. ეს მოტივი აღწერილ ნაგებობაში გამორიცხულია (სამარხებში აღნიშნული ქვები მიწის დონეს 1–1,40 მ–ით იყო დაცილებული, ხოლო აღწერილ საკულტო ნაგებობაში 4 მ–ით). როგორც ჩანს, წარმართული რწმენის ელემენტი გადმონაშთის სახითაა ჩართული ახალი მოვლენის სისტემაში. აღმოსავლეთისა და დასავლეთის კედლების საფასადე მხარის ფრონტონებში თითო ჯვარია გამოსახული (ერთ–ერთი მათგანი სურ.3). ანალოგიური ფორმის ჯვრები მრავლად გვხვდება ინგუშური კოშკების ფასადზე და ქართული ქრისტიანული ძეგლების ფასადებზე. ინტერიერში ყველაზე საინტერესოდ აღმოსავლეთის კედელია გადაწყვეტილი. აქ რამდენიმე სხვადასხვა ზომისა და მოყვანილობის ნიშია განლაგებული ერთ ვერტიკალზე. პირველი სამი ნიში კედლიდან ნაშვერ პილასტრებს შორისაა მოქცეული. მათგან ქვედას ოთხკუთხა კონფიგურაცია გააჩნია. მისი ზომებია 0,5X0,46 მ. შუათანას სიგანე 0,55 მ-ს შეადგენს. სიმაღლე - 0,85 მ-ს და შეისრული თაღითაა დაგვირგვინებული. ნიშის ზედა ნაწილში, შიდა კედლის კარგად მოსწორებულ ქვაზე ჯვარია ამოკვეთილი. მესამე ნიში აღწერილის მსგავსია. მისი ზომებია 0,30X0,50 მ. ნიშების სიღრმე შესაბამისად შეადგენს 0,25 მ; 0,38 მ; 0,28 მ. ნაგებობის სამხრეთის მხარე გალავნით ყოფილა შემოზღუდული, რომლისგანაც მხოლოდ საძირკვლის ნაშთებიღა დარჩენილა. აღნიშნულ ნაგებობას ე.კრუპნოვი უწოდებს „დოლტე"-ს საკურთხეველს2. მ.მუჟუხოევი მას იხსენიებს ტერმინით - „დოლტე“ ("დელიტე")3. ვს.მილერი მთას უწოდებს „დელიტე"–ს („დოლტე") და ამ ტერმინს განსაზღვრავს როგორც დელი - ღმერთი და ტე - წვერი, ზედაპირი, მწვერვალი4. პროფ. ბ.ალბოროვი ტეში მრავლობითობის მაჩვენებელს ხედავს და თვლის, რომ სიტყვა უნდა იკითხებოდეს როგორც „ღმერთები“5. ხამხის, ცორისა და აკინის საზოგადოებების მოსახლეობას სოფ.ყართთან საერთო სალოცავი თუშოლი გააჩნიათ. ასევე მეცხალის, ჯერახისა და ბარის საზოგადოებების მოსახლეობას თუშოლის თავის სალოცავი გააჩნდათ მოხდეში. აღნიშნულ სალოცავებთან მოსახლეობა ზაფხულში იკრიბებოდა და გარკვეული რიგის წეს–ჩვეულებების შესრულების შემდეგ მიემართებოდა მთა დელიტესავენ. თვითონ ის ფაქტი, რომ თუშოლის დღესასწაულის შემდეგ სხვადასხვა საზოგადოების მოსახლეობა სალოცავად დელიტესკენ მიდოდა მიგიანიშნებს იმ გარემოებაზე, რომ ეს სალოცავი და მისი ღვთაება თუშოლზე მეტი ღირსებისა უნდა ყოფილიყო და თუშოლის მერე საჭირო იყო კიდევ უფრო უმაღლესი, უზენაესი ღვთაების თაყვანისცემა. ამასთან, ეს სალოცავი ერთი სოფლის ან საზოგადოებისა კი არ იყო. არამედ რამდენიმე საზოგადოების. აქედან გამომდინარე, შესაძლოა დელიტე უზენაეს, უმაღლეს ღმერთს, ღვთაებასაც ნიშნავდეს. ამ უზენაეს ღვთაებას, ისევე როგორც ინგუშეთის ღვთაებათა პანთეონის შემადგენელი ღმერთების მეტ ნაწილს, თავისი სამყოფელი, ტაძარი გააჩნდა, რომელსაც ინგუშები ელპიც–ს უწოდებდნენ. როგორც აღვნიშნეთ, დღესასწაული ზაფხულში ტარდებოდა. მოსახლეობას თან მიჰქონდა არაყი, ლუდი, სამკუთხა პური; მიჰყავდათ ცხვრები. აღწერილ ნაგებობასთან ხალხი ლაგდებოდა გარკვეული თანმიმდევრობით. თეთრ ტანისამოსში გამოწყობილი ქურუმი ერთ ხელში სასმელს იკავებდა, მეორეში პურსა და ხორცს და უზენაეს ღვთაებას ხმამაღლა შესთხოვდა კეთილდღეობას, კარგ მოსავალს, საქონლის სიმრავლეს, წვიმას გვალვისას, ავადმყოფობისაგან დაცვას და სხვ. ამის შემდეგ იწყებოდა საყოველთაო ნადიმი, რომელიც გვიანამდე გრძელდებოდა. ნაგებობასთან დაკავშირებული დღესასწაული და წეს–ჩვეულებანი წარმართული ბუნებისაა მაგრამ თვითონ ნაგებობის ცალკეული ელემენტებით ის ქრისტიანული ტიპის ნაგებობებს უნდა მივაკუთვნოთ. ამ ნაგებობის ნაწილის (თხაბა-ერდი, ალბი–ერდი) მშენებლებად მკვლევარები ქართველ ოსტატებს თვლიან6. ვფიქრობთ, მათი ფორმების მიბაძვითაა აგებული აღწერილი ნაგებობაც ადგილობრივი მშენებლების მიერ. ახალმა იდეოლოგიამ საკულტო ნაგებობის ახალი ტიპის შექმნის ამოცანები დასვა, რომელსაც უნდა უზრუნველეყო ახალი რელიგიის რიტუალი. ახალი ფორმები თავიანთი განვითარების პროცესში შეეჯახა საუკუნეების მანძილზე ჩამოყალიბებულ ხალხური სამშენებლო ხელოვნების ადგილობრივ ტრადიციებს; შედეგად ჩამოყალიბდა სწორკუთხოვან საკურთხეველიანი ქრისტიანული საკულტო ნაგებობა, რომელმაც ძველი, წარმართული სალოცავიდან მემკვიდრეობით შეისისხლხორცა გარკვეული ელემენტები. ისევე როგორც ნაგებობის მატერიალურ კულტურაში, მასთან დაკავშირებულ წეს-ჩვეულებებში ქრისტიანობის ნიშან - თვისებანი მჭიდროდ იყო გადაჯაჭვული წარმართულთან. რამდენადაც ქრისტიანობა ინგუშეთში გარეგნულ ხასიათს ატარებდა, ქრისტიანული ნაგებობანი თანდათან წარმართულ ბომონებად იქცეოდნენ. ამასთან, ახალი რელიგიის საყოველთაო გავრცელებისათვის საჭირო ობიექტური პირობების არარსებობისას აქ წარმართულმა წეს-ჩვეულებებმა იმძლავრა.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. Акад. А.М.Шегрен. Религиозные обряды осетин, ингуш, и их соплеменников при разных случаях. К., №30, 1846; Несветский. Церковь в деревне Хул у кистов К.. №5; 1849: А.П.Верже. Чечня и чеченцы. Тиф., 1859; Чах Ахриев. Ингушевские праздники, ССКГ, вып.V, отд. III, Тиф.. 1871; Н.К.Зейдлиц. Поездка в Галгаевское и Джераховское ущелья, ИКОИРГСХ т.II. №4, 1иФ„ 1873: Н.Ф.Грабовский. Ингуши (их жизнь и обычаи), ССКГ, вып.IX, гиф., 1876: В.В.Миллер. Археологические наблюдения в области чеченцев, МАК, вып.1, М., 1888
2. Е.И.Крупнов. Средневековая Ингушетия. М., 1971. 68.
3. М.Б.Мужухоев. Средневековая материальная культура горной Ингушетии (XIII-XVII вв.), Грозный. 1977. 148.
4. В.В.Миллер. Археологические наблюдения в области чеченцев, МАК,; вып.I, М., 1888, 6.
5. Проф. Б.А.Алборов. Ингушское «Гальерды» и осетинское «Аларды», ИИНИИК. I. Владикавказ, 1928, 363.
6. Л.П.Семенов. Эволюция ингушских святилищ. Труды секции археологии РАНИОН, IV, М., 1928, 454.
|
