<უკან დაბრუნება

გიორგი მელიქიშვილი, ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანება და საქართველოში ფეოდალურ ურთიერთობათა განვითარების ზოგიერთი საკითხი, გვ.79 - 81 // ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინ - ტი. - თბ.: მეცნიერება, 1973.

(65) XI–XII სს—ის  საქართველოში ფეოდალურ ურთიერთობათა განვითარების ზოგიერთი  საკითხი

გაერთიანებული სამეფოს წინაშე ახალი ამოცანები დადგა. უმთავრესი ამათგან იყო ახლადშემოერთებულ აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოს შემომტკიცება. ქვეყნის საგარეო მდგომარეობის მკვეთრად გაუარესების გამო (ჯერ ბიზანტიელთა, ხოლო შემდეგ თურქ–სელჩუკების აგრესია)  ამ ამოცანების შესრულება მეტისმეტად ძნელი აღმოჩნდა. ახალ პირობებში აფხაზთა სამეფოს საამისოდ ძალები აშკარად არ ჰყოფნიდა. აღვნიშნეთ, რომ ბაგრატ

III შემოერთებულ რაიონებში, როგორც წესი, უშუალო სამეფო მმართველობას აწესებდა — თავის მოხელეებს —– ერისთა

ვებს ნიშნავდა მისი მემკვიდრის გიორგი I–ის მეფობის დასაწყის-

შივე კახ—ეთში გაერთიანებული სამეფოს ეს მოხელენი შეიპყრეს და

კახეთი  ჩამოაცილეს  „აფხაზთა  და ქართველთა  სამეფოს“:  „დაჯდა

რა ესე გიორგი მეფედ, — ვკითხულობთ ჩვენ სუმბატ დავითის ძის

ქრონიკაში, —– განუდგა ამზას ქუეყანა ჰერეთ–კახეთისა, და ღაჯღრო–

ბითა  აზნაურ—თათა  შეპყრობილ  იქმნეს  ერისთავნი.  მათ  ქუეყანათ

კუალადვე  ეუფლნეს  მათნი  უფალნი,  რომელთა  პირველ   აქუნდა

იგი“  ფი  I, 383).  მართალია”  ცოტა  ხნის  შემდეგ  ჰერ–კახი)   ჩვენ

ვხედავთ გიორგი  I–ის  დამხმარეთა შორის ბიზანტიელებთან ბრძო-

ლაში:  „განძლიერდა გიორგი მეფე  და მოირთო ძალი კახეთისა და

ჰერეთისა“, ნათქვამია „მატიანე ქართლისა““:მი (ქც,  I, 285), მაგ–

რამ „ქართლის ცხოვრების“ ერთ–ერთი ნუსხა — „თეიმურაზისეუ–

ლი“, ამას უმატებს: „რამეთუ მოიყვანნა წანარნი და შაქნი“. თუ ეს

დანართი ძველი ხელნაწერებიდან მომდინარეობს, შეიძლება ამ ”მემ-

თხვევაში ადგილი ჰქონდა კახეთ-ჰერეთის მ თ ი ე ლთა დახმარებას

გიორგი  მეფისადმი.  რა  თქმა უნდა,  გამორიცხული  არც  ის  არის,

;”ომ გიორგის ეხმარებოდნენ თვით ის კახ-ჰერი აზნაურები, რო-

ელნიც ადრე მას განუდგნენ და მისი ერისთავები შეიპყრეს.

,        კიდევ  უფრო  აქტიურად  მოქმედებენ  გაერთიანებული  სამე-

ჰ3ჰჭსწინააღმდებ „ტაოელი აზნაურები“. სუმბატ დავითის ძე ამ–

ხენი •აცჰნდა გა ოვიდა ბასილი ბერძენთა მეფე, და მისცნეს მას ცი–

_              აურთა ამა დავითისთა, და დაიპყრა ბასილი მეფემან მამუ—

‘ Em დავით კურაპალატისა“ (ქც, I, 382), ხოლო ამ ბრძოლების და–

აL“(•”•C]§2”1), „მატიანე ქართლისააწჯ-ს ცნობით, გიორგი მეფემ ბასი–

ნლი კეისარს „ციხენი რომელ პირველ გაეცნეს აზნაურთა დაუცალ–

> ჰოჭჯმმიჭცნა; სხუანიცა ციხენი პირველ •მიცემულნი და  უკანის

5     ეტ ი; და ქუეყანა, რომელი ჰქონდა  დავით კურაპალატსა

• გ• მელიქიშვილი    

(66) ტაოსთა, ბასიანს, კოლა-არტანსა და ჯავახეთს“ (ქც, I, 288). გიორ_

გი I–ის მემკვიდრის ბაგრატ IV-ის მეფობის დასაწყისშიც ტაოელი

აზნაურები  მასიურად  განუდგებიან  „აფხაზთა  და  ქართველთა  მე_

ფეს“:  „მასვე  ჟამსა  წარვიდეს  აზნაურნი   ტაოელნი საბერძნეთს:

ვაჩე კარიჭის ძე და ბანელი ეპისკოპოსი იოვანე, და მათ თანა სიმ—

რავლე  აზნაურთა  ტაოელთა“  (ქც,  I,  291);  მალე  კიდევ შავშეთის

რიგი  ციხის  მფლობელნი  მიდიან  საბერძნეთს  და  თავის  ციხეებ[.

ბერძნებს  გადასცემენ  (ქც,  I,  292),  ბერძნები  ზოგჯერ  ახერხებენ

აფხაზთა  და ქართველთა  მეფის  წინააღმდეგ  დაბალი  ფენების  მიმ.

ხრობასაც — ასე  იყო, მაგალითად, კლარჯეთში,  სადაც მათ  მიემხ—

რნენ „ერნი სოფლიონი“,  „მრავალნი კაცნი მის ქუეყანისანი წური.

ლისა  ერისაგან“  (ქც,  I,  292).  მაინც,  ცენტრალური  ხელისუფლე—

ბის  წინააღმდეგ  მებრძოლი  ყველა  ძალა    ძირითადად,    როგორც

ცნობილია,  კლდეკარის  ერისთავის  ლიპარიტ  ბაღვაშის    გარშემო

იკრიბება.  ლიპარიტის  გარშემო  უფრო  მეტად  თავს  იყრიან   ისეე

სამხრეთ  საქართველოს  მფლობელნი.  მთელი  ეს  ბრძოლა  თავდება

იმით, რომ ლიპარიტი ერთხანს ბაგრატის სამფლობელოს დასავლეთ

საქართველოთი  შემოფარგლავს,  ხოლო თვით,  მისადმი    ვასალური

დამოკიდებულების აღიარების  პირობით, მთელი ქართლისა და მეს.

ხეთის მემკვიდრეული მთავარი ხდება. თუმცა მალე  იგი მისი ესო.

დენ გაძლიერების მსხვერპლი შეიქნა, ახლა უკვე  მის ფაქტიურ მე.

ფობას  ვეღარ  ურიგდებიან  მისი  ვასალები –  მესხი დიდებულები,

შეიპყრობენ მას  და  ბაგრატს  მოჰგვრიან  (ქც,  I,  301).

გაცილებით  ნაკლები  გართულებები  აქვს   ბაგრატს  დასავლეთ

საქართველოში.  თუ  არ  ჩავთვლით მისი  ნახევარძმის განდგომას  და

მის  მიერ  ანაკოფიის  ბერძნებისათვის  გადაცემას,  რაშიც  თითქოს

ვიღაც  აზნაურთა  ხელიც  ერია  (ქც,  I,  295),  დასავლეთ  საქართვე”

ლოს  აზნაურობა  და  ლაშქარი  წყაროებში  ძირითადად   ბაგრატის

მხარდამჭერის  როლში  გვევლინებიან.  ასეთ  სიტუაციაში  ვხვდებით;

მაგალითად,    „აფხაზ      დიდებულებს“    (ქც,    I,    297),    „აფხა”

ზეთის  ლაშქარს“  (ქც,  I,  299,  304),  „ქუთათისისა  სამოქალაქოს:

ლაშქარს  და  გურიელ  აზნაურებს“  (ქც,  I•,  299),  „შიდა  ლაშქარს“•

რაც  დასავლეთ  საქართველოში,  დედაქალაქ   ქუთაისის  რეგიონ“მი

მყოფი სამეფო დომენის  ლაშქარი  უნდა იყოს9ი  (ქც,  I, 301),  „ყო”

ველ  ლაშქარს  აფხაზეთისა“  (ქც,  I,  304)  და ა.  შ.  განსაკუთრებით

90 იხ. ქ. ჩ ხ ა ტ ა რ ა ი შ ე ი ლ ი, ქართული  ფეოდალური სამხედრო ორგან”

“ნაციის ისტორიიდან („შიდა faggot/m)“, „მაცნე. ისტორიის  არქეოლოგიის,  ეონ”

გრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია“ , 1971, N2 4.

...უეჭველია, დავით - თამარის ხანაშიც ცენტრალური ხელისუფლება ფართოდ სარგებლობდა მთიელთა სამხედრო ძალით. ზოგჯერ ამ ძალას იყენებდა თვით განმდგარი მთიელების დასამორჩილებლადაც კი - ასე იყო, მაგალითად "თამარის დროს, როდესც აჯანყებული ფხოველებისა და დიდოელთა წინააღმდეგ ათაბაგმა მოუწოდა "ყოველთა მთიელთა“. დვალთა, ცხრაზმელთა, მოხევეთა ხადელთა, ცხავატელთა, ჭართალთა, ერწოთიანელთა (ქც,II, 111). მთიელებს ჩვენ ვხედავთ საქართველოს სამეფოს ფარგლებში ატეხილი სხვა საშინაო ბრძოლების მონაწილეებადაც მაგალითად, გიორგი რუსის მხარეზე თამარის წინააღმდეგ დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობასთან ერთად გამოდიან აგრეთვე "ვიეთნიმე ქართლელნიცა და სიმრავლე ყოვლისა კავკასიისა და მთეულობისა" (ქც,II.53). რა თქმა უნდა, მთიელთა ლაშქარი აქტიურად მონაწილეობდა აგრეთვე დავით–თამარის საგარეო ომებში. მაგრამ დავით-თამარის დროის საქართველოს სამეფოს წინაშე "მდგომი ახალი დიდი ამოცანების განსახორციელებლად თავდაცვიდან მეზობელ მაჰმადიანურ გარემოცვაზე აქტიური შეტევის პოლიტიკაზე გადასასვლელად — საჭირო შეიქნა საქართველო–კავკასიის მთიელთა გვერდით კიდევ უფრო დიდი ძალის - ჩრდილო–კავკასიის ტერიტორიაზე არსებული ხალხმრავალი გაერთიანებების (ოსების, ყივჩაყთა) ძალის ფართოდ გამოყენება. სწორედ ამ მიზანს ემსახურებოდა დავით აღმაშენებლის მიერ XII ს. ოციანი წლებისათვის ჩრდილო კავკასიიდან საქართველოს ტერიტორიაზე 40 000 ყივჩაყთა ოჯახის გადმოსახლება¹⁰⁶. შემდეგშიც, ეტყობა, გრძელდებოდა ყივჩაყთა ახალ–ახალი ნაკადის გადმოყვანა, რადგანაც თამარის მეფობაში, მაგალითად, იხსენიებიან "ყივჩაყნი ახალნი" (ქც,II,63—65). ქართველთა ლაშქარში ამავე პერიოდში არაერთგზის იხსენიებიან "ოვსნი" - ჩანს, ისეთივე ხასიათის ლაშქარი იმიერკავკასიიდან, როგორნიც იყვნენ ყივჩაყნი. გიორგი III–ის მიმართ წყაროში ნათქვამია, რომ „ოვსთა და ყივჩაყთა რაოდენი ათასი კაცი უბრძანის, მოვიდიან" (ქც.I,367); მის შესახებაა აგრეთვე ნათქვამი, რომ მან "გამოასხნა ოვსნი და ქუეყანანი დიდძალნი" და ასე ილაშქრა სულტნის წინააღმდეგ (ქც,II, 11). თამარის დროს "ოვსნი და ყივჩაყნი ახალნი" იხსენიებიან ერთად” როგორც ლაშქრის ყველაზე უფრო უცხო ელემენტი (ქც. იქვე, ამ ცნობის ინტერპრეტაცია იხ.ზემოთ). იმიერკავკასიელთაგან ქართველთა სამხედრო ძალად სხვა ტომის ხალხიც გვხვდება, მაგალითად, თამარის წინააღმდეგ გიორგი რუსის მხარდასაჭერად ამხედრებულ დას.საქართველოს ლაშქართან ერთად ჩვენ ვხედავთ სანიგებსა და ქაშაგებს (ქც,II,48), უნდა ვიფიქროთ, რომ მათი მონაწილეობა არ შემოიფარგლებოდა მარტოოდენ საქართველოს სამეფოს შიგნით ატეხილ ბრძოლებში მონაწილეობით, ისინი ალბათ მონაწილეობდნენ ქართველთა მიერ წარმოებულ საგარეო ომებშიც. ამ მეომარი ხალხების სამხედრო ძალის გამოყენებამ, უეჭველია, დიდი გაქანება მისცა ქართველთა სამეფოს აქტიურ საგარეო პოლიტიკას — მეზობელ მაჰმადიანურ  გაერთიანებებზე შეტევითი ომების წარმოება გახადა შესაძლებელი. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსთან ჩვენ ვკითხულობთ: "...და განაგო მეფემან ყოველი საქმე შარვანისა, აღავსნა კეთილითა და საბოძვარითა ქურდნი, ლეკნი და თარასნი, მოვიდა ქართლად, და ყივჩაყთა თკსთა უჩინა საზამთროდ სადგური, და საზრდელი, და კაცნი ზედამდგომნი მათნი. და განაგო ყოველი საქმე ქართლისა, სომხითისა და ანისისა და ეგულებოდა გაზაფხულ ქმნა დიდთა საქმეთა და უფროსთა ლაშქრობათა, ვინათგან არავინ წინააღუდგა მას. რამეთუ თკთ სულტანი მუნ, სადა იყო, ძრწოდა შიშისაგან მისისა, და არცაღა თკწთ ძუელად ქონებულთა ქალაქთა და ქუეყანათა ჰგონებდა თკსად ქონებად, არამედ რაოდენცა შორს იყო, ეგრეცა ეოცებოდა მძინარესა შიში და მღკძარესა სიკუდილი. ამისათგსცა ზედას–ზედა წარმოავლენდის მოციქულთა ძღუენითა დამშჯდებად პირსა მისსა. რამეთუ წარმოსცნის საჰურჰლენი მძიმენი, ტურფანი, მრავალფერნი მფრინველნი და ნადირნი უცხონი და ძგრად საპოვნელნი, და ეძიებენ მშკდობასა და სიყუარულსა და ყივჩაყთაგან არა რბევასა ამისათგსცა არა–რას მიხედვიდეს წარსაგებელთა სიმრავლესა, ოდენმცა მუნ თკთ სად იყვის, იპოვის მშგდობა და სიცოცხლე თავისა თკსისა. და ვგონებ, ვითარმედ მამათა და პაპათაგან წაღებულნი ქუეყანანი, ტყუენი და სიმდიდრენი მრავალ—წილად უკუმოიზღუნა ამან მკნემან, დაამშგდა ქუეყანა, აღივსო და გარდაეცა ყოვლითა კეთილითა, განავსო და აღაშენა ყოველი ოვერ–ქმნილი. და გარდაემატა ყოველთა ჟამთა მშკჭდობითა და სიმდიდრითა სამეფო ჩუენი, ნაცვლად, გარდასრულთა ოკრებათასა“ (ქც, I, 345—346). ყივჩაყთა ასე ფართოდ გამოყენებას, რა თქმა უნდა, არა მარტო საგარეოპოლიტიკური მიზანი ჰქონდა, არამედ იგი უეჭველად ფეოდალური დეცენტრალიზაციის წინააღმდეგ ბრძოლისა და სახელმწიფო ცენტრალიზაციის განმტკიცების მეტად ეფექტური საშუალება იყო, რაც კარგად გამოჩნდა ცოტა უფრო გვიან, გიორგი III ისა და თამარის დროს მომხდარ ამბებში. მაგრამ არ იქნება სწორი, თუ ჩვენ უცხო სამხედრო ძალის ფართო მასშტაბით გამოყენებას მხოლოდ და მხოლოდ დადებით მივიჩნევთ სამეფო ხელისუფლებისათვის.

იხ.შ.მესხია, ძლევაი საკვირველი, გვ.40 შმდ.