|
<უკან დაბრუნება
ღამბაშიძე გ. - საუკუნეთა ძახილი //გაზ. "კომუნისტი". - 1977 (9 ივნ.). - გვ.4
საქართველოს და კავკასიის ხალხთა ისტორიულ კავშირურთიერთობათა შესწავლა ქართველოლგიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი და აქტუალური პრობლემაა, რასაც დიდმა ქართველმა ისტორიკოსმა ივ.ჯავახივილმა ჩაუყარა საფუძველი. საყოველთაოდ არის ცნობილი ამ მიმართებით ეთნოგრაფთა, ისტორიკოსთა, ენათმეცნიერთა და ანთროჰოლოგთა კვლევის შქდეგები. ამ პრობლემის გამო დიდად საინტერესოა პროფესორ ო.ჯაფარიძის არქეოლოგიურ მონაცემებზე დაფუძნებული მტკიცება ზემო პალეოლითში კავკასიის ეთნოკულტურული ერთობის არსებობის შესახებ, რაც მეზოლითსა და ნეოლითში დაწყებული დიფერენციაციის შედეგად ძვ.წ. V–IV ათასწლეულებში დაშლით მთავრდება, ხოლო ძვ.წ. III ათასწლეულში - კავკასიის მოსახლეობს ძირიტადი ეთნიკური ჯგუფების ჩამოყალიბებით. ანტიკური ხანიდან, საქართველოს სახელმწიფოებრიობის წარმოშობიდან საქართველოსა და კავკასიის ხალხთა ურთიერთობებს (რაც ისტორიულად არასოდეს შეწყვეტილა და რისი მატერიალური დასტურიც წინა პერიოდის კავკასიის არქეოლოგიურ კულტურებში მრავლად მოიპოვება) ახალი ძალა და მნიშვნელობა მიეცა. ეს ურთიერთობანი ეკონომიური, პოლიტიკური და კულტურული ხასიათისაა. შუასაუკუნეებიდან კი საქართველოსა და იმიერკავკასიის ხალხების ურთიერთობათა იდეოლოგიურ - კულტურული საფუძველი ქრისტიანული რელიგიაა და კულტურა იყო, რომელიც კიდევ უფრო ამჭიდროვებდა და აახლოვებდა კავკასიის ხალხებს. ეს ამოცანები როგორც საკუთრივ სათავისო იყო ფეოდალურ- ფორმაციული ხასიათისა, ისე - საერთო კავკასიური (გარეშე მტერთაგან - ჩრდილო მომთაბარეთაგან თუ სამხრეთელი ძლიერი მეზობლებისაგან თავდაცვა; მთისა და ბარის სავაჭრო - ეკონომიური ურთიერთობანი და ა.შ.). მათი გაგება და გადაწყვეტა კი მხოლოდ კულტურის სიახლოვისა და ერთიანობის შემთხვევაში შეიძლებოდა.
იმიერკავკასიაში ქართული კულტური ძეგლთა კვლევა მე-18 საუკუნის მიწურულიდან დაიწყო. მეცნიერთა თაობებმა მტკიცე საფუძველი ჩაუყარეს მათ გამომზეურებასა და შესწავლას. ისინი აღმოჩენილია იმიერკავკასიის მთელ ტერიტორიაზე. თუმცა, როგორც ჩანს, ჯერ კიდევ უცნობიც მრავალია.
საქართველოსა და იმიერკავკასიის ქვეყნების კულტურულ ურთიერთობათა და ამ ქვეყნებში ქრისტიანობის ისტორიის კვლევისათვის საჭიროა კომპლექსურად შევისწავლოთ როგორც კონკრეტული ძეგლები (თვითეულ მათგანს, რაც უნდა უმნიშნელო იყოს „თავისი“ ქვეყნის მასშტაბით, დიდი მეცნიერული მნიშვნელობა ენიჭება სხვა ქვეყნის ტერიტორიაზე აღმოჩენისას), ისე საერთოდ - მთლიანად პრობლემა.
შუასაუკუნეთა საქართველო - დაღესტნის კულტურულ - ისტორიულ ურთიერთობათა პრობლემის ყოველმხრივად გეგმაზომიერად შესწავლისათვის 1976 წელს ივ.ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტსა და სსრ კავშირის მეცნიერებათა აკადემიის დაღესტნის ფილიალის გ.წადასას სახელობის ისტორიის, ენისა და ლიტერატურის ინსტიტუტს შორის დაიდო ხელშეკრულება ერთობლივი არქეოლოგიური ექსპედიციის ჩამოყალიბების თაობაზე, რომელიც 3- 5 წლის განმავლობაში მთიან დაღესტანში ჩაატარებს ფართო მასშტაბის არქეოლოგიურ დაზვერვებსა და განსაკუთრებით საინტერესო არქეოლოგიურ კომპლექსთა სტაციონარულ არქეოლოგიურ გათხრებს, საქართველო-დაღესტნის ერთობლივი არქეოლოგიური ექსპედიციის მოწყობა თვალსაჩინო მაგალითია ორი რესპუბლიკის სამეცნიერი დაწესებულებათა კოორდინაციისა საერთო ისტორიული პრობლემის შესასწავლად.
1976 წლის აგვისტო-სექტემბერში არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ იმუშავა ხუნძახის, სოვეტსკისა და გერგებილის რაიონებში. დაღესტანში ქრისტიანობის არსებობა წერილობითი წყაროების მიხედვით VII საუკუნიდან XV საუკუნემდე ივარაუდება. ხუნძახში, ჰინსა და გაგანიდაში ეს დადასტურდა ეკლესიათა ნაშთებითაც იქ აკრეფილია მოუჭიქავი და ცისფრად მოჭიქული ბრტყელი და ღარიანი კრამიტის ნატეხები. აღნიშნულ ადგილებში გათხრების ჩატარება მომავალი ექსპედიციების დროს არის გამიზნული. ავარეთში ერთადერთი, დღეისათვის შემორჩენილი ეკლესია მდ.ავარეთის ყოისუს ხეობაში, სოფელ დათუნას სიახლოვეს არსებობს. იგი თლილი ქვით ნაგები „დარბაზული“ ტიპის ეკლესიაა, რომელიც დაგეგმარების კონცეფციითა და არქიტექტურული ხერხებით ორგანულად არის დაკავშირებული ქართული ქრისტიანულ ხუროთმოძღვრებასთან და X საუკუნის მიწურულით თუ X-XI საუკუნეების მიჯნით თარიღდება.
მეტად საყურადღებო, დამახასიათებელი ფაქტია, რომ როგორც ეს ლიტერატურაშია დამოწმებული, XIX საუკუნის მიწურულშიც კი ამ ეკლესიისადმი ადგილობრივი მოსახლეობა განსაკუთრებული „რელიგიური მოწიწებით“ იყო გამსჭვალული, რაც საუკუნეთა სიღრმიდან მომდინარე, ქრისტიანობის დროინდელი დამოკიდებულების გადმონაშთი უნდა იყოს. დათუნას ეკლესიას გადაუდებელი სარესტავრაციო სამუშაოები სჭირდება - მისი ძველი კრამიტის სახურავი ამჟამად მთლიანად გადახდილია. ქართული წერილობითი წყაროებით, XIX საუკუნის ავტორთან ცნობებითა და ადგილობრივი ხალხური გადმოცემებით, ეკლესიები არსებობდა ავარეთის სხვა მხარეებშიც (ურადა, ღალარუგუჯა, ჰინიჩუტლი, ზაი და სხვ), რასაც მატერიალურად ადასტურებს ის, რომ აღმოჩენილია სხვადასხვა ორნამენტირებული ფრაგმენტები, არქიტექტურული დეტალები, სამშენებლო ქართული წარწერები და კრამიტი. ქრისტიანულ საკულტო ძეგლებთან არის დაკავშირებული რელიეფური ქვის ფილები (ალბათ კანკელებისა), რომელსაც მივაკვლიეთ ს.ხუნძახში. ერთ ერთ მათგანზე „სარკისებურად“ განლაგებულია სტილიზებული ფოთლები, მეორეზე კი გამოჩუქურთმებულია სტილიზებული ფოთლები, გადამკვეთი წრეები და ერთმანეთთან მებრძოლი სამი მამაკაცის ფიგურა, რომელთან შორის დიდი ჯვარია გამოსახული; ხოლო მესამე ფილაზე (კუბაჩიდან) გამოსახულია მცენარეული მოტივები, წრეები, ვარდულები, ჯვარი და ცხოველები (ლომები?). აღწერილი რელიეფების მოტივებისა და შესრულების ტექნიკის ანალოგიებს ვპოულობთ ქართული არქიტექტურის, კანკელების, მონუმენტური ფერწერის, ხეზე კვეთისა და ჭედურ ძეგლებში, რაც მათთან გენეტიკური კავშირით აიხსნება. ამავე დროს, შესამჩნევია ადგილობრივი, ლოკალური ნიშნებიც, რაც მეტად საურადღებო ფაქტია. იგი მიუთითებს ადგილობრივი და ქართული ხელოვნების შერწყმაზე. მათ X-XI საუკუნეებით ვათარიღებთ. ავარეთიდანვე მომდინარეობს უფრო მოგვიანო ხანის ქვაზე და ხეზე კვეთის ნიმუშები, რაც აგრეთვე, ქართულ კულტურასთან არის დაკავშირებული.
განსაკუთრებულად აღვნიშნავთ მრავალრიცხოვანი და მრავალფეროვანი ჯვრებისა და მათი გამოსახულებების აღმოჩენებს ჩვენს მიერ დაზვერილ რაიონებში. ისინი გვხვდება სამშენებლო ქვებზე, ქვის პატარა კვადრებზე (ზოგიერთი ძველქართული წარწერებითაც). არის პატარა და დიდი ზომის (1,5-2,2 მ.) გამოქანდაკებულიც ჯვრებით. ეს უკანასკნელში - ჯვარმონუმენტები (ხუნძახი, ყუდუტლი), ეტყობა ნათლისღების დროინდელია (შდრ.ჯვრების აღმართვის ანალოგიურ მოვლენას ადრექრისტიანული ხანის საქართველოში).
ჩვენს ხელთ არის სამარხებში მოპოვებული ბრინჯაოს გულსაკიდი ჯვრები, რომელთაგან ერთ - ერთი ზუსტად ანალოგიურია მთა-თუშეთის სოფელ შენაქოს VIII-XI საუკუნეებით დათარიღებული მასალებისა. ჯვრების გამოსახულებანი გვხვდება უდავოდ გვიანი ხანის უტილიტარული დანიშნულების საგნებზეც (ხე, ლითონი, ქსოვილი), რაც ქრისტიანული რელიგიის სიმბოლოს ორნამენტულ რემინისცენციად უნდა მივიჩნიოთ. დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ავარეთის ტერიტორიაზე ძველ ქართული წარწერების აღმოჩენას. ისინი დაწერილია ასომთავრულითა და ნუსხურით, ნაწილი ქართულენოვანია, ნაწილი კი ბილინგვებია - ქართულ და ვარულ ენებზე, ზოგიერთი X-XI საუკუნეების, ზოგიც შემდგომი ხანისაა. ასეთ წარწერათა რაოდენობა სულ უფრო იზრდება. მათ ჩვენმა ექსპედიციამაც მიაკვლია - ორი მათგანი ქართულენოვანია, მესამე კი როგორც ჩანს, ბილინგვაა. მათი არსებობა მიუთითებს ქართული ენისა და დამწერლობის ფართო გავრცელებაზე ავარეთში.
ექსპედიციის საყურადღებო მონაპოვარია ნუსხა-ხუცურით ნაწერი ლიტურგიკული ხასიათის ქართული ხელნაწერის 27 ფურცლის მიკვლევა XVI-XVII საუკუნეებით არაბული ხელნაწერი წიგნის (შესწავლილია ნ.ყანჩაველის მიერ) ყდაში. იგი მახაჩყალის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმის ხელნაწერთა ფონდში მისმა დირექტორმა ა.კრიშტოპომ მიგვაკვლევინა. უნივერსიტეტის რექტორმა პროფ.ა.აბილოვმა კი აკად.გ.მელიქიშვილის თხოვნით, ხელნაწერი შესასწავლად გადმოგზავნა ივ.ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტში. ხელნაწერის (როგორც ქართულის, ისე არაბულის) ტესტავრირება მოხდა კ.კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტში. ქართული ხელნაწერი პალეოგრაფიულად XVI ს. მეორე ნახევრისაა. ასეთ დათარიღებას მხარს უბამს ხელნაწერის ევროპული ჭვირნიშნიანი ქაღალდის დათარიღებაც (შესწავლილია რ.პატარიძის მიერ).
ასეთია 1976 წელს ჩატარებული მუშაობის ძირითადი შედეგები. ამჟამად, ექსპედიცია ზაფხულის კამპანიისათვის ემზადება.
განსაკუთრებული მადლიერებით აღვნიშნავთ იმ ჭეშმარიტ გულისხმიერებას და მხარდაჭერას ექსპედიცია ძალუმად რომ გრძნობდა ადგილობრივი მოსახლეობისა და ხელმძღვანელი ორგანოებისაგან, რაც დიდად ეხმარებოდა მას მაღალმთიან, რთულ პირობებში მუშაობისას.
გ.ღამბაშიძე - დაღესტნის არქეოლოგიური ექსპედიციის ხელმძღვანელი.
|
