|
<უკან დაბრუნება
ზრუგის ხოზიტა მად-მაირამის ეკლესია
ღამბაშიძე გ. ქართული კულტურის ძეგლები დვალეთში //საბჭოთა ხელოვნება, 1976, N3, გვ.72-78.
საქართველოსა და იმიერკავკასიის ხალხთა ისტორიულ კავშირურთიერთობათა შესწავლა ქართველოლოგიის ერთ-ერთი აქტუალური საკითხთაგანია, რომელიც დიდმა ქართველმა ისტორიკოსმა ივ.ჯავახიშვილმა დასახა მიზნად. საყოველთაოდაა ცნობილი ენათმეცნიერთა და ეთნოგრაფთა მიერ ამ მიმართებით წარმოებული მუშაობით მიღწეული შედეგები. რაც შეეხება იმიერკავკასიაში ქართული კულტურის ძეგლების კვლევას, ამ მხრივ ჯერ მხოლოდ პირველი ნაბიჯებია გადადგმული ხელოვნების ისტორიკოსთა და არქეოლოგთა ექსპედიციებით გამოვლენილი ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლები, ისტორიულ წერილობითსა და ფოლკლორულ მასალასთან ერთად, ნათლად გვიჩვენებს, თუ რა მჭიდრო კონტაქტები ჰქონდა შუასაუკუნეთა საქართველოს მთელს იმიერკავკასიურ სამყაროსთან (რასაც წინა ისტორიულ პერიოდში არსებული კავშირ-ურთიერთობანი ედო საფუძვლად). ეს ძეგლები მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს საქართველოს ისტორიის პოლიტიკურ, ეკონომიურ, კულტურულ და სხვა საკითხთა გასაშუქებლად; და არა მხოლოდ საქართველოსი, არამედ იმიერკავკასიის იმ ხალხთა ისტორიისათვისაც, სადაც ის ძეგლებია შექმნილი. ცენტრალური კავკასიის მაღალმთიან ზოლში მდებარე ტერიტორიას, რომელიც აღმოსავლეთიდან დარიალის ხეობით, დასავლეთიდან მამისონის უღელტეხილით, ჩრდილოეთიდან ნარის აუზის ხეობებითა და სამხრეთიდან კი დიდი ლიახვის შენაკადთა ხეობებით არის შემოსაზღვრული, ისტორიულად ქართულად დვალეთი და მაღრანდვალეთი უწოდებოდა, მის მცხოვრებთ კი - დვალები. ქართული ისტორიული ტრადიციის მიხედვით, ქართული სახელმწიფოებრიობის წარმოშობიდან მოკიდებული, ვიდრე გვიან შუასაუკუნეებამდე დვალეთი საქართველოს სახელმწიფოს ერთიან პოლიტიკურ-ეკონომიურ წრეში იყო მოქცეული (ვ.გამრეკელი). დვალეთის ტერიტორიაზე ქართული მატერიალური კულტურის მიწისზედა ძეგლთა წარმოჩენის, წინასწარი შესწავლისა და მომავალი არქეოლოგიური გათხრებისათვის ობიექტების შერჩევის მიზნით, 1974 წლის აგვისტოში ივ.ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის ექსპედიციამ ჩაატარა მდინარეების არდონის, მამიხდონის, ზრუგის ხეობებისა და ნარის აუზის არქეოლოგიური დაზვერვა1. წინამდებარე სტატიის მიზანს წარმოადგენს ამ ექსპედიციის მიერ დვალეთში ქართული კულტურის ძეგლების კვლევისას მიღებული ძირითადი შედეგების გაშუქება.
სოფ.ნარის სიახლოვეს, აღმოსავლეთისაკენ, მთის ფერდობზე, ექსპედიციამ მიაკვლია ტუფის ქვით (აქა-იქ ფიქალიცაა გამოყენებული) ყორულად ნაგებ წმ.გიორგის სახელობის დანგრეულ სამლოცველოს ნარ-ძუარს. იგი დამხრობილია აღმოსავლეთ-დასავლეთის ხაზზე. შესასვლელი დასავლეთის კედელში აქვს დატანებული. ნაგებობას გარს ევლება ფიქლით ასევე ყორულად ნაგები ოთხკუთხა ზღუდის ნანგრევები მის სიახლოვეს შეინიშნება სამარხთა კვალი. საყურადღებოა, რომ "ძუარის" სხვადასხვა ადგილას ჩაშენებულია ჩუქურთმიანი ლავგარდნის შვიდი ქვა, ვიწროხვრელობიანი სარკმლის ზედანი, ნახევარწრიული ტიმპანი (R=0,5 მ.) და თაღის ორი ქვა. დიდ ყურადღებას იპყრობს ლავგარდნის ჩუქურთმიანი ქვები (h=0,29 მ.). სამ მათგანზე გამოსახულია ასეთი ჩუქურთმა: ქვის ზედა ნაპირი - თარო სადაა, ხოლო ქვედას გაუყვება მრგვალი რელიეფური "ღილები“, მათ შორის სივრცე კი შევსებულია ორღარიანი ლენტით წნული რომბისებური ორნამენტით, რომბებს შიგნით გამოსახულია რომბი, ხოლო წნული რომბების კუთხეებში - სამკუთხედი. ლავგარდნის ერთ ქვაზე, რომლის ჩუქურთმა ზემოთ აღწერილ კომპოზიციას იმეორებს, რომბისებრი წნულის მაგივრად ელიფსური ორნამენტული მოტივია გამოსახული. ლავგარდნის დანარჩენ სამ ქვაზე კი ჩუქურთმა წარმოადგენს 0,1 მ. სიმაღლის ერთმანეთისგან 0,05 მ-ით დაშორებულ ცილინდრულ შვერილებს. აღსანიშნავია, რომ ლავგარდნის ჩუქურთმათა ღარები აგურისფრადაა შეფერადებული. აღწერილი ორნამენტული დეკორი გარკვეულ მსგავსებას ავლენს X ს. შუახანებითა და II ნახევრით დათარიღებულ (რ.მეფისაშვილი) ქართული ძეგლების (ერედვის "ბერის საყდარი", კუდაროს "ნადარბაზევი" და სხვ) დეკორთან. ამასთანავე, ჩუქურთმის ლენტის დანაწევრების ტექნიკური ხერხებით იგი შესაძლებელია XI საუკუნის დასაწყისსაც ეკუთვნოდეს, რამდენადაც ამ პერიოდში ქართული ორნამენტული კვეთის ტექნიკაში შემოდის და უაღრესად გავრცელებული ხდება ჩუქურთმის მომხატველი ლენტის დანაწევრება ორი ღარით (შდრ. ქუთაისის ბაგრატის ტაძარი, მანგლისი, კაცხი, სამთავისი, სვეტიცხოველი და სხვ.2). ჩვენის აზრით, დღევანდელი ნარძუარის ადგილზე, ან მის სიახლოვეს X ს. II ნახევარსა - XI ს. დასაწყისში ტუფის ქვით აიგო ქართული ეკლესია, რომელსაც ჰქონდა ტიმპანიანი კარი, ვიწრო სარკმელი, ჩუქურთმიანი ლავგარდანი და შიგნიდან შელესილი იყო (ზოგიერთ ქვაზე შელესილობის კვალია შემორჩენილი). აღსანიშნავია, რომ ლავგარდანს, სხვადასხვა ფასადზე, ისევე, როგორც მთელს რიგ ქართულ არქიტექტურულ ძეგლებზე (კუმურდო, ტყობდა-იერდი და სხვ.), განსხვავებულ-ორნამენტული მოტივი ჰქონდა. ამასთანავე, ჩუქურთმის ნახატის ხაზგასასმელად, მისი ღარები შეფერადებული იყო (შდრ.იკვი, ნიკორწმინდა, საფარის წმ.საბას ტაძარი და სხვ.) არსებული მასალებით, არქეოლოგიური კვლევის გარეშე, თავდაპირველი ეკლესიის ხუროთმოძღვრულ—დეკორატიული რაობის შესახებ უფრო დაწვრილებით რაიმეს თქმა ღირს როგორც ჩანს, იმ ეკლესიის დანგრევის შემდეგ, მისი ქვები ნარ–ძუარის მშენებლობისას (სავარაუდოა, გვიან შუა-საუკუნეებში) გამოუყენებიათ.
ნარ-ძუარის თავდაპირველი ნაგებობის აშენების დრო ემთხვევა დვალეთის ტერიტორიაზე ცნობილი ქართული საკულტო ხუროთმოძღვრული ძეგლების - ხოზიტა მადმაირამისა და სოფ.თლის ეკლესიების, რომლებიც XI ს. I ათწლეულითაა დათარიღებული, მშენებლობის (ვ.დოლიძე) ეპოქას. ამასთან დაკავშირებით საყურადღებოა აღინიშნოს, რომ ადრეფეოდალური ხანის მიწურულს (X ს.) ნიქოზის საეპარქიოში, რომლის მოღვაწეობის სფეროში დვალეთიც შედიოდა, ფართოდ მიმდინარეობს ეკლესიების მშენებლობა3. დვალეთის ტერიტორიაზე ეკლესიების აგება იმავე ისტორიული პროცესის გამოხატულებაა (მხედველობაში გვაქვს საკითხის სოციალურ-ეკონომიური და პოლიტიკური საფუძვლები), რომლის შედეგიცაა საქართველოს მთიანეთსა და აგრეთვე იმიერკავკასიაში IX-XI სს. ქართული ქრისტიანული საკულტო ძეგლების წარმოქმნა და რომლის მიზეზებიც საქართველოს სახელმწიფოებრივსა (აქ, პირველ ყოვლისა, აღსანიშნავია მთისა და ბარის და, საერთოდ მთელი საქართველოს კონსოლიდაციის პროცესი, რაშიც ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი როლი, როგორც მთავარმა იდეოლოგიურმა ფაქტორმა, ქართულმა ქრისტიანულმა ეკლესიამ ითამაშა) და აგრეთვე, იმიერკავკასიის ხალხთა ისტორიულ განვითარებაში ძევს.
სოფ.ფალლაგ-ქომისა და რეგახის სიახლოვეს, ფერდობზე, ექსპედიციამ მიაკვლია ხუცაუ-ძუარის („ღვთაების სამლოცველო“) დარბაზული ტიპის ეკლესიის ნანგრევებს. მას გარს ევლება ფიქლით ნაგები ოთხკუთხა ზღუდე. იქვე შეინიშნება სამარხთა კვალი. ეკლესია დამხრობილია ჩრდილო-აღმოსავლეთ და სამხრეთ-დასავლეთ ხაზზე. ძირითადად ნაგებია ფიქლით, თიხის ხსნარით, ალაგ-ალაგ გამოყენებულია დამუშავებული ტუფის ქვაც ეკლესიას შესასვლელი სამხრეთის კედლის დასავლეთ ნაწილში აქვს. ჩრდილოეთის, აღმოსავლეთისა და სამხრეთის კედლებში დატანებულია დამრეცრაფიანი სარკმლები. ნახევარწრიული აფსიდა დარბაზისგან საფეხურითაა შემაღლებული. ოთხკუთხა ნიშები მოწყობილია აფსიდის სარკმლის ორსავე მხარეს (ჩრდილოეთ ნაწილში ორი, ხოლო სამხრეთ ნაწილში - ერთი ნიში). პატარა ნიშები დატანებულია დარბაზის სამხრეთ კედელსა და გარედან დასავლეთის კედელში. ხუცაუ–ძუარის ზუსტად დათარიღება ხელოვნებათმცოდნეობითი თვალსაზრისით ჭირს. იგი, ჩვენი აზრით, დვალეთის ტერიტორიაზე საქართველოს საერო და სასულიერო მესვეურთა მიერ აგებული ეკლესიების - ზრუგის "ხოზიტა მად-მაირამის“, სოფელ თლის, სოფ.ნარის შემდეგ აშენებული პატარა სამლოცველოა (ცენტრალური ხელისუფლების მიერ აგებული ქრისტიანული ტაძრების შემდეგ ადგილობრივ მცხოვრებთა მიერ პატარა სასოფლო სამლოცველოების შექმნა — საქართველოს მთის მოსახლეობაში ქრისტიანობის გავრცელების მსგავს მოდელს ვხვდებით მაგ.ხევის ქრისტიანული საკულტო ხუროთმოძღვრული ძეგლების შესწავლისას4) და დვალეთის მოსახლეობაში იმ დროისათვის ქრისტიანული რელიგიის ფართოდ გავრცელებას მოწმობს. ამავე დროს, იგი წინ უნდა უსწრებდეს დვალეთში გვიან შუასაუკუნეებში აგებული სამლოცველოების (რომლებიც არ მისდევენ ეკლესიათა გეგმარებისა და დამხრობის ზუსტ პრინციპებს) მშენემლობის პერიოდს. აქედან გამომდინარე ხუცაუ-ძუარიზს ეკლესია, შესაძლებელია, შუაფეოდალური ხანით (XI-XIII სს.) დათარიღდეს.
კოშკოვანი სოფლის „ქალაქის“ აღმოსავლეთ დაბოლოებაზე მდებარეობს ფიქლით, რიყის ქვითა და ტუფით ყორულად ნაშენი დანგრეული სამლოცველო "ძილეს–ძუარ“. შემორჩენილია მისი აღმოსავლეთის კედლის ნაწილი, რომელშიც ერთმანეთის გვერდით მოწყობილია ორი ოთხკუთხა ნიში. ამ ნიშში იყო ტუფისგან გამოქანდაკებული ცხოველის (ცხვარი?) თავის ორი გამოსახულება. აღსანიშნავია, რომ კედლის ძირში შეიმჩნევა უფრო ადრინდელი ნაგებობის, კირის ხსნარით შედუღაბებული წყობა, აფსიდისებრი მომრგვალებით. შესაძლებელია, რომ ტუფის ქვები, რომლებიც იქვე ყრია, იმ თავდაპირველი ნაგებობისაა (ნაეკლესიარი?), ცხოველის თავის ქანდაკოვანი გამოსახულებანი კი მისი სახურავის დამაგვირგვინებელი იყოს (შდრ.სოფ.გავეთის ეკლესია-ასპინძის რიონი, სოფ.ღულის ეკლესია–ჩრდ.ოსეთი და სხვ.). ასეთ ვარაუდს ადგილობრივ მცხოვრებთა გადმოცემაც ადასტურებს – მამაპაპათაგან გაუგონიათ, რომ ეს სალოცავი ასიოდე წლის წინ აუგიათ და რომ მისი მშენებლობისას, ნანგრევებში, ოქროს დიდი ჯვარი და საეკლესიო ნივთები უპოვნიათ მათი აზრით, იქ, ძველად, ეკლესია უნდა არსებულიყო5
აღსანიშნავია, რომ „ძილეს-ძუარიდან“ მომდინარეობს ხუთი ქვა ქართული წარწერით. ისინი შესწავლილია თ.ბარნაველისა და ვ.გამრეკელის მიერ და დათარიღებულია XVI-XVII სს.6
ქტიტორთა პორტრეტები სოფელ ნუზალის სამლოცველოში.
იმ წარწერათაგან მხოლოდ ორსღა მივაკვლიეთ, რომლებიც "სამლოცველოს აღმოსავლეთის კედელში, ნიშებს ქვემოთ ჩაშენებულ ფიქლებზეა ამოკვეთილი ჩვენს მიერ მათი წაკითხვა - დათარიღება ერთგვარად განსხვავდება არსებულისგან და, ამიტომაც აქ მოვიყვანთ:
წარწერა №1 თავდაყირა იყო ჩაშენებული შერეული ასომთავრულითა და ნუსხურით ორ სტრიქონად ამოკვეთილია დაქარაგმებული ტექსტი:
I - დბჲძვსჯვსდბჲწმდა
II - გოგჲშეძჯოგჲსეჲაშე.
ქარაგმების გახსნით წარწერა შესაძლებელია ასე წაიკითხოს:
I - „დიდებაჲ. ძლევის ჯვრის დიდებაჲ. წმიდა
II - გიორგჲ, შემიწყალე. ძლევის ჯვარო, გიორგჲ, სეჲა შეიწყალე“.
წარწერა №2 მდებარეობს წარწერა №1-ის მარჯვნივ მასზე შერეული ასომთავრულითა და ნუსხურით ოთხ სტრიქონად ამოღარვით შესრულებულია ქვის გამოქარვისა და დაზიანების გამო ამჟამად ნაკლოვანი და ძნელად გასარჩევი ტექსტი:
I - ...ძ (ან რ) სა
II - ...დბჲძ ჯვ
III - ამჲსჲმ. ერა... შრჲ გ (ან ე)
IV - შე.
ქარაგმების გახსნითა და ნაკლოვანი ადგილების სავარაუდო შევსებით ტექსტი შესაძლებელია შემდეგნაირად წაიკითხოს:
I - „ძლევისა (?),
II - ...დიდებაი ძლევის (?) ...ჯვრის (ან ჯვარო);
III - ამჲსჲ მწერალი... შრჲ (?) გიორგჲ (?)
IV - შეიწყალე“
„ძილეს-ძუარის“ წარწერების ასოთა მონახაზში თუმც შეიმჩნევა ერთგვარი განსხვავება, მაგრამ, ვითვალისწინებთ რა მათი შესრულების ტექნიკურ, პალეოგრაფიულსა და ენობრივ მხარეებს (ფიქალზე არაღრმად ამოკვეთილი, სტრიქონებში არასწორად განლაგებული ასოები, ზოგიერთ ასოთა მსგავსი მოხაზულობა, ასომთავრულისა და ნუსხურის შერევის ტენდენცია, სიტყვათა მსგავსი დაქარაგმება, შინაარსეული მსგავსება) და, ამასთანავე დვალეთში ქართული კულტურის გავრცელების დონეს (შესაძლებლად ვთვლით, რომ სოფ."ქალაქში“ ერთსადაიმავე დროს ქართულ წარწერებს რამდენიმე პირი ასრულებდა), მიგვაჩნია, რომ ამით უფრო აიხსნება ეს განსხვავება, ვიდრე ქრონოლოგიური დაცილებით და ამრიგად, ისინი ერთი ეპოქისა უნდა იყოს. წარწერათა პალეოგრაფიულ თავისებურებათაგან აღსანიშნავია ასოების: "ძ"-ანის, "ჲ"-სა7 და "ჯ"-ანის მოხაზულობანი.
"ძილეს - ძუარის" ნანგრევები
ორი უკანასკნელი ასო-ზურგზე დაწოლილი ასო „ჲ“ და მოკლე და მარჯვნივ აზიდულფეხიანი „ჯ“-ანი მსგავსებას პოულობს ვანის ოთხთავის (XIII ს. დამდეგი), იენაშის ოთხთავის (XIII ს.), შიომღვიმის ოთხთავის (1304 წ.) დამწერლობაში. ამაზე დაყრდნობით ვფიქრობთ, რომ ძილეს - ძუარის“ აღნიშნული წარწერები შესაძლებელია XIII-XIV საუკუნეებით დათარიღდეს. ჩვენ სავსებით გეთანხმებით ვ.გამრეკელის მიერ გამოთქმულ აზრს, რომ სოფ."ქალაქის" სამლოცველოს სახელწოდება „ძილეს–ძუარ“ ეტიმოლოგიურად უკავშირდება ქართულ „ძლევის ჯვარს“, რისი დასტურიც ლინგვისტური მონაცემები და იმ სამლოცველოს წარწერებში „ძლევის ჯვრის“ მოხსენიებაა. „ძილეს-ძუარის“ წარწერებს პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა აქვს დვალეთში ქართული ენისა და დამწერლობის ისტორიის გასაშუქებლად.
ექსპედიციამ ინახულა კედლის მხატვრობითა და ლეგენდებით ცნობილი სოფ.ნუზალის (არდონის ხეობა) სამლოცველო „ნუზალ-არღუან“. ამ ძეგლმა განსაკუთრებული ყურადღება მას შემდეგ მიიპყრო, რაც 1946 წელს არქეოლოგმა ე.პჩელინამ სამლოცველოში გათხრილ სამარხში აღმოჩენილი მამაკაცის ჩონჩხი სამლოცველოს კედელზე არსებული ფრესკის წარწერასთან - „სოსლანთან“ კავშირში და გარკვეულ ფოლკლორულ მასალაზე დაყრდნობით, თამარ მეფის მეუღლის - დავით სოსლანისად გამოაცხადა. ე.პჩელინას ჰიპოთეზამ დიდი გამოხმაურება ჰპოვა8. შემდეგში ეს ვარაუდი გაიზიარა და განავითარა ანთროპოლოგმა თ.მამუკაევმა. ნუზალარ ღუანის სამარხში აღმოჩენილი ჩონჩხის ანატომიურ - ანთროპოლოგიურ - პალეოპათოლოგიურ თავისებურებათა შესწავლით და ამასთან, ზოგიერთი ისტორიული, ლიტერატურული, ფოლკლორული და ნუზალის სამლოცველოს კედლის მხატვრობის მონაცემების გათვალისწინებით მანაც, ეს ჩონჩხი ნამდვილად დავით სოსლანისად მიიჩნია და მ.გერასიმოვის მეთოდის გამოყენებით, დავით სოსლანის ფიზიკური სახეც აღადგინა.
1971 წელს ივ.ლოლაშვილმა ისტორიულ - ფილოლოგიური, ეთნოგრაფიულ - ფოლკლორული კვლევის, ნუზალის სამლოცველოს კედლის მხატვრობისა და წარწერათა შესწავლის საფუძველზე, მართებულად გააკრიტიკა და უარყო ე.პჩელინა - თ.მამუკაევის ვარაუდი "ნუზალ–არღუანში“ დავით სოსლანის დაკრძალვის შესახებ. ნუზალის სამლოცველოსა და იქ დავით სოსლანის შესაძლო დაკრძალვის თაობაზე საყურადღებოა აგრეთვე ჩრდილო კავკასიის არქეოლოგიის ცნობილი სპეციალისტის ვ.კუზნეცოვის აზრი. იგი, ნუზალის სამლოცველოს მშენებლობას (რომელსაც ტიპოლოგიურად მთიანი კავკასიია ორფერდასა ხურავიან მიწისზედა აკლდამებს უკავშირებს და ადგილობრივი არქიტექტურული სკოლის ნაკეთობად მიიჩნევს), არქეოლოგიური, ფრესკების ხელოვნებათმცოდნეობითი და წარწერათა პალეოგრაფიული მონაცემებით XIII ს-ის ბოლოს და XIV ს. დასაწყისს მიაკუთვნებს. მისი მტკიცებით, სამლოცველოში გათხრილი სამარხი უფრო ადრინდელი არ არის და ჩონჩხიც არ შეიძლება დავით სოსლანის იყოს9. ამჯერად ჩვენს მიზანს არ წარმოადგენს სოფ.ნუზალის სამლოცველოს „საიდუმლოებასთან“ დაკავშირებულ საკითხთა სრული განხილვა-განსჯა. შევეხებით მხოლოდ სამლოცველოში არსებულ ქტიტორთა გამოსახულებებს, რომლებმაც, თავის მხრივ, ნუზალის სამლოცველოსთან დაკავშირებით სხვადასხვა ჰიპოთეზა წარმოქმნა.
„ნუზალ-არღუანის“ ინტერიერის ჩრდილოეთის კედელზე, ქვედა რეგისტრში არსებობს საკურთხევლისკენ მიმართული ვედრების პოზაში გამოსახულ ქტიტორთა - საერო პირთა ექვსფიგურიანი კომპოზიციის ნაშთი, რომელთაგან მესამე (აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ), პორტრეტის მარჯვნივ არსებული ასომთავრული წარწერით „სოსლან“, მიჩნეული იყო დავით სოსლანად. როგორც ირკვევა, მესამე და მეხუთე ფიგურა სინამდვილეში - ქალებისაა ისინი ერთმანეთს ემსგავსებიან და განსხვავდებიან პირველი, მეორე და მეოთხე ფიგურებისაგან. ეს ნიშნებია:
1. უწვერო, პატარა სახის ოვალი. საინტერესოა, რომ მესამე ფიგურას (მეხუთე ფიგურის პორტრეტის ზედა ნაწილი მთლიანად დაზიანებულია და ამიტომ მასზე ვერაფერს ვიტყვით.) თმა თავსაბურავით აქვს დამალული, რაც, ალბათ, იმდროინდელ ოსეთში თმის დაყენების წესით იყო განპირობებული10.
2. თავსაბურავი. იგი შედარებით უკეთ აქვთ შემონახული მეორე და მესამე ფიგურებს. მათ შორის განსხვავება უდავოა, მაგრამ, დაზიანების გამო, მათი ტიპების შესახებ ზუსტად მსჯელობა ჭირს;
3. ტანისამოსი. მესამე და მეხუთე ფიგურების სამოსი შედგება ზედატანისა და ქვედა - ტანისაგან (თუ როგორ უკავშირდებიან ისინი ერთმანეთს, არ ჩანს მხატვრობის დაზიანების გამო). ზედატანი გრძელი და ვიწრო სახელოებიანია, მოთვალულ - მომარგალიტებული მაღალყელიანი მანიაკითა თუ საგულით, ქვედატანი კი, წვრილად დანაოჭებულია. პირველ, მეორე და მეოთხე ფიგურებს განსხვავებული ტანისამოსი აცვიათ: მაღალყელიან, გრძელსა და ვიწროსახელოებიან ქვემოთა საცმელზე - პერანგზე” ზევიდან გრძელი, წელში დავიწროებული; მოკლესახელოებიანი მარცხენა მხარეს ჩახსნილი, სამკუთხედად ჩაჭრილი და არშიამოვლებული გულისპირიანი კაბა აცვიათ, რომელიც შემოსალტულია ვარსკვლავისებრი სამკაულით დაბოლოებული თასმით
4. ქვედა ტანის განიერი მონახაზი.
აღსანიშნავია, რომ მესამე ფიგურას ხელთ ჩვილი ბავშვი უპყრია (მეექვსე ფიგურა. მისგან მხოლოდ ფრაგმენტებია შემორჩენილი: მხრები, მარჯვენა ხელი მტევნითურთ, მარჯვენა ფეხის ნაწილი), რომელიც მკვლევართა მიერ ადრე არ ყოფილა შენიშნული11. მეექვსე ფიგურის თავის მარჯვნივ არის წარწერა „სოსლან“. ამრიგად, ”სოსლანი“ ჩვილი ბავშვია ქალის, ალბათ დედამისის, სახელი ამჟამად ვერ იკითხება, მისი და „სოსლანის“ პორტრეტთა შორის რამდენიმე ასოს კვალიღაა შემორჩენილი. აღვნიშნავთ, რომ ჩვილის - „სოსლანის“ ფიგურა, ქტიტორთა სხვა ფიგურებთან შედარებით, უფრო პირობითადაა გადმოცემული. ეტყობა, მხატვარმა სათანადოდ ვერ დაძლია დედისა და ბავშვის (აქ ოდიგიტრიის გამოსახულების იკონოგრაფიული სქემის ანალოგიასთან უნდა გვქონდეს საქმე მსგავსი შემთხვევა უცნობია სხვა ქართული ძეგლებისთვის) კომპოზიციური დაკავშირების რთული ამოცანა.
საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ ქტიტორთა მთელი კომპოზიცია და, განსაკუთრებით კი ჩვილის ფიგურა ძალზე დაზიანებულია და მასზე ზუსტი მსჯელობა ჭირს. შესაძლოა, ბავშვის ფიგურა მოგვიანებითაცაა ჩახატული ქტიტორთა ამ კომპოზიციაში, თუმცა ამ ვარაუდის საწინააღმდეგოდ გარდა სტილისტურისა, შემდეგი გარემოებაც ლაპარაკობს. კერძოდ, მეორე და მესამე ფიგურას შორის დაცილება დიდია - ჩანს, ეს ადგილი თავიდანვე იყო განსაზღვრული ბავშვის ფიგურისთვის; მეორეც - ბავშვი რომ შემდეგ იყოს ჩახატული, მაშინ მის მარჯვნივ მოთავსებული წარწერა „სოსლან“ მესამე ფიგურას უნდა ეკუთვნოდეს, ამიტომ გაუგებარი იქნებოდა მისგან ასე დაცილება და მეორე ფიგურის თავსაბურავთან ახლოს მიწერა. მესამე ფიგურას თავისი წარწერა ჰქონდა (როგორც აღვნიშნეთ, მისი კვალიღაა დარჩენილი - იგი ერთი რეგისტრითაა უფრო დაბლა, ვიდრე წარწერა „სოსლან“). ამრიგად, წარწერა „სოსლან“ არცერთ ფიგურას არ ეკუთვნის შესაძლოა დაგვეშვა, რომ ეს წარწერაც მოგვიანებით მოაწერეს როცა ჩაიხატა ჩვილის გამოსახულება, მაგრამ გარდა აღნიშნულისა, ამას ისიც ეწინააღმდეგება, რომ ქტიტორთა ფიგურების წარწერები პალეოგრაფიულად ერთი ეპოქისაა და კალიგრაფიულადაც ერთი ხელის; და მესამე, დანარჩენი ფიგურებისგან განსხვავებით, რომლებიც საკურთხევლისაკენ 3/4–ით არიან მიმართულნი, მესამე ფიგურა შედარებით ფრონტალურად არის წარმოდგენილი. ვფიქრობთ, ეს იმით იყო ნაკარნახევი, რომ მესამე ფიგურას ხელთ ბავშვი უნდა ჰკავებოდა.
მეექვსე და მესამე ფიგურების დახატვის ერთდროულობა განამტკიცებს იმ მოსაზრებას, რომ მესამე და მეხუთე ფიგურა ქალებისაა, ვინაიდან ძნელი დასაშვებია, რომ მამაკაცს ხელთ ჩვილი ჰკავებოდა. აღსანიშნავია, რომ მეხუთე ფიგურის თავს ზემოთ, მარჯვნივ, ორსტრიქონიანი წარწერაა, რომლის ზედა ნაწილი ამჟამად წაშლილია, მეორე სტრიქონიდან კი სიტყვის ბოლო ასო ”ლ“-ონი და განკვეთის სამი წერტილია დარჩენილი (მათ მარცხნივ მეხუთე ფიგურის პორტრეტამდე ადგილია რამდენიმე ასოსთვის). ჩვენი აზრით, მისი წაკითხვა "დავითად”12, არ არის მართებული, ვინაიდან, გარდა აღნიშნულისა, ჯერ ერთი, სხვა ქტიტორთა სახელები მოცემულია სრულად, დაუქარაგმებლად და მეორე, რაც მთავარია, ეს ფიგურა ქალისაა.
ამგვარად, სოფ.ნუზალის სამლოცველოს ჩრდილოეთის კედელზე გამოსახულია ქტიტორთა ჯგუფური, ოჯახური პორტრეტი, რომელთა შორის სამი ფიგურა მამაკაცისაა, ორი ქალისა და ერთიც - ბავშვისა. საგულისხმოა, რომ „ნუზალ-არღუანში“ გამოსახულ არც - ერთ ქტიტორთაგანს ხელთ ეკლესიის მოდელი არ უპყრია, რაც იმას უნდა ნიშნავდეს, რომ ისინი არა სამლოცველოს ამგებელნი, არამედ მისი მომხატველნი არიან. ეს თავის მხრივ იმაზე მიუთითებს, რომ ნაგებობა კედლის მხატვრიბისათვის არ იყო განსაზღვრული. აქედან გამომდინარე საფიქრებელია, რომ არსებობს ქრონოლოგიური ზღვარი "ნუზალ - არღუანის“ მშენებლობასა და მის კედლის მხატვრობას შორის13.
სოფ.ნუზალის სამლოცველოს ქტიტორთა პორტრეტების ახლებურად წაკითხვის საფუძველზე ვეღარ მივიღებთ ლიტერატურაში არსებულ მოსაზრებას, თითქოს ქტიტორთა ეს პორტრეტები „ნუზალა საყდარზე დაწერილ ლექსში - ჩვენ ვიყავით ცხრანი ძმანი ჩარჯოლიძე - ჭარხილანი. მოხსენიებული ძმების პორტრეტები იყოს, და რამდენადაც ეს შესაბამისობა არ არსებობს, ვერ გაგიზიარებთ მასზე დამყარებულ მტკიცებებსაც“. „ნუზალ-არღუანის“ კედლის მხატვრობა ისტორიული და ხელოვნებათმცოდნეობითი თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი ძეგლია და ამდენად, მონოგრაფიული შესწავლის ღირსია. იგი, უდავოდ, ღირსეულ ადგილს დაიკავებს შუასაუკუნეთა საქართველოს მონუმენტური ფერწერის ძეგლთა შორის. არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ დაზვერა დვალეთის ქართული ხუროთმოძღვრების ცნობილი ძეგლები") - ზრუგის „ხოზიტა მად-მაირამისა“ და სოფ.თლის დარბაზული ტიპის ეკლესიების შემოგარენი. აღსანიშნავია, რომ ორივე ეკლესიას სამხრეთიდან აქვს შემდეგდროინდელი (განსხვავება სამშენებლო მასალაში, წყობაში, აგრეთვე მინაშენის თაღის კონსოლებისათვის ეკლესიის სამხრეთის კედელში არსებული უხეშად ამომტვრეული ხვრელობები) მინაშენები. აქ მოსალოდნელია სამარხთა არსებობაც. აღვნიშნავთ აგრეთვე, რომ ნაეკლესიართა სიახლოვეს შეინიშნება სამარხთა მრავალი კვალი. მათი არქეოლოგიური შესწავლა თავის წვლილს შეიტანდა დვალთა ეთნიკურ, სოციალურ-ეკონომიურ კულტურულ, მოსახლეობაში ქრისტიანული რელიგიის გავრცელებისა და სხვა საკითხთა გაშუქებაში. სავალალოა, რომ ზრუგისა და სოფ.თლის ეკლესიები უკიდურესად ავარიულ მდგომარეობაშია, გადაუდებელ საქმედ მიგვაჩნია მათი აღდგენა–რესტავრაცია, წინასწარ კი არქეოლოგიური შესწავლა. დვალეთის ტერიტორიასა და, საერთოდ, ჩრდილოეთ ოსეთში ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლების კვლევა პერსპექტიულია და ამ მხრივ შემდგომი მუშაობის გაგრძელება საშურ საქმეს წარმოადგენს.
შენიშვნები:
1. ჩვენმა ექსპედიციამ ითანამშრომლა ჩრდილო ისეთის ასსრ სამეცნიერო–კვლევითი ინსტიტუტის არქეოლოგიურ ექსპედიციასთან (ხელმძღვანელი პროფ.ვ.კუზნეცოვი), რომლის მიზანს წარმოადგენდა ზარამაგის ჰესის ზონაში დვალეთის ისტორიულ–არქიტექტურული ძეგლების შესწავლა. მადლობა უნდა მოვახსენოთ ამ ექსპედიციასა და ადგილობრივ მცხოვრებთ, დახმარებისათვის.
2. რ.შმერლინგი, ქართული ხუროთმოძღვრული ორნამენტი, თბ., 1954, გვ.10-11.
3. B.H.Гамкрелидзе, Двалы и Двалетия в I-XV вв. н.э., T6., 1961, გვ.82–83. აქვე აღვნიშნავთ: ქართულ წერილობით წყაროებზე დაყრდნობით გამოთქმულია მოსაზრება, რომ დვალეთში ქრისტიანობა ქართლიდან ჯერ კიდევ VI ს. შუახანებიდან უნდა გავრცელებულიყო (იხ.იქვე, გვ.73-79, 87, 140). გეთანხმებით რა ამ მოსაზრებას, ამავე დროს დავძენთ, რომ დვალეთის მატერიალური კულტურის შესწავლის არსებულ დონეზე დასაბუთებულად ვერაფერს ვიტყვით იმ დროის დვალეთში ქრისტიანობის გავრცელება - დამკვიდრების შესახებ, ამ საკითხის გამაშუქებელი მატერიალური კულტურის ახალ ძეგლთა აღმოჩენამდე, აღნიშნული არქიტექტურული ძეგლები დვალეთში ქრისტიანობის არსებობის პირველ მატერიალურ დადასტურებას წარმოადგენენ.
4. გ.ღამბაშიძე. ხევის არქეოლოგიური დაზვერვები. საველე - არქეოლოგიური კვლევა - ძიება, 1973 წ., თბ., 1974, გვ.71-74.
5. ვ.გამრეკელი, ისტორიული მასალები დვალეთიდან. აკად.ს.ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, ტ.XXIV–13, 1963, გვ.96.
6. იქვე, გვ.98-101.
7. არსებულ წანაკითხში, ეს ასო ზოგჯერ ჲ-ად, ზოგჯერ კი ასო „ი“-ნად არის წაკითხული, ხოლო დათარიღებისას, კი ასო „ჲ“-ნად არის განსაზღვრული. იხ.იქვე, გვ.99, 101. ჩვენეულ ვარიანტში მას ასო "ჲ" - ად ვკითხულობთ და, შესაბამისად, დათარიღებისას ამოვდივართ მისი, როგორ ასო "ჲ" - ას პალეოგრაფიული თავისებურებიდან.
8. სოფ.ნუზალის სამლოცველოს შესახებ არსებული ძირითადი ლიტერატურა იხ. ივ.ლოლაშვილის წიგნში „დავით სოსლანის აკლდამის საიდუმლოება“. თბ., 1971.
9. B.A.Kyзнeцов, Нузальская цepковь и ee фрески. Тезисы докладов IV "Крупносвких чтении" пo apxeoлoгии Кавказа". СОНИИ, Орджон., 1974, გვ.18-19.
10. ფიგურა N3 - ის მსგავსად, ისე, რომ თმა არც მას არ უჩანს, თავსაბურავი შემოტმასნილი აქვს XI–XII სს. ზმეისკოეს გვიანალანურ კატაკომბურ სამარხ N14 აღმოჩენილ ცხენის ბრინჯაოს საშუბლის ქალის ფიგურას. იხ. B.A.Kyзнецов, Алания в X–XI вв., Орджон., 1971, გვ.103, სურ.13. აღსანიშნავია, რომ თმის დამალვის აუცილებლობა გათხოვილი ქალისა და, აგრეთვე დანიშნულისთვისაც, დადასტურებულია ოსეთის ეთნოგრაფიული მასალებით. იხ.A.X.Магометов, Культура и быт Осетинского народа, Орджон., 1968, გვ.281, 285.
11. თ.მამუკაევის გარდა, რომელიც იქ ფარს ხედავდა, რაზეც დაყრდნობით, მას ფიგურა №3 მეომრისად მიაჩნდა, იხ.T.B.Maмyкаев, Тайна Нузальской часовни, Ордж., 1969, გვ.112.
12. ივ.ლოლაშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ.31, 33, 90.
13. ეს მომენტი აუცილებლად გასათვალისწინებელია, როცა სოფ.ნუზალის სამლოცველოს მშენებლობის დასათარიღებლად მისი ფრესკებისა და წარწერათა თარიღს იშველიებენ, იხ.B.A.Kyзнецов, Нузальская.... გვ.18.
14. ივ.ლოლაშვილი, დასახ. ნაშრ, გვ.37-49.
|
