ხერგულის კლდე

თარო კლდე

საგვარჯილე I

სვანთა სავანე და სხვ.

საგვარჯილე II

საკაჟია

მღვიმევი

დევისხვრელი

ბნელი კლდე

სამერცხლე კლდე და სხვ.

გვარჯილას კლდე

საგვარჯილე III

ჭახათი II

ქვაჭარა II

წონა

ეძანი

ზურტაკეტი და სხვ.

ხერგულის კლდე სოფ.ვაჭევთან (ჭიათურის რ-ნი) მღვიმური ნასადგომევია. იგი მიკვლეულ და ნაწილობრივ გათხრილ იქნა 1917 წ. სტ.კრუკოვსკის მიერ. ფენაში აღმოჩენილი კაჟის ინვენტარი ზედაპალეოლითურ მასალასთან შედარებით არქაულ იერს ატარებს. კოლექციაში წინამავალი ხანის, მუსტიესათვის დამახასიათებელი იარაღები: წვეტანები და სახოკები ფართო, ტლანქ ანატკეც–ანამტვრევებზეა ჩამოყალიბებული. დამახასიათებელია აგრეთვე მცირე ზომის ორმხრივ დამუშავებული იარაღები, დისკოსებური ნუკლეუსი, სამკუთხა ლევალუაური ანატკეცები და სხვ. უფრო მეტია ზედაპალეოლითური იარაღები: სხვადასხვა ტიპის მასიური საფხეკები, მრავალწახნაგა საჭრისები და სხვ. საფხეკებს შორის გამოირჩევა გულგულის მაგვარნი (ნუკლეუს–საფხეკები). დაახლოებით ასეთივე სურათს იძლევა თარო კლდეში (სოფ.შუქრუთში, ჭიათურის რ-ნი) მოპოვებული მასალები. ორმხრივ დამუშავებული ხელცულის მსგავს იარაღებთან, სამკუთხა წვეტანებთან, მსხვილ ფირფიტოვან დანებთან ერთად აქ ბლომადაა თითქმის ყველა სახე ზედაპალეოლითური იარაღისა, რაც კი მომდევნო ქრონოლოგიურ ჯგუფში გვხვდება. თავისი “ორინიაკოიდული” ნიშნებით ეს მღვიმური ნაბინარი ხერგულის კლდეზე უფრო ახალგაზრდად მოჩანს. ქვედადან ზედა პალეოლითზე გარდამავალი ხანის ნავსადგომევის საუკეთესო ნიმუშს წარმოადგენს საგვარჯილეს ეხი (სოფ.ძევრთან, თერჯოლის რ-ნი). იგი გათხარა ნ.ბერძენიშვილმა 1952 წ. ზედა ფენებში გვიანი კულტურები იყო წარმოდგენილი, სულ ქვემოთ კი 5 პალეოლითური ფენა გამოვლინდა. მათ შორის უძველესია მეხუთე ფენა, რომელიც შეიცავს ჩინებულ ნახელავ კაჟის წვეტანებს, დამახასიათებელი დარტყმის სიბრტყითა და ბორცვით. ამ ფენის მასალაში იარაღთა დიფერენცირებული ტიპები ნაკლებად შეინიშნება. უკეთეს შემთხვევაში კაჟის ანატკეც-ანამტვრევებს წვერი ან გვერდი რეტუშირებული (დამუშავებული)⁹² აქვს. ქვის დამუშავება ლევალუა-მუსტიეს ტექნიკურ ტრადიციებს ინარჩუნებს, მაგრამ აქვე მოპოვებული საფხეკები, უხეში საჭრისები, მოგრძო, გვერდდაბლაგვებული ფირფიტები და ბევრი სხვა “ორინიაკოიდული” სახის იარაღები ზედაპალეოლითური კულტურის დასაწყისს მოასწავებს. იარაღთა უფრო სრულყოფილი სახეებით წამოდგენილი ამ კულტურის ელემენტები, საგვარჯილეს IV-II პალეოლითური ფენებისათვის არის დამახასიათებელი.

სვანთა სავანე (სოხუმის რ-ნი ამტყელისა და ჯამპალის შესაყარში) გაითხარა 1963–1965 წწ. (ნ.ბერძენიშვილი, გ. გრიგოლია), მდინარის ზედაპირიდან 30 მ–ის სიმაღლეზეა. მღვიმის ფენათა შორის ძირითადია მე–4, პალეოლითური. დამახასიათებელია ორი ტიპის ნუკლეუსები (გულგულები): დისკოსებური (მუსტიეური) და მოგრძო პრიზმისებური (ზედაპალეოლითური). იარაღთა დიდი ნაწილი დისკოსებური ნუკლეუსებიდან აღებულ ანატკეცებზეა ჩამოყალიბებული. საჭრისების თითქმის 80% მუსტიეური ტიპის ანატკეც–ანამტვრევებზე არის გაფორმებული, დანარჩენი ტიპიური ზედაპალეოლითურია. ასეთივე სურათია საფხეკების მხრივაც. აქ აღმოჩენილი კაჟის ფოთლისებური და ირგვლივრეტუშიანი მსხვილი დანები ზედა პალეოლითის საწყისი პერიოდის სახელმძღვანელო იარაღებად უნდა ჩაითვალოს. მაგრამ უფრო მრავალრიცხოვანია ზედაპალეოლითური კაჟის ინვენტარი (სახვრეტები, დაკბილული იარაღები, გრავეტის ტიპის ორი და ცალგვერდრეტუშიანი დანები და სხვადასხვა მიკრო იარაღები). დამახასიათებელია, რომ მუსტიეური იერის იარაღები მონაცრისფრო და შედარებით უხარისხო კაჟიდან არის დამზადებული, ხოლო ზედა პალეოლითური იარაღების უმრავლესობის დასამზადებლად კარგი ხარისხის მოვარდისფრო კაჟი არის გამოყენებული. მასალებზე დაკვირვება ააშკარავებს, რომ აქ ქვის დამუშავების ტექნიკაში ორგანულად შერწყმულა მუსტიეური და ზედაპალეოლითური წესები, მაგრამ ისე, რომ პირველი დაქვემდებარებული აქვს მეორეს. ამგვარად, ეს ძეგლი ჩვენი ქვეყნის ადრეული და გვიანდელი პალეოლითის მჭიდრო კავშირის მოწმეა⁹³. ამ დროის ნაბინართა რიცხვი, რა თქმა უნდა, აქ ჩამოთვლილით არ განისაზღვრება. მათი დიდი რაოდენობა, საფიქრებელია, მღვიმეებში ადამიანის მრავალგზის დასადგურების გამო უკვალოდ გაქრა, ბევრი ალბათ დენუდაციამ, ეროზიამ მოსპო, ბევრი კიდევ გამომზეურებასა და შესწავლას მოელის. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ამ დროისათვის ადამიანი მეტ–ნაკლებად ზომიერი, დღევანდელთან შედარებით ცოტა უფრო ცივი ჰავის პირობებში ცხოვრობდა, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ამ ხნოვანების ასეულობით ნაბინარი ჯერ კიდევ თვალს არის მიფარებული. ამ პერიოდში ცხოვრებისათვის ხელსაყრელ პირობათა შორის უნდა დასახელდეს ფაუნისტური მონაცემები. ამის მიხედვით პალეოზოოლოგები აღადგენენ ხოლმე ცხოველთა იმ სახეებს, რომელებიც ქვის ხანის ადამიანის მეურნეობის ერთ-ერთი წამყვანი დარგის, მონადირეობის, საგანი იყო. ასეთ ცხოველთაგან აღნიშნულ მღვიმეებსა და ზოგ სხვა თანადროულ ნამოსახლართა კულტურულ ფენებში აღმოჩენილი და განსაზღვრულია: გარეული ცხენი, ნამარხი ხარი, გარეული თხა, გარეული ღორი, მღვიმის დათვი, დომბა, კავკასიური ჯიხვი, ჯიქი, მგელი, მელა, მაჩვი, თახვი და სხვ. როგორც ქვემოთ ვნახავთ ანთროპოგენის ცხოველთა სახეებით გაცილებით მდიდარია ზედა პალეოლითის განვითარებული და გვიანი საფეხურების მღვიმური ნაბინარები, რაც მოსახლეობის ზრდასთან ერთად მონადრეობის ჩვევა–ხერხების გამდიდრებასა და თვით მონადირეთა გაწაფვა–დახელოვნებას გვაგულისხმებინებს. ზედა პალეოლითის განვითარებული საფეხურის ძეგლთან პირველ რიგში უნდა მოვიხსენიოთ ნასადგომევი საკაჟიას მღვიმეში (წყალწითელას ხეობა, ქუთაისის რ–ნი). ეს იყო კავკასიაში პირველი ზედაპალეოლითური ძეგლი, რომელსაც გათხრები ჯერ კიდევ რევოლუციამდელ ხანაში შეეხო (1914 წ). მისი მეცნიერული გათხრა დაასრულა პროფ. გ.ნიორაძემ 1936 წელს. იგი ერთფეროვანი ძეგლია. აქ აღმოჩენილი დიდძალი ქვის ნაკეთობანი წარმოგვიდგენს ზედაპალეოლითელი ადამიანის საკმაოდ მდიდარ არსენალს. მასში შემავალი საფხეკები, საჭრისები, სახვრეტები, დანები, მიკრო იარაღები და სხვ. ათეულობით ტიპებსა და ქვეტიპებს მოითვლის. ადრეული საფეხურიდან ნაანდერძევი “ორინიაკოიდული” ნიშან– თვისებანი აქ სრულყოფილად არის გამომჟღავნებული. ქვის იარაღის დამუშავება, გულგულისათვის ბუნებრივი კაჭრის მომზადებიდან დაწყებული და ნამზადის ფაქიზი, წვრილი რეტუშით დამთავრებული, ფრიად მაღალ დონეს აღწევს. გულგულაზე მეთოდური დარტყმა, წინასწარ გამიზნული ფორმა მოყვანილობისა და ზომის ნამზადის ატკეცა, ისევე როგორც მიღებული ანატკეცის, ფირფიტა ლამელის მაღალი, ციცაბო ან დაბალი, მცოცავი, თანამიმდევრული გამაფხიანებელი ან დამაჩლუნგებელი რეტუშით დამუშავება ამ დარგში საკაჟიელი ადამიანის მაღალ ხელოვნებაზე მეტყველებს. საკაჟიამ მოგვცა პირველი, ყუნწგამოყვანილი ისრისპირი კაჟისა, რაც მშვილდ ისრის გამოგონება- გამოყენებას მეზოლითამდელი ხანისათვის გვავარაუდებინებს⁹⁴. ბლომადაა წარმოდგენილი საკაჟიაში ცხოველის ძვლისა და რქისაგან დამზადებული ნაკეთობანი: ხელშუბისპირები, სადგისები, წალკატის მაგვარი იარაღები და სხვ. ასეთ იარაღს საკაჟიელი ალბათ ხშირად მიმართავდა საკვები მცენარეულობის (ძირხვენების, ბოლქვების) ამოსაჩიჩქნად და შესაგროვებლად. აქვე აღმოჩნდა ადამიანის კეჩხოს (თავისქალას) ფრაგმენტები, რომელთა აღდგენამ გამოავლინა დოლიხოცეფალური ტიპი⁹⁵. საკაჟიას ძველ კოლექციაში აღმოჩნდა აგრეთვე ლულოვანი ძვლის ფრაგმენტი, რომელზედაც ოქროს საღებავით(?) გამოსახულია რკალი, ხოლო შიგნით ორი პარალელური ხაზი მესამით განივადაა გადაკვეთილი. თუ გავიხსენებთ, რომ საკაჟიაში მოწითალო ოქროს გორახებიცაა ნაპოვნი, ამ საღებავი მასალის გამოყენების ვარაუდი დამაჯერებელი უნდა იყოს⁹⁶. მსგავსი მასალები აქვს მოპოვებული აგრეთვე ნ.ბერძენიშვილს 1941 წ. მღვიმევის ეხში (ჭიათურის რ-ნი, მდ.ყვირილას მარჯვენა ნაპირზე). აქ მოპოვებული კაჟის ინვენტარი სრულ წარმოდგენას გვაძლევს ქვის დამუშავების ერთიან პროცესზე. აქ სჭარბობს ლამელარული ტექნიკა. ცხადია, იარაღებიც უმთავრესად სხვადასხვა ზომისა და ტიპის ლამელებზეა ჩამოყალიბებული. საიარაღე მასალად გამოყენებულია ობსიდიანიც. თვალში საცემია საჭრისთა სერიულობა და მრავალტიპიანობა, რაც მათი დანიშნულების მრავალგვარობაზე მიგვითითებს. დიდი რაოდენობით გვხვდება გრავეტის ტიპის დანები, მიკრო იარაღები და სხვ. ამასთან ძვლის ხელშუბისპირები, ჩვეულებრივი და ორწვეტა სადგისები, მრავალწახნაგა სადგის–სახვრეტები, ნემსისებური იარაღები. მათი დამუშავება მღვიმელი ადამიანის ამ საქმიანობაში კარგ გაწაფულობას მოწმობს⁹⁷. ზოგ მათგანზე შენიშნული ხაზოვანი სამკაული იმდროინდელი ადამიანის ესთეტიკური გემოვნების მაჩვენებელია. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მღვიმევის ერთ-ერთი ეხის კედელზე, ეხში მცხოვრები ადამიანის მიერ რაღაც წვეტიანი იარაღით გრაფიკულად გამოსახული ურთიერთმკვეთი ღარები სამი ათეული წლის წინათ იყო შენიშნული⁹⁸. ამავე საფეხურს მიეკუთვნება დევისხვრელის ნამოსახლარ მღვიმეში (ხარაგოულის რ-ნი) აღმოჩენილი დიდძალი პალეოლითური ნაშთები. ეს არის კავკასიაში, პირველად რევოლუციის შემდეგ (1926–1930), მეცნიერულად გათხრილი, შესწავლილი და გამოქვეყნებული (1933 წ.) ნაბინარი. ესეც ქართული არქეოლოგიის დიდი მოჭირნახულის გ.ნიორაძის მიერ შესწავლილი ძეგლია. ჩვენთვის ცნობილ იარაღთა ტიპები და მათი დამუშავების ხერხები საკმაოდ დახვეწილია. განსაკუთრებით ბევრია ორმაგი (დუბლირებული) და კომბინირებული იარაღები. კომბინირებული იარაღი სხვადასხვა ფუნქუციის იარაღთა კომბინაციას გულისხმობს. მაგალითად, საფხეკ–საჭრისი, საფხეკ- სახვრეტი, საჭრის-სახვრეტი, საფხეკ-წვეტანა და სხვ. კოლექციაში არის შატელპერონის ტიპის დანები თუ წვეტიანი იარაღები. იგი გრძელი, ფართო ფირფიტაა, რომელსაც ცალი მორკალული ნაპირი მთელ სიგრძეზე აქვს რეტუშირებული და უფრო დანის ფუნქცია უნდა ჰქონოდა დაკისრებული. მონაპოვარში გამოირჩევა გრავეტული დანები ანუ შედარებით ვიწრო, მაგრამ სწორი, ორფერდა ცალ ან უფრო ხშირად ორთავგვერდრეტუშიანი ლამელები, რომლებიც ზომებით შატელპერონულს საგრძნობლად ჩამორჩება და დამახასიათებელია უმთავრესად ზედა პალეოლითის მეორე ნახევრის ქვის ინდუსტრიისათვის. ხშირია თავირიბრეტუშიანი ხიწვიანი საჭრისები. ბლომად არის აგრეთვე ნავისებური, მაღალი ტიპისა და ნუკლეუსისმაგვარი საფხეკები⁹⁹. აქვეა მარაოს მოყვანილობისა და მრგვალი, მოკლე, ფართო ანატკეცებზე ჩამოყალიბებული საფხეკები. განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს რგანის ტიპის დანები, რომლებიც ადრე დაუმთავრებელ ისრისპირებად მიაჩნდათ. დიდი რაოდენობითაა წარმოდგენილი წნევითი ტექნიკით დამუშავებული მიკროლითები, რომლებიც ზოგი დანის, ზოგი ისრისპირის, ზოგიც სხვა რთული იარაღის ჩასართის დანიშნულებას ასრულებდა. აღმოჩენილია ძვლის იარაღი და იარაღის დასამზადებელი ხელსაწყო-ინსტრუმენტებიც: გრდემლი, ხელჩაქუჩი, ძვლის კომპრესორი (წნევის გზით ნაზი რეტუშის მისაღებად) და სხვა მრავალი. დევისხვრელიც ტიპიური “ორინიაკოიდული” ძეგლია. დევისხვრელში იმდროინდელი (კრომანიონელი, გონიერი) ადამიანის ქვედა ყბის ნაწილიც აღმოჩნდა. ცხოველთა ზემომოტანილ სიას აქ განხილული პერიოდისათვის უნდა დაემატოს კეთილშობილი ირემი, ცხენირემი, არჩვი, მურა დათვი, ფოცხვერი, კვერნა, მგელი, მაჩვზღარბი და სხვ¹⁰⁰. ზედა პალეოლითის გვიანი საფეხურის ძეგლებიდან ცნობილია გვარჯილას კლდის ნაბინარი, საგვარჯილე (მეზოლითური ფენა), ჭახათი II, წონასა და ქვედის მღვიმეები (ყველა რიონ-ყვირილას აუზში), ქვაჭარის, იაშთხვას, ხოლოდნი გროტისა და კეპ-ბოღაზის ნაბინარები (აფხაზეთი), ეძანი და ზურტაკეტი (სამხრეთ საქართველოში) და სხვ. ამათ შორის ყველაზე ადრეული, ადრეც (1916 წ.) მიკვლეული, მრავალრიცხოვანი და სახელმძღვანელო ფორმების შემცვლელია გვარჯილას კლდე (ჭიათურის რ-ნი), რომელიც ეტალონური ძეგლია ჰოლოცენამდელი მეზოლითური ნამოსახლარებისათვის. იგი თავიდანვე შევიდა სპეციალურ ლიტერატურაში როგორც ფინალური პალეოლითისათვის დამახასიათებელი ადგილსაპოვნელი. აქ მოპოვებული კაჟის ინვენტარი განვითარებული საფეხურის ძეგლებთან შედარებით მსგვასებასთან ერთად, საგრძნობ სხვაობას გვაძლევს. იცვლება ნამზადის ხასიათი. დანისებური ლამელები უფრო ვიწრო და მოგრძო პროპორციებისაა, ვიდრე საკაჟიასა და დევისხვრელში. ამასთანავე, მათი ზურგის პარალელური წიბოები მთელ სიგრძეზე გასდევს ნამზადს. ამათ კარგად შეესატყვისება პრიზმული და კონუსისებური ნუკლეუსები. მრავალრიცხოვანია საფხეკები, რომლებიც 14 ჯგუფშია გაერთინებული. მათ შორისაა მომრგვალებული და მიკროსაფხეკებიც. ორინიაკული საფხეკები ერთეულებითაა წარმოდეგენილი. ყველაზე დიდ ჯგუფს ცალგვერდრეტუშიანი ან თავგვერდრეტუშიანი ზურგდაბლაგვებული ლამელები შეადგენს. მიკროლითებში სჭარბობს წაგრძელებული სეგმენტისებური ჩასართები, ასიმეტრიული მოყვანილობის სამკუთხა ლამელები, რომელთაც ცალი გვერდი და ფუძე დაბლაგვებული აქვთ. აქვეა ადრე ისრისპირებად მიჩნეული “რგანის ტიპის დანები”. კლებულობს საჭრისების რაოდენობაც. განსაკუთრებით მცირეა მრავალწახნაგა საჭრისების რიცხვი. განვითარებული საფეხურის ძეგლებიდან მომდინარეობს და აქაც ხშირია პატარა სათლელები, უფრო სწორად, ხოწები, რომელბიც ჩვეულებრივ თხელ ანატკეცებსა და ლამელებზეა ჩამოყალიბებული. ფრიად მაღალ დონეზე დგას ძვლის დამუშავების საქმე. ძვლის ხელშუბისპირები, ისრისპირები, სადგისები, სახვრეტები, გახვრეტილყუნწიანი ნემს-მახათები და სხვ. ათეულობით დაითვლება. ფართოდ არის წარმოდგენილი იარაღის სამზადი ინსტრუმენტები: გრდემლები, ხელჩაქუჩები, რეტუშორები, საპრიალებლები და სხვ. ძვლის პირველი ჭვილთი (მეზოლითური ტიპისა) ისევე როგორც “მეთაურის კვერთხი” სწორედ აქ არის აღმოჩენილი. ამასთანავე ეს ნივთი ორთავ ზედაპირზე 7-7 პარალელური ხაზითაა შემკული. მღვიმის მთელი ავლა-დიდების გათვალისწინება გვარწმუნებს იმაში, რომ აქ მოსახლე ადამიანი ქვისა და ძვლის დამუშავების სრულყოფილ კულტურას ფლობდა¹⁰¹. გვიანი პალეოლითის ბოლო საფეხურზე განვითარებული მეზოლითური კულტურა კარგად შეიძლება დახასიათდეს ჭახათის ეხში მოპოვებული მასალებით. ჭახათის ეხი დიდი ხნის განმავლობაში ემსახურებოდა პირველყოფილ ადამიანს როგორც საიმედო სადგომი, ჯერ მუსტიეს ხანაში და ახლა კიდევ ეპიპალეოლითში. ამის საბუთია არა მარტო უხვი, ძვლოვანი მასალა (ნანადირევ ცხოველთა დამტვრეული ძვლები), არამედ კერის ნაშთებიც¹⁰², რომელთა მიკვლევა და გამოცნობა ასეთი შორეული წარსულის ნასადგომევში ყოველთვის არ არის შესაძლებელი. ანალოგიურ ვითარებაშია მოპოვებული ეპიპალეოლითური ძეგლები ქვაჭარის მღვიმეშიც (წებელდის მახლობლად, სოხუმის რ-ნი). აქ გამოვლენილია 5 კულტურული ფენა, რომელთაგან ზედა ოთხი მეზოლითს ეკუთვნის, ხოლო ქვედა (მეხუთე) მუსტიეს დროისა უნდა იყოს¹⁰³. ამ დროის კაჟის ინვენტარში გამოირჩევა ლევალუაურ ანატკეცზე ჩამოყალიბებული კარგი ხელობის წვეტანები. მაგრამ ისინი ძალიან ცოტაა, რის გამოც მკვლევარნი მართებულად ვარაუდობენ მღვიმის პირველი მობინადრის, მუსტიელი ადამიანის, კულტურული ნაშთების გამორეცხვას. ამგვარად, ძირითადია მეზოლითური ფენის მასალები. ამათგან აღსანიშნავია პაწია, ორფერდა, ლამელის ბოლოზე გაფორმებული საფხეკები, საჭრისები, სახვრეტები, ისრისპირები, გრავეტული დანები და სხვ.

უხვად გვხვდება ზურგდაბლაგვებული ლამელები. საერთოდ, გაბატონებულია მიკროლითური ტექნიკა. გეომეტრიული მოხაზულობის იარაღები ცოტა: სულ რამდენიმე სეგმენტისნაირი და ატიპიური სამკუთხედისებრი ჩასართია აღმოჩენილი. მაგრამ აქ მოპოვებულ მიკროლამელთა უმრავლესობაც, უნდა ვიფიქროთ, რთული იარაღების (შუბის, ხელშუბის, ისრის და სხვ.) აღსაკაზმავად უნდა ყოფილიყო გამოყენებული. ქვაჭარაში ქვის იარაღთან ერთად ძვლის იარაღი და შინამოხმარების საგანიც საკმაოდ არის წარმოდგენილი. საყურადღებოა კერების აღმოჩენის ფაქტი. სულ სამი კერა იყო მიგნებული. კერების სიმრავლე მობინადრეთა მრავალრიცხოვნობაზე უნდა მიგვითითებდეს¹⁰⁴. საჭიროა აღინიშნოს, რომ ქვაჭარამ შემოგვინახა ამ მობინადრეთაგან ორი ადამიანის კარგად დაცული ქვედა ყბის ძვალი. ქვაჭარის ცხოველთა ნაშთებს შორის, რაც მუფლონის, გარეული თხის, კეთილშობილი ირმის, ჯიხვის, შველის ლეოპარდის, ვეფხვის, მგლის, მელას, მურა და მღვიმის დათვის ძვლებით არის წარმოდგენილი, ყურადღებას იპყრობს მღვიმის დათვის დიდხანს შემორჩენა ხსენებულ სადგომსა და, საერთოდ, დას. საქართველოს ფიზიკურ გეოგრაფიულ გარემოში.¹⁰⁵ ეპიპალეოლითური ძეგლები დადასტურებულია აგრეთვე ცნობილ იაშთხვას, კეპ–ბოღაზის, ხოლოდნი გროტისა და სხვ. მღვიმეებში. ამ მღვიმურ ნაბინარებს გარდა დას. საქართველოში ცნობილია აგრეთვე ღია, ცისქვეშა ნასადგომევიც; მათ შორის ისეთიც, რომელმაც აუშლელი ეპიპალეოლითური ფენაც შემოგვინახა. ასეთია მაგალითად, ენწერის ნაბინარი მდ. ენგურის მარცხენა ნაპირზე (სოფ.ლიასთან, წალენჯიხის რ-ნი). ენგურის ერთ–ერთ მაღალ 155 მ სიმაღლის ტერასაზე, როგორც მასალები გვიჩვენებს, ზედაპალეოლითელ ადამიანს არაერთგან დაუდვია ბინა. ენწერში მაგალითად, ხანგრძლივი ცხოვრების კვალი დადასტურდა. ჰუმუსქვეშა თიხოვან ფენაში, რომლის სიმძლავრე 35–40 სმ–ს არ აღემატებოდა, უძრავად იდო კაჟის ინვენტარი: ნუკლეუსები, საჭრისები, სახვრეტები, გვერდდაბლაგვებული მიკროფირფიტები, სეგმენტის მოყვანილობის ჩასართი და პაწია ლამელა - დანები¹⁰⁶. ეს ინვენტარი ტიპოლოგიურად და დამუშავების მიხედვით (მიკროტექნიკა) ახლო დგას იაშთხვას, ქვაჭარის, საგვარჯილესი და ჭახათის ეპიპალეოლითურ მასალებთან. ერთი სიტყვით, ენწერი პირველია იმ მეზოლითურ ძეგლებს შორის, რომელთაც ღია, გარესადგომის პირობებში უძრავი კულტურული ფენა შემოუნახავს. მეზოლითელი ადამიანი ფართოდ განსახლებულა აგრეთვე რიონ–ყვირილას აუზის ზემო წელში, მთისწინეთსა და შუამთიანეთში, სადაც გვხვდება ღია ნაბინარებიცა და მღვიმური ნამოსახლარებიც. ამ უკანასკნელთაგან შეიძლება დავასახელოთ ბუბის კლდეში წარმოქმნილი კარსტული მღვიმე, რომელიც მეცნიერებაში შევიდა წონას მღვიმური ნამოსახლარის სახელწოდებით¹⁰⁷. როგორც ზემოთ ვნახეთ, წონას მღვიმეში დადასტურდა ოთხი კულტურული ფენა: აშელის, მუსტიეს, ეპიპალეოლითისა და ენეოლით-ადრებრინჯაოსი. აქ მოპოვებული ნაშთები მოწმობს, რომ მაღალსა და შუამთიანეთის ზონაში არსებული საკმაოდ თბილი, ზომიერი ჰავა აშელელ ადამიანს არსებობისათვის ფრიად ხელსაყრელ პირობებს უქმნიდა. ეს იყო ალბათ მინდელ-რისის ყინვარეულთშორისი პერიოდი. მაგრამ შემდეგ, რისის ყინვარეული პერიოდის დადგომასთან დაკავშირებით, აშელის გასულსა და ადრეულ მუსტიეში ადამიანის ნაკვალევი აღარ ჩანს. რის- ვიურმის ყინვარეულთშორისი პერიოდის გასულს კლიმატური პირობები გაუმჯობესებულა და აქ ისევ გამოჩენილა ადამიანი, რის მაჩვენებელია გვიანი მუსტიეს კულტურული ნაშთები. მაგრამ მალე (ვიურმში) ისევ აცივებულა (რაც განსაკუთრებით შუა კავკასიონის იალბუზ–მყინვარწვერის მონაკვეთზე იგრძნობოდა) და ადამიანს დიდი ხნით მიუტოვებია ეს მხარე. ამას ადასტურებს ზედაპალეოლითური კულტურის ნაშთების არარსებობა ამ ზონის მღვიმურ ნამოსახლარებში. ამ მხარეს ადამიანი უბრუნდება გვიან მეზოლითში. ამ დროის ფენაში გვხვდება როგორც ნაკერალები, აგრეთვე ეპიპალეოლითური კულტურისათვის დამახასიათებელი იარაღების შემცველი კაჟის ინვენტარი. მეზოლითური ძეგლები მიკვლეულია სამხრეთ საქართველოშიც. წალკის ზეგანზე დღეისათვის ამ დროის ორი მღვიმური ნამოსახლარია დადასტურებული. ერთია ზურტაკეტში¹⁰⁸, მეორე კი ეძანის ეხში (ყოფ.ბარმაქსიზი დაბა წალკასთან)¹⁰⁹ ეძანში ქვის იარაღთან ერთად ნაპოვნია ძვლის იარაღიც, რომელიც შესაძლოა რეტუშორს წარმოადგენდეს. ქვის დამუშავების ტექნიკის შესწავლითა და ანალოგიების მოშველიებით ეძანი მეზოლითის განვითარებული საფეხურით თარიღდება¹¹⁰. ზურტაკეტსა და ეძანის ეხში მოპოვებული ფაუნისტური მასალების მიხედვით (ჯიხვი, შველი, მუფლონი, კულანი, ტახი, კურდღელი და სხვ.) წალკის ზეგანზე სტეპური და ნახევრად სტეპური ლანდშაფტი უნდა ყოფილიყო გაბატონებული., რომლისთვისაც უცხო არ იქნებოდა მდინარეული დაბლობი და მთიან–ტყიანი ზონა¹¹¹. თუ ერთხელ კიდევ გადავხედავთ საქართველოს ზედაპალეოლითური კულტურის განვითარებას ქვის იარაღების დამუშავების ტექნიკაში, ერთ არსებით თავისებურებას შევნიშნავთ. ქვედა პალეოლითიდან ნაანდერძევი თუ ამ ეტაპზე გაჩენილი იარაღის ესა თუ ის ფორმა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში არსებობს და იგი ამ პერიოდს მეტ–ნაკლები სახეცვლილებებით დასაწყისიდან დასასრულამდე გასდევს ისევე როგორც გვიანი საფეხურისათვის დამახასიათებელი და განმსაზღვრელი ელემენტი ჯერ კიდევ ადრეულ საფეხურზე იჩენს თავს. ასე რომ, აქაური ზედა პალეოლითის ადრეული, განვითარებული და გვიანი საფეხურის ძეგლების ურთიერთისაგან მკვეთრი ქრონოლოგიური გამიჯვნა ტექნოლოგიური ნიშნების მიხედვით ხშირად საძნელო ხდება, თუმცა შეუძლებელი მაინც არ არის. ეს მომენტი კარგად გაიკვლევა მრავალწახნაგა საჭრისებისა და ნუკლეუსისმაგვარი იარაღების დეგრადაციის, ერთი მხრივ, და მიკროიარაღების გრადაციული განვითარების მაგალითზე, მეორე მხრივ, ასეთ სურათს იძლევა შესწავლილ მღვიმეთა უმრავლესობა. მაგრამ ამავე გარემოში ბოლო დროს თავი იჩინა ერთი რიგის ძეგლმა, სადაც ქვის დამუშავების ტექნიკაში ზემოაღნიშნულისაგან თითქმის განსხვავებული ტრადიცია შეინიშნება. ეს არის სამერცხლე კლდისა და ძუძუანას¹¹² მღვიმური ნაბინარები (ჭიათურის რ-ნი). ორთავე ეს ძეგლი განვითარებული ზედა პალეოლითის დროისაა და საკაჟიას, დევისხვრელის, მღვიმევისა და სხვათა თანატოლია ქრონოლოგიურად, მაგრამ მათში დადასტურებული ტექნიკა ზუსტად არ მისდევს ადრეცნობილი ტექნიკური განვითარების ძაფს. ახალ-აღმოჩენილი ძეგლებისათვის მიკროლითური ტექნიკა არ არის დამახასიათებელი, მაშინ როდესაც დევისხვრელისა და სხვათა მისთ. ძეგლები მიკროლითების სიუხვით გამოირჩევა¹¹³. შესაძლოა, ტექნიკის ასეთი სხვადასხვაობა ეთნოგრაფიულად განსხვავებული ყოფისა და საწარმოო ჩვევა-გამოცდილების შედეგიც იყოს, მაგრამ ძეგლების საფუძვლიანად შეუსწავლელობის გამო ამის გადაჭრით თქმა არ იქნებოდა მართებული. ზედაპალეოლითური ძეგლები იმიერკავკასიაში სულ უკანასკნელ ხანამდე არ იყო ცნობილი. ბოლო დროს ჩატარებული კვლევა-ძიების შედეგად ხსენებული პერიოდის ძეგლები აქაც მომრავლდა. ამ მხრივ გამოირჩევა დაღესტანი¹¹⁴ და განსაკუთრებით ყუბანის მხარე. სპეციალისტები საქართველოს, ყუბანის და დაღესტნის პალეოლითური კულტურების გარკვეულ ნათესაობას ვარაუდობენ და მათ ერთიანი კავკასიური ზედაპალეოლითური კულტურის ლოკალურ ვარიანტებად თვლიან¹¹⁵. ეს ვარიანტები მეტ-ნაკლები სისრულით გვიანი პალეოლითის გასულსა და მეზოლითში ჩამოყალიბდა, მანამდე კი მთელი კავკასიური კულტურა, მახლობელი აღმოსავლეთის კულტურასთან ერთად, აღმოსავლეთ ხმელთაშუა -ზღვისპირეთის ერთიან ისტორიულ-კულტურულ პროვინციაში შედიოდა. ზოგიერთი მკვლევარის დაკვირვებით, ჩვენი ქვეყნის ზედა პალეოლითთან განსაკუთრებულ სიახლოვეს იჩენს აზოვის მხარის სტეპური კულტურაც. ამის მაგალითს გვაძლევს დონის ქვემო წელში (როსტოვის მახლობლად) აღმოჩენილი ათიოდე ღია ზედაპალეოლითური ნაბინარი, რომლებიც გასულ უკანასკნელ ათწლედში იყო მიკვლეული. კერძოდ, კამენნაია ბალკასა და საქართველოს ზედა პალეოლითის განვითარებული საფეხურის მასალების შეპირისპირების საფუძველზე შეიძლება ბევრი რამ საერთო დადგინდეს ამ ორი რაიონის ქვის დამუშავების ტექნიკურ ტრადიციებში.

ეს სიახლოვე (შესაძლოა, გენეტიკურიც) იმდენად აშკარაა, რომ კავკასიის ჭარბი მოსახლეობის აზოვისპირეთში განსახლებას საკმაო საბუთიანობით ვარაუდობენ¹¹⁶. სავსებით შესაძლებელია, რომ ასეთ განსახლებას (ტომების მოძრაობის სახით) ნამდვილად ჰქონოდა ადგილი. მაგრამ ამისი, როგორც ისტორიული ფაქტის, დადასტურება პირდაპირი საბუთების უქონლობის გამო, ჭირს. ყოველ შემთხვევაში, კულტურებს შორის უშუალო, მჭიდრო კონტაქტი, გავლენა, საწარმოო გამოცდილების გაზიარება და სხვ. ეჭვს არ უნდა იწვევდეს. გაცვლა- გამოცვლის საფუძველზე დამყარებული კონტაქტი თუნდაც იმითაც მტკიცდება, რომ ჩრდილოეთის ქვეყნებში საკმაოდ ხშირად პოულობენ კავკასიიდან გატანილ კარგ საიარაღე მასალას – ობსიდიანს. საერთოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ამ პერიოდისათვის საზოგადოება სოციალური განვითარების თვალსაზრისით საკმაოდ მაღალ დონეზე დგას. მისი სოციალური სტრუქტურის საფუძველს შეადგენს წყვილთა ოჯახზე დამყარებული მატრიარქატული გვარი. ადრე გამოთქმული იყო მოსაზრება, რომ ტომობრივი ორგანიზაცია ყალიბდება მეზოლითში, როდესაც საფუძველი ეყრება ეთნიკური ხასიათის ვიწრო ლოკალურ კულტურებს¹¹⁷. ახლა მეცნიერება თითქოს უფრო ღრმად ჩაწვდა ამ რთული პრობლემის ფესვებს და ასეთი ორგანიზაციის ჩასახვას ზედა პალეოლითის დამდეგიდან ვარაუდობენ¹¹⁸. ზოგი კი უფრო შორს მიდის და ჯერ კიდევ მუსტიეს ხანაში ხედავს ტომობრივი ცხოვრების ნიშნებს, რომელთა ერთობლიობას წინარეტომის სახელწოდებას აძლევს¹¹⁹. თუ ისტორიულ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ერთხმივი თანხმობის უქონლობის გამო მუსტიესათვის გაჭირდებოდა ამის მტკიცება, ყოველ შემთხვევაში, ზედაპალეოლითელი Homo Sapiens-ის მოდგმა ფიზიკურად და სიმბოლურად იმდენად მაღალორგანიზებული არსებაა, რომ მისი საზოგადოებისათვის კოლექტიური თანაცხოვრების პრინციპი სოციალური არსებობის უმაღლესი მოთხოვნილება უნდა ყოფილიყო. ასეთი თანაარსებობის პირველი სახე თემია. არის საფუძველი ვივარვუდოთ, რომ მაგალითად, კავკასია–საქართველოს პირობებში ყოველი პატარა ხეობა თავისი მღვიმეებითა და თავშესაფრებით, ტყიან – ველიანი სავარგულებით, ისევე როგორც წყლის რესურსებით, თითო ასეთი თემის საარსებო არეს, თავისებურ მიკროქვეყანას წარმოადგენდა, ხოლო რამდენიმე თემი ან ჯგუფი თემებისა შეადგენდა ტომს, რომელიც ტერიტორიულად ამ პატარა ხეობათა შემკრები სამდინარო აუზის რომელსამე ნაწილში (სათავეებში, შუა ან ქვემო წელში) იყო განლაგებული, ხოლო მოსახლეობა მონათესავე თემურ დასახლებათა გაერთიანებულ სოციალურ აგრეგატს წარმოადგენდა. ასე მაგალითად, თუ ჯრუჭულას ან ჭერულას რომელიმე ხეობა ერთი გვაროვნული თემის ან თემთა ჯგუფის საცხოვრისი იყო, მდ.ყვირილას შუა წელი უკვე უფრო მსხვილ გაერთიანებას ანუ ტომს ექნებოდა დაკავებული. ასეთივე სურათი შეიძლება ვივარვუდოთ ძირულა–ჩხერიმელას ხეობების მიმართაც, ან კიდევ, ძევრულას წყალწითელას და სხვ. წვრილ ხეობებში მობინადრე თემები ან მათი ჯგუფები ბუნებრივად გაერთიანებული უნდა ყოფილიყვნენ მდ. =რიონის შუა წელზე მოსახლე ერთ–ერთი ტომის ფარგლებში. მსგავსად ამისა, შავი ზღვისპირა ზოლის მდინარეთა წყალგამყოფი ქედებიც შეიძლებოდა ბუნებრივად დანაწილებულიყო მონათესავე გვაროვნული თემების გამაერთიანებელ ტომებს შორის და სხვ. ის გარემოება, რომ წებელდას ხეობაში მიკვლეული სვანთა სავანის ნამოსახლარს ქვის დამუშავების ტექნიკაში თავისი, განსხვავებული ეთნოგრაფიული ნიშანი აქვს, ხოლო ყვირილას ხეობის ნაბინარებს კი თავისი, იქნებ არ იყოს შემთხვევითი და გვანიშნებდეს თავისებურ ტრადიციებზე, რაც ამ ორი ხეობის ტომთა არქეოლოგიური კულტურებისათვის იყო დამახასიათებელი. რა თქმა უნდა, ჩვენ ამჟამად საქართველოს ქვის ხანის შესწავლის იმ სტადიაზე ვიმყოფებით, როდესაც საკითხი შეიძლება ამ ასპექტშიც დაისვას, ხოლო მისი გაღრმავება, კონკრეტული ისტორიული სინამდვილისა და ადამიანის გარემომცველი ბუნებრივი პირობების რეკონსტრუქციის ცდები, უფრო მომავალი კვლევა–ძიების საქმეა. ჯერჯერობით, კი ვალდებული და იძულებულიც ვართ საქართველოს ზედაპალეოლითელი ადამიანის ცხოვრების სხვადასხვა მხარის შესახებ მეტ– ნაკლებად შემოწმებული, დადგენილი ფაქტებისა და ზოგჯერ შედარებითი მონაცემების საფუძველზე ვიმსჯელოთ. რა საბუთები მოგვეპოვება დღესდღეობით იმისათვის, რომ ვამტკიცოთ ჩვენს პირობებში ზედაპალეოლითელ ადამიანთა საზოგადოების საწარმოო ძალთა ნორმალური განვითარება და მათი კვლავწარმოება? ცნობილია, რომ ყოველი საზოგადოებრივი წარმონაქმნის ნორმალური არსებობისათვის საჭიროა: ა) ადამიანთა მოდგმის კვლავწარმოება ანუ გამრავლება, ბ) ბინა, გ) საწარმოო საშუალებანი: სამუშაო იარაღ ხელსაწყოები ანუ ტექნიკა და დასამუშავებელი საგანი (ამ შემთხვევაში ცხოველთა და მცენარეთა სამყაროს ელემენტები). როგორც ზემონათქვამიდან დავრწმუნდებოდით, თითქმის ყველა ამ პირობით ადამიანი თავისი არსებობის ადრეული საფეხურიდანვე იყო უზრუნველყოფილი. ასეთი უზრუნველყოფა უფრო ზედა პალეოლითიდან შეინიშნება, როდესაც ადამიანმა მეტ-ნაკლებად მუდმივი ბინა გაიჩინა, ხოლო მეორე მხრივ, გვარის შიგნით ქორწინების აკრძალვამ, ენდოგამური ტომის წარმოქმნამ და, მაშასადამე, სისხლის აღრევის გაუქმებამ ადამიანთა მოდგმის გაუმჯობესება გამოიწვია და მისი გამრავლებისათვის ნორმალური პირობები შექმნა. ტექნიკის მხრივ კი, როგორც ვიცით, ზედაპალეოლითელმა ადამიანმა დიდ პროგრესს მიაღწია. ჯერ კიდევ ქვედა პალეოლითში (შელი-აშელი-მუსტიე) ადამიანი 60-ზე მეტი სახეობისა და ქვესახეობის მარტო ქვის იარაღს ფლობდა¹²⁰. ზედა პალეოლითში კი ეს არსენალი კიდევ უფრო გამდიდრებულია და სათანადო იარაღთა ნომენკლატურა 91-ს აღწევს¹²¹. აღნიშნულ იარაღ-ხელსაწყოთა დანიშნულების მიხედვით დაჯგუფება გვაძლევს სახოკ-საფხეკებს, საჭრისებს, საჭრელებს, სათლელებს, ხოწებს, სახვრეტებს, სადგისებს, ნემსებს, შუბის, ხელშუბისა და ისრისპირებს, სათხრელებს, ხელკვერებს და მრავალ მისთ., რაც მათზე უშუალო დაკვირვებისა და აგრეთვე ნართაული ეთნოგრაფიული ფაქტების მოშველიებით გვიდასტურებს მათ გამოყენებას მონადირეობაში, ნანადირევი ხორცეულის, ძვლოვანი მასალისა და ტყავის დამუშავებაში, მცენარეული ნაყოფის შეგროვებით საქმიანობაში, თვით იარაღთა კვლავწარმოებაში და ადმიანის სხვა მრავალ ყოფა-ცხოვრებით მოღვაწეობაში. ბევრი მათგანი თემებისა თუ ტომების ურთიერთშეჯახებასა და საომარ მოქმედებაშიც პოულობდა თავის გამოყენებას და ამგვარად, არსებობისათვის ბრძოლის ერთ აუცილებელ საშუალებას წარმოადგენდა. საომარი მოქმედებაც ხომ წარმოების ერთ-ერთი სახეობა იყო, ხოლო მისი შედეგი – ნადავლი - წარმოებული პროდუქტი (თუმცა მეორადი). თვით მაგიური მოქმედება, სხვადასხვა საკულტო ცერემონიალი და საამისოდ საჭირო აქსესუარების გამოყენება უნდა განვიხილოთ, როგორც ამდროინდელი ადამიანის წარმოების, საერთოდ, მისი სამეურნეო ცხოვრების ხელშემწყობი პირობები. ზედაპალეოლითური ძეგლების ფართო გავრცელება სამყაროში გვიჩვენებს, რომ მოდგმის გაგრძელება და გამრავლება ნორმალურ ბიოსოციალურ პროცესს წარმოადგენდა. ხდებოდა აგრეთვე წარმოების საშუალებათა ერთი კომპონენტის – ტექნიკის – ნაწილობრივი აღწარმოება. რაც შეეხება მეორე კომპონენტს – წარმოების საგანს – ნანადირევს ან შეგროვებულ პროდუქციას, იგი ერთგზის მოიხმარებოდა და მისი გადიდება–გამრავლების ან ხარისხობრივად გაუმჯობესების საშუალებას ძველი ქვის ხანის ადამიანი ვერ ფლობდა. წაბლის, წიწიბოს, რკოს, ველური ყურძნის, მაჟალოს ან საკვები ძირხვენა–ბოლქვების მარაგი დიდხანს ვერ შეინახებოდა, რადგან მალე ფუჭდებოდა და მისი გადამუშავების გზა და ხერხი ადამიანისათვის უცნობი იყო. ასეთივე სიძნელე იდგა მის წინაშე ხორცეულისა და თევზეულის შენახვის მხრივაც. წარმატებით ჩავლილი ნადირობის შედეგად ხორცეული შეიძლებოდა ბლომადაც დაგროვებულიყო. მისი გარკვეული ნაწილის შენახვა ორმოებში ან მღვიმეთა ბუნებრივ “მაცივრებში” ალბათ მხოლოდ ზამთრობით თუ შეიძლებოდა. ამიტომ, ცხადია, საკვების მოსაპოვებლად ბრძოლა ადამიანებს თითქმის ყოველდღიურად უხდებოდათ. ეს გარემოება იწვევდა ამა თუ იმ სოციალური უჯრედის საცხოვრებელ–სამოქმედო არეში ბუნებრივი რესურსების მკვეთრ შემცირებას, და ხშირ შემთხვევაში – გამოლევასაც. ამის გამო ესა თუ ის ტომი გადადიოდა სხვა საცხოვრებელ გარემოში, სადაც იგივე პროცესი მეორდებოდა. საქმეს ვერ უშველა ეპიპალეოლითში მეთევზეობის როლის ამაღლებამ, შორსატყორცნი იარაღების (მშვილდ - ისრისა და მისთ.) ფართო გამოყენებამ, სათხრელ–საჩიჩქნი ჯოხ-კავების გამრავლებამ და გაუმჯობესებამ. მთელ წარმოებას მითვისებითი ხასიათი რჩებოდა. საზოგადოებრივი ცხოვრების კვლავწარმოება არასრულფასოვანი, ნაკლული იყო. წარმოების წესი ჩიხში მოექცა. დადგა სამეურნეო ცხოვრებაში ძირეული გარდატეხის მოხდენის აუცილებლობა. ასეთი გადატრაილება მართლაც ხდება ახალი ქვის ხანაში, როდესაც ადამიანთა სამეურნეო ცხოვრების შინაარსი მიწათმოქმედებამ და მესაქონლეობამ აავსო.

(+)

--------------------------------------------------------------------------

^{35. ნ.ბერძენიშვილი, ქვის ხანის ახალი ძეგლი წყალწითელას ხეობაში, თბ., 1964.}

^{36. გ.გრიგოლია, ქვემო ქართლის პალეოლითი, წოფი I, თბ., 1963.}

^{37. М. Гусейнов, Пещера каменного века на Авейдаге, ДАН Аз. ССР, №11, 1959. М. Гусейнов, О резулътатах археологических раскопок в Азыхской пещере, сб. «Археологические исследования в Азербайджане, Баку, 1965. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს, რომ აზოხის მღვიმის აშელურ ფენაში მ.ჰუსეინოვმა იპოვა ძველი ადამიანის ქვედა ყბის ფრაგმენტი, რომელიც პალეოანთროპოლოგების წინასწარული დასკვნით, ადრეული ტიპის ნეანდერტალელს უნდა ეკუთვნოდეს. მონაპოვრის შესახებ ჯერჯერობით იხ. Д.Гаджиев, М.Гусейнов, Неандерталец в Азербайджане, газ. «Бакинский рабочий» от 18 июля 1968 г.; აგრეთვე მ.ჰუსეინოვის წერილი Оллкемизде Надир Тапынты, газ. «Коммунист» -ში, 1968, 11 აგვისტო.}

^{38. Richard G. Rlein,Chellean and Acheulean on the Territory of the Soviet Union. A Critical Review of the Evidence as Presented in the Literature “American Anthropologist. Recent Studies in paleoanthropology”, vol.68, №.2, april, 1966, p.2, 14, 15, 18-27.}

^{81. დ.თუშაბრამიშვილი, მუსტიერული ხანის ძეგლები სოფ.ჭილოვანიდან (დას. საქართველო, ჭიათურის რაიონი), სმმ, XXVII–B, გვ.5–52.}

^{82. დ.თუშაბარამიშვილი, ჯრუჭულას გამოქვაბულში 1960 – 1961 წლებში ჩატარებული გათხრების შედეგები, კრებ.“საქართველოს მღვიმეები და გამოქვაბულები”, თბ.., 1963, გვ.97 -108 ტაბ.I–VI.}

^{83. Л.К.Габуния, Д.М.Тушабрамишвили, А.К. Векуа, Первая находка остатков мустъерского человека на Кавказе, «Вопросы антропологии», №8,1962.}

^{84. Г.П.Сосновский, Палеолитические стоянки Северной Азии, Труды II международ. конф.АИЧЕПЕ, вып. V, Новосибирск, 1934, გვ.246-306; А.П.Окладников, Освоение первобытным человеком Сибири..., Материалы по изуч. четвертичного периода, вып.2, М. –Л., 1950, გვ.150-158; Следы палеолита в долине р.Лены, МИА, №39, გვ.227 –265.}

^{85. Б.Ф.Земляков, Арктический палеолит на севере СССР, СА, V, გვ.107-143.}

^{86. საქართველოს ქვის ხანის შესწავლის საქმეში დიდი კვალი გაავლეს გ.ნიორაძემ და ს.ზამიატნინმა: გარკვეული ღვაწლი მიუძღვით უცხოელ მეცნიერებსაც (რ.შმიდტს, ლ.კოზლოვსკის, ს.კრუკოვსკის). ამ დარგში ამჟამად წარმატებით მუშაობენ: ნ.ზ.ბერძენიშვილი, დ.თუშაბრამიშვილი, გ.გრიგოლია, ვ.ლიუბინი; აგრეთვე ახალგაზრდა თაობის წარმომადგენლები: ლ.ნებიერიძე, მ.გაბუნია, მ.ნიორაძე, ლ.წერეთელი, თ.ბუგიანიშვილი, გ.ჯავახიშვილი, ნ.ბადერი, ი.კორობკოვი და სხვ.}

^{87. Н.О.Бадер, Различия между верхнепалеолитическими кулътурами Закавказья и Ближнего Востока, сб.«Археология старого и нового Света», м., 1966, გვ.135–143; განსაკ. გვ.142, 143.}

^{88. გ.ნიორაძე, პალეოლითელი ადამიანი დევისხვრელში, საქართველოს მუზეუმის შრომები, თბ., 1933, გვ.78; იგივე აზრი აქვს გამოთქმული მკვლევარს საკაჟიას მასალების განხილვის დროსაც. იხ.მისივე, ქვის ხანის ადამიანი საკაჟიას გამოქვაბულში, თბ., 1953, გვ.87 – 88.}

^{89. С.Н.Замятнин, Новые данные по палеолиту Закавказья, «Советская этнография», №2, 1935. უფრო გაშლილი და დასაბუთებული მსჯელობა იხ. С.Н.Замятиин, Палеолит западного Закавказья I. Палеолитические пещеры Имеретии, Сборник Музея антропологии и этнографии АН СССР, т.XVII, გვ.432-499.}

^{90. საქართველოს არქეოლოგია, თბ., 1959, §2.ზედა პალეოლითი (ნ.ბერძენიშვილისა) გვ.35-53. მკვლევართა უმრავლესობას დევისხვრელის ნასადგომევი შუა ჯგუფის ძეგლად მიაჩნია, გვარჯილას კლდეს კი უფრო გვიან ძეგლად თვლიან. უკანასკნელი დაკვირვების მიხედვით, ოდიში მეზოლითურ ძეგლად აღარ ჩაითვლება.}

^{91 დ.თუშაბრამიშვილი, არქეოლოგიური დაზვერვები მდ.ყვირილას ხეობაში (წინასწარი ანგარიში), სმმ, ტ.XXIII –В, თბ, 1962, გვ.34.}

^{92. Н.З.Киладзе, Многослойный археологический памятник «Сагварджиле», «Сообщениа АН Грузинской ССР», ტ.XIV, №9, 1953; იხ.აგრეთვე, “საქართველოს არქეოლოგია”,§2, გვ.41-42.}

^{93. ნინო ბერძენიშვილი, გ.გრიგოლია, შავიზღვისპირეთის პალეოლითური ექსპედიციის 1966 წლის საველე მუშაობის ანგარიში. ივ.ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის XVI სამეცნიერო სესია, მიძღვნილი 1966 წლის საველე არქეოლოგიური კვლევა–ძიების შედეგებისადმი. თბ., 1967, გვ.3-11.}

^{94. გ.ნიორაძე, ქვის ხანის ადამიანი საკაჟიას გამოქვაბულში, თბ., 1953. იხ.აგრეთვე С.Н.Замятнин, Палеолит западного Закавказья ..., გვ.463-479.}

^{95. გ.ნიორაძე, დასახ. ნაშრ., გვ.84, სურ.109, 110.}

^{96. С.Н.Заматнин, დასახ. ნაშრ., გვ.478, სურ.14, 7.}

^{97. ავტორთა კოლექტივი, საქართველოს არქეოლოგია, თბ., 1959, §2 (ნ.ბერძენიშვილისა), გვ.44.}

^{98. С.Н.Заматнин, Пещерные навесы Мгвимеви близ Чиатуры (Грузия). Первые следы наскальной полеолитической графики в Закавказье, СА, 3, 1937, 57-75.}

^{99. გ.ნიორაძე, პალეოლითელი ადამიანი დევისხვრელში, “საქართველოს მუზეუმის შრომები”, VI, თბ., 1933; საქართველოს არქეოლოგია, გვ.43.}

^{100. ფაუნის შესახებ ცნობები შემოწმებული გვაქვს ნ.ვერეშჩაგინის მონაცემებით, იხ. Н.К.Верещагин, Млекопитающие Кавказа, История формирования фауны, М. – Л., 1959.}

^{101. დ.თუშაბრამიშვილი, გვარჯილას კლდის პალეოლითური ნაშთები, თბ., 1960; С.Н.Замятнин, Палеолит западного Закавказья...}

^{102. ნინო ბერძენიშვილი, ქვის ხანის ახალი ძეგლი წყალწითელას ხეობაში, თბ., 1964, გვ.40-45, ტაბ.I-VI, განსაკ. ტაბ.I, 4-6, 9, 13; ტაბ.V, 3, 5, 7, 10, 11.}

^{103. ლ.წერეთელი, პალეოლითური სადგომი ქვაჭარა, ივ.ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის შრომები, ტ.VII, თბ., 1963, გვ.221–234, სურ.1-5.}

^{104. იქვე, დასახ. ნაშრ., გვ.223.}

^{105. იქვე, გვ.231; იხ აგრეთვე Н.И.Бурчак – Абрамович, К. изучению пешерных медведей из Воронцовской пещеры возле г. Адлера на Кавказе, Пещеры Грузии, т.III, Тб., 1965, გვ.108-116. Д.В.Церетели, Кладбище пащерных медведей в окрестностях Накеральского перевала (пещера Цхраджвара), Известия АН Азерб. ССР, №2, 1956, გვ.59–61.}

^{106. გ.გრიგოლია, ლ.წერეთელი, მეზოლითური სადგომი სოფ.ენწერში, “მაცნე”, №4, 1967.}

^{107. А.Н.Каландадзе, Цопская пещера и ее культура, Пещеры Грузии, Спелеологический сборник, №3, Тб., 1965, გვ.32–36.}

^{108. Л.И.Маруашвили, Зуртакетская палеолитическая стоянка в Южной Грузии и ее геологическое значение, «Природа» , №12, 1946, გვ.56–62.}

^{109. Б.Куфтин, Археологические раскопки в Триалети, Тб., 1941, გვ.119 – 123. “საქართველოს არქეოლოგია”, თ., 1959, გვ.46.}

^{110. მ.გაბუნია, პალეოლითური ნაშთები ეძანის (ბარმაქსიზის) გამოქვაბულიდან, “მაცნე”, №5, 1965, გვ.162.}

^{111. Н.И.Бурчак–Абрамович, Фауна эпипалеолитической стоянки в Триалети, «Сообщения Академии наук Грузинской ССР», т.XII, №2, გვ.93–97.}

^{112. ძუძუანას მღვიმე (სოფ.დარკვეთთან, ჭიათურის რ-ნი) მეტად პერსპექტიული ძეგლი ჩანს, მისი შესწავლა ახლა იწყება დოც. დ. თუშაბრამიშვილის მიერ.}

^{113. ნ.ნიორაძე, სამერცხლე კლდის კულტურა და დას. საქარველოს ზედაპალეოლითური კულტურის ზოგიერთი საკითხები, თბ., 1967.}

^{114. В.Г.Котович, Каменный век Дагестана, Махач – кала, 1964.}

^{115. იხ. Н.О.Бадер - თან; СА, 4, 1965, გვ.3-16.}

^{116. М.Д.Гвоздовер, О культурной принадлежности позднепалеолитических памятников нижнего Дона, «Вопросы антропологии», вып.27, 1967, გვ.82 –101. განსაკ.94 –95. იხ. აგრეთვე, А.А.Формозов, Каменный век и энеолит Прикубанья, М., 1965, გვ.5; Г.В.Григорьева, Большая Аккаржа и её место среди позднепалеолитических памятников юга СССР. КСИИМК, вып.111, გვ.90; Н. О. Бадер, О соотношении верхнепалеолитической и мезолитической культуры Крыма, Кавказа и ближнего Востока, М., 1964, გვ.8.}

^{117. А.А.Формозов, О времени и исторических условиях сложения племенной организации, СА№1 1957, გვ.13-21. 118 Н. О. Бадер, Различия между верхнепалеолитическими культурами Закавказья и Ближнего Востока, Сб.«Археология Старого и Нового Света», М., 1966, გვ.135-143.}

^{119. Г.П.Григорьев, Начало верхнего палеолита и возникновение Homo sapien s в Европе и на Ближнем Востоке, Л., 1965.}

^{120. В.П.Любин, К вопросу о методике изучения нижнепалеолитических орудий, МИА, №131, М.,-Л., 1965, გვ.7-75.}

^{121. იხ. А.П.Черныш, О номенклатуре позднепалеолитических орудии, КСИА, вып.111, 1967, გვ.3-11.}

ი.ციციშვილი - ქართული ხელოვნების ისტორია //ისტორიის და კულტურის ძეგლთა დაცვის საზოგადოების გამომცემ., თბილისი, 1995, გვ.5-6

არქეოლოგიური გამოკვლევების შედეგად დადგენილია საქართველოს ტერიტორიაზე პირველყოფილი ადამიანის დასახლება უკვე უძველეს პერიოდებიდან. ბევრგან სოფელ იაშთხვასთან, სოფელ რუხთან, კაცხში აღმოჩენილია ადამიანის სადგომები ძველი ქვის ხანის - პალეოლითის (ძვ.წ. 800 ათასი წელი) პრიმიტიული იარაღებით. მაგრამ უკანასკნელი დროის აღმოჩენებმა (დმანისის  გათხრები) გვჩვენეს, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე ადამიანის ცხოვრება 1 მილიონ 700 ათასი წლის წინათ დაწყებულა. თანდათანობით, იარაღის გაუმჯობესებამ ხელი შეუწყო შეგროვებითი მეურნეობის, ნადირობის და თევზჭერის განვითარებას. ამასთანავე, დაწყებულმა გამყინვარებამ აიძულა, თავი შეეფარებინა მღვიმეებისათვის, ტყეში მოწყობილ ფარდულებისათვის და სხვ. უამრავი ქვის ხანის იარაღია აღმოჩენილი დევის ხვრელში, საკაჟიაში, საგვარჯილეს და სხვა გამოქვაბულებში. მღვიმეებში აღრიცხულია უძველესი გამოსახულებანი კლდეზე, ხოლო მდინარე ჯრუჭულას ხეობაში მდებარე ერთ გამოქვაბულში აღმოჩენილი ძვლები დაფარულია გარკვეულ რიტმს  დაქვემდებარებული ნაჭდევებით. დაბა წალკის მახლობლად, მდინარე პატარა ხრამის ხეობაში მდებარე მღვიმეში აღმოჩენილია პეტროგლიფები - ცხოველთა და მონადირეთა გამოსახულებანი - სულ ასამდე ნახატი. როგორც ჩანს, ამ პერიოდში იწყება ადამიანის მაგიურ აზროვნებასთან დაკავშირებული ხელოვნების ჩასახვაც. ამგვარად ადამიანი უკვე ხატავს და ძერწავს. მართალია, ამას იგი მაგიურ მნიშვნელობას ანიჭებს, მაგრამ აკმაყოფილებს სილამაზის მოთხოვნილებასაც. დადგენილია ქვის ხანის მომდევნო სტადიების (ზედა პალეოლითი, მეზოლითი) კულტურის ადგილობრივი საფუძვლები და განვითარების უწყვეტი პროცესი. ამასთანავე კავკასიის პალეოლითის ძეგლები გარკვეულ სიახლოვეს იჩენენ მახლობელი აღმოსავლეთის - სირია, პალესტინა, ერაყი გვიანპალეოლითურ ძეგლებთან. ცხადია, რომ არქიტექტურის აღმოცენებას ვერ დავუკავშირებთ პირველყოფილი ადამიანის მიერ მღვიმეების და სხვა ბუნებრივ თავშესაფართა გამოყენებას, არამედ მხოლოდ მის შეგნებულ მოღვაწეობას და პირველ ნაგებობებს, შექმნილს შრომის იარაღების შემწეობით. მხოლოდ ხელოვნურ ნაგებობებში ხდება ადამიანის მიერ მასალების თვისებების გაგება და შენობის ცალკეული ნაწილების კონსტრუქციული არსი. ნეოლითის ხანაში (ძვ.წ. X-VI ათასწლეულები) მოხდა ქვის იარაღების ტექნიკის შემდგომი განვითარება. ადამიანმა ისწავლა ქვის გაპრიალება, ხეხვა და გახვრეტა. მან დაიწყო საკვები მცენარეების გაშენება, ცხოველთა მოშინაურება, ე.ი. საფუძველი ჩაეყარა მარტივ მიწათმოქმედებასა და მეცხოველეობას. ადამიანმა დაიწყო მეთუნეობა, რთვა, ქსოვა. იწყება ბინადარი ცხოვრება. საქართველოში ასეთი ნეოლითური სადგომები აღრიცხულია ანასეულში, კისტრიკში, ხუცუბანში, ზემო ალვანში, ოდიშში და სხგაგან. ამ საზოგადოების სოციალური სტრუქტურა ხასიათდება პატრიარქატზე გადასვლით და ცალკეულ ოჯახთა ეკონომიკური განვითარებით. ნეოლითური ნამოსახლარები ხასიათდება თიხით შელესილი, წნული ნაგებობებით, რომელთა შიგნით ცხოვრობდა საერთო კერის მქონე გვაროვნული ჯგუფი. ასევე დამოწმებულია, ოთხკუთხა და მრგვალი გეგმის ნაგებობათა გადახურვათა საყრდენი ბოძების კვალი (ხორში, ანასეული, დარკვეთი). როგორც ჩანს, ამ პერიოდში ყალიბდება ძირითადი არქიტექტურული სქემები, ნაგებობათა ნაწილების ფუნქციათა მკვეთრი გრადაციით. მიუხედავად საცხოვრებლის პრიმიტიული ფორმისა ნეოლითის ეპოქაში ხდება მნიშვნელოვანი მოვლენა - საცხოვრებლის მოწყვეტა გამოქვაბულიდან და დამოუკიდებელი ნაგებობის შექმნა გადახურვით, რომელიც განსაზღვრავდა საცხოვრებლის ფორმასა და ზომებს. ვლინდება ურთიერთკავშირი წინა აზიის სამიწათმოქმედო კულტურებთან ე.ი. საქართველოს ტერიტორია აქტიურად მონაწილეობდა უძველესი სამყაროს განვითარების პროცესში.

უძველესი დროის ხუროთმოძღვრება // ვ.ბერიძე ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974, გვ.11-16

ადამიანის მოღვაწეობის უძველესი კვალი საქართველოს ტერიტორიაზე პალეოლითის ხანას მიეკუთვნება (ზემო პალეოლითის დროინდელი გამოქვაბული საცხოვრებლები აღმოსავლეთსა და დასავლეთ საქართველოში). არქეოლოგიური კვლევა-ძიებით აღმოჩენილია ნეოლითისა და ენეოლითის ძეგლებიც. მომდევნო დროისთვისაც - ე.ი. ჩვენი წელთაღრიცხვის IV-V საუკუნეებამდე - უმთავრესი მასალა კვლავ არქეოლოგიური მონაპოვარია. ქართველი ხალხი წარმოშობით დაკავშირებულია წინა აზიის უძველეს მკვიდრ მოსახლეობასთან. საქართველოს ტერიტორიაზე, ისევე, როგორც სხვაგანაც, საცხოვრებლის თავდაპირველი სახე პალეოლითის ხანის ბუნებრივი გამოქვაბულები იყო, ხოლო ხუროთმოძღვრული ხელოვნების უადრესი ნიმუშები (ყოველ შემთხვევაში, ის, რასაც ჩვენ დღესდღეობით ვიცნობთ) შეიძლება მიეკუთვნოს გვიანა ნეოლითის ხანას. ეს არის ნასოფლარები შულავრის მახლობლად (აღმოსავლეთ საქართველოში, თბილისის სამხრეთით), ე.წ. შულავრის გორა და იმირის გორა. მათ ძველი წელთაღრიცხვის V და IV ათასწლედს მიაკუთვნებენ. აქ დარჩენილია მრგვალი გეგმის მქონე მცირე საცხოვრებელ უჯრედთა მთელი ჯგუფი. ყოველ ასეთ უჯრედს, რომლის დიამეტრიც 2,5-3 მეტრია, თავისი კერა აქვს; სამეურნეო სადგომები აგრეთვე მრგვალია, მაგრამ კიდევ უფრო მცირე - მათი დიამეტრი 1,5 მ. არ აღემატება. შენობები ალიზისაა, თიხის ხსნარით. ოთახები კონუსური გუმბათებით იყო გადახურული. მთელი ინვენტარი შედგება პრიმიტიული კერამიკისა, სამეურნეო დანიშნულების ობსიდიანის, ძვლისა და რქის ხელსაწყოებისაგან. მაგრამ იმირის გორაზე გამოვლინდა ბრტყელსახურავიანი საცხოვრებლებიც.  გადახურვისთვის ხის ბოძები და კოჭები იყო გამოყენებული, ხოლო კერის თავზე სახურავში კვამლის გასასვლელი ნახვრეტი იყო გაკეთებული: ძალიან საყურადღებო გარემოებაა, რადგანაც ეს ხუროთმოძღვრული თემა - ზემო  ხვრელი შუქის შესაშვებად და ბოლის გასასვლელად - საქართველოში განვითარდება და ძალიან დიდხანს იარსებებს (იხ. ქვემოთ, დარბაზი). საცხოვრებლის უფრო განვითარებული ფორმა აღმოჩნდა ქვაცხელებში, სოფ. ურბნისის მახლობლად (გორიდან ათიოდე კილომეტრის დაშორებით, მტკვრის მარცხენა ნაპირზე). აქაური საცხოვრებელი სახლები ჩამოყალიბებული ტიპისაა, გეგმა სავსებით შემუშავებულია, მისი ვარიაციები უმნიშვნელოა. ოთახი დაახლოებით კვადრატულია, კუთხეები კი მომრგვალებული აქვს, რაც მოწმობს ამ შენობების გენეზისურ კავშირს მრგვალ სახლებთან. შუაში ბოძი დგას, მის წინ კი კერაა. ოთახს წინ უძღვის ტალანი. ოთახიცა და ტალანიც ბრტყელი ჭერითაა გადახურული, აქაც დამახასიათებელია ჭერის ცენტრში გაკეთებული ხვრელი. კედლები ან ალიზისა იყო, ან დაწნული, ხის სარებით გამაგრებული კარკასისა, რომელიც ორივე მხრიდან - შიგნიდანაც და გარედანაც - თიხის რამდენიმე ფენით იყო შელესილი. გადახურვისთვის იყენებდნენ მრგვალ კოჭებს, რომლებიც კედლებსა და ცენტრალურ ბოძს ეყრდნობოდა. ეს ბოძი და კერა, რომელიც წმიდათა წმიდად ითვლებოდა, შეადგენდნენ საცხოვრებლის ბირთვს - ოჯახის მთელი ყოფა-ცხოვრება მათთან იყო დაკავშირებული. ქვაცხელების უძველესი ფენა ძვ.წ. III ათასწლედის დასაწყისსა და ნახევარს მიეკუთვნება. არ შეიძლება არ აღინიშნოს ქვაცხელების სახლთა გარკვეული ნათესაობა ეგეოსის ზღვის არეში გავრცელებული საცხოვრებლის - მეგარონის ტიპთან. II-I ათასწლედებს მიეკუთვნება დასახლებათა სხვა ტიპები - ხელოვნურად გამაგრებულ გორაკებზე. მიკვლეულია ერთოთახიანი საკულტო და საცხოვრებელი შენობები: მათ საძირკვლები და კედლების ქვემო ნაწილები რიყის ქვისა ჰქონდათ, ზემო ნაწილები კი ხის ჯარგვალი იყო. საფიქრებელია, რომ ამ სახლებსაც ზემო ხვრელი ჰქონდა (ნაცარგორა ცხინვალთან).

მეგალითური ანუ ციკლოპური მშენებლობა აგრეთვე არ იყო უცხო ამიერკავკასიასა და, კერძოდ, საქართველოსთვის. მეგალითების ზუსტი დათარიღება ძნელია: ზოგ მკვლევარს მიაჩნია, რომ უძველესი ნიმუშები შეიძლება III ათასწლეულსაც მიეკუთვნოს. მეგალითური შენობებით განსაკუთრებით მდიდარია თრიალეთი. აქ აღმოჩენილია დაუმუშავებელი ლოდებით ნაშენი სიმაგრეები და საცხოვრებელი კომპლექსები. წყობა მშრალია, დუღაბის გარეშე. საცხოვრებელ და საკულტო (სარწმუნოებრივ) ნაგებობათა გარდა, ადრევე შემუშავდა სამარხების არქიტექტურაც. ადრეულ ბრინჯაოს ხანაში ძალიან გავრცელებული იყო ყორღანული სამარხები. 1950-1951 წლებში თბილისის მახლობლად, სამგორის ველზე, ყორღანის 10-მეტრიანი მიწაყრილის ქვეშ, აღმოჩნდა მუხის ძელებით ნაშენი სამარხი კამერის ნარჩენები. ამ ყორღანს კოხრას გორა ჰქვია და დაახლოებით ძვ.წ. III ათასწლედის დასასრულით თარიღდება. იატაკის ზემო ფენის ქვეშ იყო ორმო, რომელშიაც თიხის ჭურჭელი იდო, ჭურჭელში კი ფერფლი აღმოჩნდა - მიცვალებული დაუწვავთ. ინვენტარი მდიდარი არ ყოფილა. გვარის ან ტომის მეთაური, რომელიც იქ განისვენებდა, თავისი ეკონომიური მდგომარეობით ჯერ კიდევ ნაკლებად გამოირჩეოდა გვარის რიგითი წევრებისაგან. საქართველოში ასეთი ან სხვა ტიპის ყორღანული სამარხი სხვაც ბევრია გამოკვლეული. ამას გარდა, ცნობილია დოლმენების სახის სამარხებიც (აფხაზეთში). რაც უფრო მეტად ვუახლოვდებით ჩვენი წელთაღრიცხვის მიჯნას, მით უფრო მრავლდება ძეგლთა რაოდენობა. ალბათ ძვ. წელთაღრიცსვის I ათასწლედში უნდა ვეძიოთ კლდეში ნაკვეთი კომპლექსების შექმნის ტრადიციათა ძირები. ასეთი კომპლექსები ფართოდ იყო გავრცელებული საქართველოს სამხრეთით მდებარე ურარტუს სახელმწიფოში. მართალია, ძალიან ძნელია ამ ტიპის უძველეს ქართულ ძეგლთა დათარიღება, მაგრამ მათი გენეტიკური კავშირი ურარტუსთან უეჭველია.

 

 

 

 

• უძველესი საქართველო
• მემატიანე
• ქვის ხანა (პალეოლითი, მზეოლითი, ნეოლითი) - ფოტოგალერეა
• მეზოლითი (შუა) და ნეოლითი (ახალი ქვის ხანა) საქართველოში