|
<უკან დაბრუნება...<<<ტრადიციები და სიმბოლიკა>>>
„მეგრული ადათ - წესები“
წყარო: http://samegrelo.borbonchia.ge/
ყეინობა
ბერიკაობის მეგრული ანალოგი. ამ საერო დღესასწაულს აღნიშნავდნენ ზუგდიდში, ფოთში, სენაკში, დიდმარხვის ორშაბათს. დღესასწაული ხელს უწყობდა მტრის უძლეველობის მითის დამსხვრევას, ზრდიდა მოსახლეობის მხნეობას და შემართებას. ამ მიზნით შერჩეულ ყეინსა და დედოფალს სასაცილოდ გამოაწყობდნენ, ამოუყენებდნენ ხმლებითა და ჯოხებით შეიარაღებული მხლებლებს. ხალხი ყეინს დასცინოდა, ხოლო დედოფალს ეარშიყებოდა. ვისაც მხლებლები დაიჭერდნენ ფულს ახდევინებდნენ. ყეინობის ბოლოს იმართებოდა ცეკვა-თამაში, გართობა.
თამაზ ჯოლოხავა „მეგრული ადათ - წესები“ თბ. 2004 წ. გვ.195-196
თედორობა
თამაზ ჯოლოხავა „მეგრული ადათ-წესები“ ცხენების გამრავლებასთან და მათ უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული (დაცვა ქურდ-ავაზაკებისაგან) სალოცავი. ცხენს მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა მეგრელის სამეურნეო და სამხედრო ცხოვრებაში. ამიტომ მათი დაცვა-გამრავლება მისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობას იძენდა. იხდიდნენ დიდმარხვის პირველი კვირის შაბათ საღამოს. ხონჩით და ცხენის გამომცხვარი ქანდაკებით, მიდიოდნენ და შესთხოვდნენ წმ.თედორეს ცხენების გამრავლებას და მათ დაცვას ქურდებისა და ნადირისაგან.
თამაზ ჯოლოხავა „მეგრული ადათ - წესები“ თბ. 2004 წ. გვ.197-198
კირუ - კარუ
კირუ-კარუ ახალ წელს, სადილის შემდეგ, დაღამებამდე, ძველ კოლხურ ოჯახში ეწყობოდა უჩვეულო-ცერემონია-რიტუალი, რომელიც აღწერილია ეთნოგრაფიის კრებულში. სტატიის ავტორი თავიდანვე აცხადებს რომ სიტყვა „კირუ-კარუ“ გაუგებარია და ჩვენც მხოლოდ აღწერის მიხედვით ვახსენოთ იგი. ოჯახის დიასახლისი ამ დღეს ხორბლის ან ჭვავის ფქვილის ცომისაგან ამზადებს სხვადასხვა ცხოველ - ფრინველის, თუ არასულიერი საგნის კვერებს, რომელსაც აცხობს ქვის კეცზე („ანგურა“). განსაკუთრებული გულმოდგინებით გამოყავთ ყურძნის მტევნისა და კრუხის გამოსახულება, რომელსაც გამოცხობამდე დაწინწკლავენ -დაჩხვლეტენ ქათმის ფრთის ყუნწით (ალბათ სიმრავლის სიმბოლოდ). ასევე გამოჰყავთ საცეცხველის, (ოჩამურე, კაკუტების), ნიჩბის, სანიავებელის („ოხიორაშე“) და სხვათა ფიგურები, სამხრობის დროს ხდება ინსცენირება-გათამაშებები. დიასახლისი კრუხის როლში, ოჯახის წევრები წიწილებია „კრუხი“ მოუხმობს „წიწილებს“ ძახილით და მიწოდებულ კრუხის ფიგურას წიწკნიან, მასთან „კრუხი“ აიდგამს ენას და ილოცება „ჩე ქოთომი ჩელაია! ჩე მუნომირხიალეე, ოში ანთასი ჩქიმი თის, აკა მეძობელიში თის! (თეთრო ქათამო, თეთრმანავ! თეთრი შემომისრიალე კვერცხი, ასი ჩემსას, მხოლოდ ერთი მეზობლისას). უფრო გვიან, საღამოთი, ოჯახის უფროსი მამაკაცი უძღვება რიტუალს, ოჯახის წევრები რითიმე დატვირთულები (ზოგჯერ ერთმანეთსაც აიკიდებდნენ, ოღონდ დატვირთული იყოს). ხელჯოხიანები უფროსის წინამძღოლობით ეწვევიან მარანს, დადგებიან საწნახელის გასწვრივ, მას მიაფშვნიან ყურძნის ფიგურას - კვერს, საწნახელს ურტყამენ ჯოხებს და გაიძახიან: „ჯუჯელია, ჯუჯელია, ჩქიმი მამული ხარგელია, შხვაში მამული ფურცელია, ჩანა, ჩანა, ჩქიმი მამულს ჸურძენი დო შხვაში მამულს ფურცელი.“ („თავი და თავი თავთავი, ჩემი მამული დახუნძული, სხვისი მამული ფოთოლი! ცენება, ცენება, ჩემს მამულში, ყურძენი, სხვის მამულში მხოლოდ ფოთოლი). ასე, რომ ეს რიტუალი ერთი რომელიმე სალოცავი არაა, სხვადასხვა („კირუ-კარუ“) ფიგურები მზადება იგი დაბმული საქონლის (კირუ) და დაუბმელის (კარუ, ოკარიეში შემსვლელის) გამრავლების მიზანს ემსახურება და ამიტომაც ეწოდა ასეთი უცხო სახელი. („დაბმულ-დაუბმელის“) მსგავსად „მიჩქდო ვამიჩქუნისა“ (რაც ვიცი და არ ვიცი).
1973 წელი, მამანტი კვირტია „კვიმატი“ 2001 წ. გვ.139-140
მირსაობა
http://samegrelo.borbonchia.ge/mamanti/441-.html
მირსაობა ძველი კოლხეთის წარმართული ღვთაება „მირსას“ სალოცავის რიტუალი აღწერილია „კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფიის კრებულში“ (ტ.32-ე), მაგრამ სტატიის ავტორისათვის გაუგებარია, რა უნდა იყოს „მირსა“ და ვარაუდობს იქნება „ნირსობა“ არისო, რაც ნისლიანობას ნიშნავს. მართლაც, შეიძლება ნისლიანობაზე ლოცულობდა მაშინდელი კოლხი, რადგან ამინდის ხალხური პროგნოზის მიხედვით ნისლიანობა ზამთრის დასასრულისა და გაზაფხულის დადგომის („ტაროზის“) მიმანიშნებელია. ეს სალოცავიც სწორედ ასეთ დროს ტარდებოდა დიდმარხვის დაწყებამდე 24 დღით ადრე. მირსას სალოცავი, როგორც ყოველი წარმართული სალოცავი, მხვერპლთ შეწირვით ტარდებოდა „კალანდობის“ (ახალი წლის) აღნიშვნის შემდეგ ამ სალოცავისათვის ღორს ასუქებდნენ და დიდ პატივში ჰყავდათ. მას „ომირსეს“ ეძახოდნენ და ჰკლავდნენ სწორედ დანიშნულ დღეს - დიდმარხვამდე 24 დღით ადრე, შაბათ დღეს ოჯახის უფროსი „ომირსეს“ მოხარშული თავითა და გულ-ღვიძლით ეახლებოდა მუხის ხეს - (ღორის მკვებავ „ჭყონს“), ან ამისათვის მიჩენილ რომელიმე ხეს, სამსხვერპლო - სალოცავს დააწყობდა ხის ძირას, დაიჩოქებდა პირით აღმოსავლეთისკენ - მზისკენ და დიდი მოწიწებით წარმოთქვამდა „მირსას“ სალოცავს. „დღარი მირსობაში მოზოჯუა! ჩქიმი თოლც ჩქიმი გუმახარებელი ქაძირი! მა დო ჩქიმი ჩილი დო სქუას ბედი მეჩი, ბედნიერო დაარინეე, ირი ალაიანი დო ჩალაიანი აშორი, ირი უბადო შარას, წყარც სი დოთხილეე, სქანი სახელი ხვამელი.’ (დღევანდელი მირსობას მობრძანებავ, ჩემს თვალებს ჩემი გამახარებელი დაანახვე, მე და ჩემს ცოლ - შვილს ბედი მიეცი, ბედნიერად ამყოფე, ყოველი ავან-ჩავანი ააცილე. ყოველ ცუდ გზაზე, წყალში შენ დაიცავი, შე სახელდალოცვილო). სალოცავიდან მობრუნებული ოჯახის უფროსი სამსხვერპლოს ტაბუს ახსნიდა, ხორცის ნაჭრებს ჩამოართმევდა და ოჯახის ყველა წევრთან ერთად სადილს შეექცეოდა.
1973 წელი, მამანტი კვირტია „კვიმატი“ 2001 წ. გვ136
მირსობა
მირსობა - კოლხეთში ნისლიანობა „ნირსობა“ მარტ-აპრილში იცის. სწორედ ამიტომ, ეს სალოცავი დიდ მარხვამდე 24 დღით ადრე ტარდებოდა. ამ სალოცავისათვის სპეციალურად ღორს ასუქებდნენ და კლავდნენ დანიშნულ დღეს. როგორც სხვა სალოცავების შესრულებისას, აქაც ოჯახის უფროსი გობზე დააწყობდა ღორის თავს, გულ-ღვიძლს, მიდიოდა მუხის ხესთან, აანთერბდა სანთელს და ღმერთს ევედრებოდა, რათა ნისლს არ გაენადგურებინა ხეხილის ბაღი.
მირიან ჯალაღონია. გაზეთი „ილორი“ 23 აგვისტო – 30 აგვისტო 2011წელი გვ.3
მირსობა – დღესასწაული სამეგრელოში, იმართებოდა თებერვალში დიდმარხვის დაწყებამდე, ხუთშაბათ დღესდა სწირავდნენ საგანგებოდ გამოზრდილ ღორს ომირსეს. (იხ.ი.ყიფშ. ს.მაკალათია)
დღარი მირსობაში მოზოჯუა – დღე მირსობის მობრძანება. ი.ყიფშიძე (ოთარ ქაჯაია "მეგრულ–ქართული ლექსიკონი". თ. 2002 წ. ტ.II გვ.283).
მირსაობა - ძველი კოლხეთის წარმართული ღვთაება „მირსას“ სალოცავის რიტუალი აღწერილია „კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფიის კრებულში“ (ტ.32-ე), მაგრამ სტატიის ავტორისათვის გაუგებარია, რა უნდა იყოს „მირსა“ და ვარაუდობს იქნება „ნირსობა“ არისო, რაც ნისლიანობას ნიშნავს. მართლაც, შეიძლება ნისლიანობაზე ლოცულობდა მაშინდელი კოლხი, რადგან ამინდის ხალხური პროგნოზის მიხედვით ნისლიანობა ზამთრის დასასრულისა და გაზაფხულის დადგომის („ტაროზის“) მიმანიშნებელია. ეს სალოცავიც სწორედ ასეთ დროს ტარდებოდა დიდმარხვის დაწყებამდე 24 დღით ადრე. მირსას სალოცავი, როგორც ყოველი წარმართული სალოცავი, მხვერპლთ შეწირვით ტარდებოდა „კალანდობის“ (ახალი წლის) აღნიშვნის შემდეგ ამ სალოცავისათვის ღორს ასუქებდნენ და დიდ პატივში ჰყავდათ. მას „ომირსეს“ ეძახოდნენ და ჰკლავდნენ სწორედ დანიშნულ დღეს - დიდმარხვამდე 24 დღით ადრე, შაბათ დღეს ოჯახის უფროსი „ომირსეს“ მოხარშული თავითა და გულ-ღვიძლით ეახლებოდა მუხის ხეს - (ღორის მკვებავ „ჭყონს“), ან ამისათვის მიჩენილ რომელიმე ხეს, სამსხვერპლო - სალოცავს დააწყობდა ხის ძირას, დაიჩოქებდა პირით აღმოსავლეთისკენ - მზისკენ და დიდი მოწიწებით წარმოთქვამდა „მირსას“ სალოცავს. „დღარი მირსობაში მოზოჯუა! ჩქიმი თოლც ჩქიმი გუმახარებელი ქაძირი! მა დო ჩქიმი ჩილი დო სქუას ბედი მეჩი, ბედნიერო დაარინეე, ირი ალაიანი დო ჩალაიანი აშორი, ირი უბადო შარას, წყარც სი დოთხილეე, სქანი სახელი ხვამელი.’ (დღევანდელი მირსობას მობრძანებავ, ჩემს თვალებს ჩემი გამახარებელი დაანახვე, მე და ჩემს ცოლ - შვილს ბედი მიეცი, ბედნიერად ამყოფე, ყოველი ავან-ჩავანი ააცილე. ყოველ ცუდ გზაზე, წყალში შენ დაიცავი, შე სახელდალოცვილო). სალოცავიდან მობრუნებული ოჯახის უფროსი სამსხვერპლოს ტაბუს ახსნიდა, ხორცის ნაჭრებს ჩამოართმევდა და ოჯახის ყველა წევრთან ერთად სადილს შეექცეოდა.
1973 წელი, მამანტი კვირტია „კვიმატი“ 2001 წ. გვ136
მირსობა - დუმილის აღთქმა, მდუმარება, ხსენებაზე ტაბუს დადება. ღვთაება მირსას სახელობის დღე. აღინიშნება დიდმარხვამდე 24 დღით ადრე, ზოგან ნააღდგომევს, ახალიკვირის სამშაბათს ან ხუთშაბათს... მირსობას ასე ლოცულობდნენ: „დღარი მირსობაში მოზოჯუა, მა დო ჩქიმ ჩილი დო სქუას ბედი მეჩი, ბედნიერო დარინე, ირი ალიანი დო ჩალიანი ქუგაფართხი, ირი უბადო შარას, წყარს დოთხილე, სქან სახელი ხვამელი... მირსობის მობრძანებავ, მეცა და ჩემს ცოლ-შვილს ბედი მოგვეცი, ბედნიერად გვამყოფე, ყველა სიავე და და მოარული სენი გვაშორე, ბოროტება განგვიფრთხე, ყველა სიავე ავბედით გზაზე, წყალში დაგვიცავ, დაილოცოს შენი სახელი... მირსობას ზოგან მისარონობად, ზოგან ნირსობად იხსენიებენ, ისევე, როგორც მირსას - მისარონად; სხვა თვალსაზრისით მისარონობა იგივე მეისარნობაა, წმინდა გიორგი მოისარის დღე. მირსას სწირავდნენ მასზე შესახლებულ და საგანგებოდ ნასუქ ღორს ომირსეს. მირსობის დღეს ბავშვებს სათითაოდ შეულოცავდნენ, მირსაზე შესახელებულ კვერებს მიადებდნენ ან ჩვრით ამოუწმენდნენ თვალებს და იტყოდნენ, მირსა, აშორე ამის თვალს ყველანაირი ავადმყოფობაო.
ალიო ქობალია "მეგრული ლექსიკონი" თბ. 2010წ. გვ.451-452
მისარონი – იგივეა, რაც მირსობა. (ოთარ ქაჯაია "მეგრულ–ქართული ლექსიკონი". თ. 2002 წ. ტ.II გვ.283)
Молитва божеству „Мирси“ - „დღარი მისობაში მოზოჯუა! მა დო ჩქიმი ჩილი დო სქუას ბედი მუჩი, ბედნიერო დარინეე, ირი ალაიანი დო ჩალაიანი ქგარაი, ირი უბადო შარას, წყარც სი დოთხილეე, სქანი სახელი ხვამელი. დღარი მისრსობაში მოზოჯუა! ჩქიმი თოლც ჩქიმი გამახარებელი 10 ქაძირი“.
იოსებ ყიფშიძე „რჩეული თხზულებანი“ თბ.1994წ.გვ.390
ბარბალობა
http://samegrelo.borbonchia.ge/mamanti/439-.html
ბარბალობა ქართველური ტომების წარმოდგენით წელიწადის იმ დღეს გულისხმობს, როცა მზის სამყაროს ამ ძირითადი მანათობელის ქმედებაში რაიმე ცვლილება იგულისხმება. ეს წარმოდგენა წარმათობის გადმონაშთია და მზესაც ყოვლისშემძლეობა მიეწერება. მაგალითად, ამ უზენაეს მანათობელს უძველეს სამედიცინო წყაროებში- „უსთუყუთასის“ მიხედვით ღმერთი ეწოდება, ხოლო სხვა შემთხვევაში - მზე. „მზეში“ კი განსახიერებულია ქართველთა წარმართული პანთეონის ქალი - ღვთაება - ბარბალე. ყოველი წლის დასაწყისიდან ბარბალობა სამეგრელოში პირველი დღესასწაული იყო და აღინიშნებოდა 4 დეკემბერს. მისი რიტუალი მარტივი იყო - ამ დღეს მეგრელი პურ-მარილზე მიიწვევდა მეკვლედ სასურველ კაცს და შეძლებისდაგავარად პატივს სცემდა, რათა „კარგი ფეხით“ შემოსულიყო მის ოჯახში. მასვე ანდობდნენ “ჩიჩილაკისა“ და სხვა „ოკუჩხურის“ გაწყობას. მეგრელის წარმოდგენით ამ დროიდან - 4 დეკემბრიდან იწყებოდა მზის ბორბლის შეყოვნება და დღე იწყებდა მატებას. მაგრამ დღის გადიდება შესამჩნევი ხდებოდა „ქირსეს“ („შობის“) შემდეგ. „წაკურთხია დიდი დღა რე“ 6 იანვრიდან („ნათლისღებიდან“). სხვა სალოცავი სამეგერლოში „ობარბალედ“ ტარდებოდა. სვანეთში კი ბარბალობა იწყებოდა 4 დეკემბერს, მაგრამ მთელ კვირას გრძელდებოდა როგორც პირუტყვის, ოთხფეხის („ვიორთსმალ“) დღესასწაული. აცხობდნენ საქონლის სალოცავ ლამზირებს (ხაჭაპურებს). ცალ-ცალკე ულოცავდნენ მეწველ ძროხებსა და გამწევ ხარებს, მათ მლოცველიც ცალკე ჰყავდათ. სვანური ბარბალობა (ბარბლვაშ) თავისი შინაარსით ძალიან ემსგავსება მეგრული „ჟინი ანთარიში ოხვამერც“ (უმაღლესი მანათობლის სალოცავს) და ბოლო ხანამდე შემორჩენილ „სამგარიოს“ -სამიქამგარიოს, სამიქელგაბრიელოს, რომელიც მთლიანად ეძღვნება ორინჯის“ ლოცვას. ამ სალოცავებში თითქმის იდენტური „სათხოვარია“ გატარებული. მაინც ვინაა ის ბარბალე, ვის სახელსაც სამეურნეო რიტუალი ატარებს? პასუხისათვის უნდა მოვიძიოთ ქრისტიანული რელიგიის უძველესი კალენდარი „დიდი ჟამნი“ რომელშიც ძალაუნებურად მოსჩანს ამ წარმართული წმინდანის ვინაობა, ჟამნი დ. დეკემბრისა - წ-ისა დიდისა მოწამისა ვარვარასი ესე წ-ა მოწამე ვარვარა უკუჰე იყო დასაბამითგან წელთა ხუთი ათას შვიდას ოთხმეოცდაათსა, მეფობასა მაქსიმილიანესა, ასული დიოსკორე ელინიასა რომელსა ხელითა აღსარებისათვის წმინდა სამებისა თავი წარეკვეთა“. ამრიგად, რწმენის (სამების) აღიარებისათვის თავწაკვეთილს ეწოდა მაცოცხლებელი (ვარვარა მზის) სახელი ბარბალე და მზის ყოველი მობრუნებისას მას ლოცვით სათხოვარს აღუვლენენ - ყოფისათვის -ორენჯისთვის.
1986 წელი, მამანტი კვირტია „კვიმატი“ 2001 წ. გვ134-135
კუჩხა სამეგრელოში
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/384-.html
ძველით ახალი წლის მომდევნო დღეს სამეგრელოში კუჩხა აღინიშნება. კარგი ფეხის მქონე სტუმარი - მაკუჩხური - ყველას ჰყავს. ეს ტრადიცია სამეგრელოში საუკუნეების წინაც სრულდებოდა და აქტუალობას არც დღეს ჰკარგავს.
კუჩხა- ფერხობა, ბედობა, მეკვლეობა, კალანდის მეორე დღე.
მაკუჩხური - მეფეხური, მფეხავი, მეკვლე, დამბედებელი.
https://www.youtube.com/watch?v=6e0i0MkpAfg
ახალი წელი სამეგრელოში
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/383-.html
სამეგრელოში, ახალი წლის ღამეს ყოველი ოჯახიდან რამოდენიმეჯერ გაისროდნენ თოფს. გათენებისას ოჯახის უფროსი აიღებდა ხელში ჩიჩილაკს და გარეთ გავიდოდა. შემდეგ მოადგებოდა კარებს და დაიძახებდა, კარი გამიღეთო. შინიდან ეკითხებოდნენ, რა მოგაქვსო, რაზეც ოჯახის უფროსი პასუხობდა: „წმინდა ბასილის წყალობა, კაცთა სიმართლე და დღეგრძელობა, ოჯახის აშენება, ოქრო, ვერცხლი, პირუტყვების გამრავლება“ და სხვა ამგვარს. ამ დალოცვას გაიმეორებდა სამჯერ და შევიდოდა სახლში. მიულოცავდა ოჯახის წევრებს ახალ წელს. შემდეგ ჩიჩილაკს შემოატარებდა ბოსელში, მარანში, სასიმინდეში. მერე სადილობამდე დადიოდნენ მეზობლებთან და ერთმანეთს ახალი წლის დადგომას ულოცავდნენ კანფეტებით, შაქარყინულითა და სხვა ტკბილეულით. მეგრულ საახალწლო სუფრაზე ტრადიციული კერძების გარდა (ღომი, ელარჯი, საცივი და სხვა) აუცილებლად კეთდებოდა რაიმე უცხო, მეგრული სუფრისათვის ნაკლებად დამახასიათებელი საჭმელი. ეს სუფრას განსაკუთრებულ ლაზათს აძლევდა". სამეგრელოში ახალი წლის წინა ღამეს ჩიჩილაკი მზადდებოდა, მისალოციდან ყველაფერი იდებოდა გობზე. ტკბილეულთან ერთად ეს იყო სუროს ტოტები და თხილის ხვიხვილის თაიგული. რიტუალი იწყებოდა მთვარის ამოსვლასთან ერთად, რადგან ძველად დიდი ყურადღება ექცეოდა მთვარეს და მასზე მკითხაობას.
მეკვლეობა სამეგრელოში
უძველესი ქართული ტრადიცია – მეკვლეობა დასავლეთ საქართველოში ძველით ახალ წლის დილას 14 იანვარს სრულდება. მეორე დღე ბედობა, ანუ “კუჩხა” იგივე რიტუალით იწყება, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ 15 იანვარი უფრო “მძიმე” დღედ ითვლება. ამ დღეს სახლში აუცილებლად უნდა გესტუმროს ადამიანი, რომელსაც კარგი ფეხი აქვს. ეს ტრადიცია დასავლეთ საქართველოში საუკუნეების წინაც სრულდებოდა, მაგრამ იერსახე არ შეუცვლია. სამეგრელოში ამდღესასწაულს სხვა, უფრო მნიშვნელოვანი დატვირთვაც აქვს. დეკემბრის მიწურულს, 28-29-თვის სამეგრელოს სოფლებში საახალწლო მზადება იწყებოდა. ოჯახის უფროსი, ან თუნდაც ახალგაზრდა წევრი, ოღონდ აუცილებლად მამაკაცი, თხილის ან რომელიმე რბილი ხის ჯოხიდან თლიდა ჩიჩილაკს, რომელსაც თავზე ხისავე ჯვარი უკეთდებოდა და თხმელისა და სუროს ტოტებით ირთვებოდა. ხის ჯვარზე კი ხილი, უმთავრესად ვაშლი და მანდარინი უკეთდებოდა. ბარაქიანობის ნიშნად ჩიჩილაკის ბურბუშელაში ფულსაც დებდნენ. ჩიჩილაკს აუცილებლად ქალები რთავდნენ.
მეგრული ”კალანდა”
გურია-სამეგრელოში ახალი წლის პირველ დღეს "კალანდა" ეწოდება და მას თოფების სროლით ეგებებიან. სამეგრელოში ახალ წელს დილაადრიან ოჯახის უხუცესი მამაკაცი ხელში მორთული ჩიჩილაკით და ღომის მარცვლიანი ჯამით, რომელზეც კვერცხი დევს, სახლიდან გარეთ გადიოდა ახალი წლის მოსალოცად. გარკვეული რიტუალის შესრულების შემდეგ სახლში შემოდიოდა, ჩიჩილაკს კუთხეში მიაყუდებდა, ჯამს იქვე მიუდგამდა და თვითონ საახალწლო ტაბლას მიუჯდებოდა, რომელზეც ელაგა: ღორის თავი, ბასილა თავის ხაჭაპურებით, ხილი და სხვა. საუზმის დაწყებამდე მეკვლე ოჯახის ყველა წევრს ტკბილეულით "დააბერებდა." საუზმის შემდეგ კი იწყებოდა თუთის წკნელებით საახალწლო მილოცვები. ახალ წელიწადს სამეგრელოში მამლის ყივილზე მთელი ოჯახი ფეხზე დგებოდა მამაკაცები ღორის თავს, ბასილას, საახალწლო გობს სანოვაგით დატვირთულს,მორთულ ჩიჩილაკს და ცარიელ ჩაფს იღებდნენ და მარნისკენ მიდიოდნენ. მარანში შესვლისას ოჯახის უფროსი ხმაამოუღებლად საახალწლო გობს მიწაზე დგამდა, ჩაფს ღვინით გაავსებდა და დაჩოქილი წმინდა ბასილას ოჯახის ბედნიერებას სთხოვდა. შემდეგ მეკვლე გობიდან კაკალს იღებდა და წმ.ბასილას ეხვეწება, რომ მას ამ კაკალივით აევსო მისი ოჯახი ყოველივე სიკეთით. ამის შემდეგ პროცესია სახლისკენ გაემართებოდა და ოჯახის წევრები ერთმანეთს ახალ წელს ულოცავდნენ.
www.pertaia.blogspot.com
ახალი წლის მიგებება და ფერხაობა სამეგრელოში
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/385-.html
ახალი წლის წინა დღითვე თითოეული ოჯახი სამეგრელოში შეუდგება სამზადისს ახალი წლის მისაგებებლად, რისთვისაც ყველა ფაცა-ფუცსა და მოძრაობაშია ნიშნად სიხარულისა. დადგება თუ არა შუაღამე, ყოველი ოჯახიდან გაისვრიან რამდენჯერმე თოფს და გათენებამდე სულ სროლაში არიან. გათენებისას ოჯახის უფროსი აიღებს ხელში ჩიჩილაკს, ჩიჩილაკი თხილის ჯოხია, რომელსაც წვრილ-გრძელი ნათალი აქვს შერჩენილი. ეს ჯოხი პატარძალივით მორთულ-მოკაზმულია, ზევით ჯვარედინად აქვს გაკეთებული და წამოცმული ვაშლი, ბროწეული, ფორთოხალი, მსხალი, თეთრი ვერცხლის მანეთიანი და გადაკიდებულია ქარვა. ამ ოჯახის უფროსს თან მიჰყვება ერთიც სხვა ვინმე და პირველად შემოვლენ სახლში, სადაც ყველა დანარჩენი ოჯახის წევრნი კარებ-ჩაკეტილნი უნდა დახვდნენ. უფროსი გარედან იძახის: „კარი გამიღეთო“ შიგნიდან უპასუხებენ: „რა მოგაქვსო“. უფროსი დაიწყებს: წმინდა ვასილის წყალობა, კაცთა სიმართლე და დღეგრძელობა, ოჯახის აშენება, ოქრო, ვერცხლი, პირუტყვის გამრავლება, აბრეშუმის ჭიის ყოფა და სხვა. ამგვარი განმეორდება სამჯერ და მერე გაიღება კარი, შევა ოჯახის უფროსი, სხვებთან ერთად დიდად ხარობს და ულოცავს შიგ მყოფთ ახალი წლის მშვიდობით დასწრებას. მერე ოჯახის უფროსი ჩიჩილაკით შეივლის მარანში, ბოსელში, სასიმინდეში ერთის სიტყვით ყველგან, მერე სადილობამდე დადიან ერთმანეთთან მეზობლობაში და ულოცავენ ერთმანეთს ახალ წელს კანფეტებით, შაქრის ყინულით და სხვადასხვა ხილეულობით. სადილობის დროს დაბრუნდებიან თავ-თავისს და სხვადასხვა საჭმელთა შორის შემოიტანენ ქონით გატენილ მჭადს, რომელსაც ეძახიან : „ვასილის მჭადს“. ეს მჭადი უნდა გასტეხოს ვაჟმა და ქალმა. ერთმა ერთის მხრით უნდა მოჰკიდოს ხელი და მეორემ მეორეს მხრით და ისე უნდა გასტეხონ, მაგრამ თითეული მათგანი ცდილობს უფროსი ანატეხი მისკენ დარჩეს. ეს იმის მომასწავლებელია, რომ თუ ქალსიკენ იქნა უფრო მეტი ნატეხი, მაშინ აბრეშუმი ბლომად მოვა და თუ ვაჟისკენ, მაშინ ჭირნახული მოვა ბლომად. ერთ გრძელ ჯოხზე წამოცმულია სუროები ორსავე წვერზე, ჯოხს შუაში გასწვავენ და მისცემენ ერთ წვერს ვაჟსა და მეორეს ქალსა, ჯოხი უნდა გადააგდონ. მეორე ვაჟი ერთ კარებში გავა და ქალი მეორეში. გარეთ სულ უნდა ირბინონ, გადააგდონ სუროიანი ჯოხი ეზოს გარეთ და ისევ უნდა მოირბინონ. თითეული ცდილობს წინ მოსვლას და რომელიც წინ მოვა, ის გაიმარჯვებს. შინ მყოფ ქალებს უნდათ ქალი წინ მოვიდეს და თუ მართლა ქალმა მოირბინა წინად, ამბობენ ჩვენ გავიმარჯვეთო. კაცებს უნდათ ვაჟმა გაუსწროს და წინ მოვიდეს. ამგვარად მთავრდება სადილი. ახალ წელს სამეგრელოში, ჩიჩილაკის დამტარებელი უფროსი მაფეხურად ითვლება და მთელი დღე მხოლოდ ერთსა და იმავე სკამზე ჯდება. სხვას არავის ნება არა აქვს იმის ნაჯდომ სკამზე დაჯდეს. ეს იმის მომასწავლებელია, რომ ქათმები კვერცხების გამოჩეკის დროს არ აირევიან და კარგადაც გამოსჩეკავენო. ახალი წლის დღეს არავინ წინ არ უნდა გაუაროს არვის და თუ რამე გთხოვა ვინმემ, უარი არ უნდა უთხრა, თორემ უარის მთქმელი მთელი წლის განმალობაში ხელ-დაცარული იქნება. ახალი წლის დღეს საღამოს დროს იციან ერთნაირი თამაშობა, რომელსაც „ტაპობას“ ეძახიან. ეს თამაშობა იმაში მდგომარეობს, რომ მოზელენ სიმინდის ფქვილისაგან ცომს და მეზობლები ერთმანეთს უგლესენ თავ-პირს. ახალი წლის მეორე დღეს ფერხობის დღეს ეძახიან და თითეულ ოჯახში ირჩევენ მაფეხურს: ე.ი. კარგი ფეხის მქონეს, რომელიც სხვაგან უნდა დაწვეს, ალიონზე, წამოდგეს, თავისას მივიდეს და უფეხუროს ყველას. ყოველი ავი და კარგი, რაც რომ მოხდება ოჯახში წლის განმალობაში, მაფეხურის ფეხზეა დამოკიდებული. საზოგადოდ ნაახალწლევს ერთმანეთში ნედლი თხილის ჯოხით დადიან.
ტრიფონ კელედარიშვილი, „ივერია“ 1890 წ. №3.
იანვრის პირველი მსგეფსის რიტუალები ძველ სამეგრელოში
http://samegrelo.borbonchia.ge/etnografia/455-.html
შობა – ახალი წლის მსგეფსი თავის თავში უპირობოდ ინახავს მზიანი ღამისა და თეთრი დღის (ჩედღაშ), დღებედნიერის (დღაბედინერის), დღესასწაულის (დღახუს) შეგრძნებას თუ მოლოდინს. ეს შვიდეული მოიცავს საშობაო – საახალწლო მისტერიების მთელ კასკადს, რომლის ცენტრში დგას მზე, როგორც ჰიპოსტასი ყველგანმყოფი და ყველასთან მყოფი ღმერთისა, რომელიც ქიანაშ გორჩქინუ და დამარგებუა – სამყაროს შემქმნელი და დამმაგრებელი. ჩიჩილაკიც (ქუჩუჩი) სხვა არაფერია, თუ არა, პატარა მზე თითოეულ ოჯახში, და ბევრ სხვა უძველეს ამბავთან ერთად ინახავს ხსოვნას საკრალურ ხეებზე, რომელთა ნაყოფითა და შტოებით არის დამშვენებული, იქნება ეს ვაშლი და ბროწეული, სურო თუ თხილი, კრიკინა თუ უსურვაზი. მეკვლეობასა და აგუნას გადაძახილზე რომ არაფერი ვთქვათ, საახალწლო მისტერიებში ბევრია სხვა სიმბოლური ატრიბუტიკა და თეატრალიზებული ქმედებაც, რომელთაგან ზოგი მხოლოდ ეთნოგრაფთა ჩანაწერებსა და ღრმად მოხუცი ადამიანების მეხსიერებაში შემორჩა. მათ შორისაა ხეცება, ხაციცობა, – ოჯახის უფროსის, მფერხავის, მეკვლის – მაკუჩხურის პირველი ხემსი. იგი სადაგი დღეების ,,საკაკალოსგან’’ – ადრიანი საუზმისაგან განსხვავდებოდა იმით, რომ რიტუალური ხასიათი ჰქონდა და სახელდობრ ახალი წლის დილას, აგოთანას, განთიადის დასაწყისს, ოდნავ გათენებულზე სრულდებოდა. ეს ლოცვა ახალშობილ მზეს – სულისა და ხორცისთვის პურისმომცემ ღმერთს ეძღვნებოდა. ამ რიტუალს, როგორც აღვნიშნეთ, ასრულებდა ოჯახის მამა, ოჯახის უფროსი, რომელიც ახალი წლის წინა ღამეს მარანში წვებოდა, რომ აქ, მზის საუფლოში, მზისთ სავსე ოხვამერ ლაგვანებთან – სალოცავ ქვევრებთან შეხვედროდა განთიადს. აქ გატეხავდა იგი ბასილაშ, ბასლაშ კვარს (ბასილის რიტუალურ კვერს, რომელიც ღორის ქონჩაჭრილი, წვერიანი კაცის ფორმის კვერი იყო), აქ დალევდა ზედაშეს, (ნეს, ჟინ მუნნაღელს), აქ იგემებდა მოხარშულ კვერცხს , მზისა და სიცოცხლის სიმბოლოს, რომ სისხლში შესული მზითა და საახალწლო განწყობით გასულიყო გარეთ თავისი ოჯახისა და ეზო–კარის დასალოცად. მზისთვის ლოცვის დასრულების შემდეგ ოჯახის უფროსი მზესთან დაკავშირებული ატრიბუტიკით – საახალწლო – სამეკვლეო – საფერხო ხონჩით შემოივლიდა ეზო–კარს. მეკვლეს ხონჩაზე დიდი ჯამით ედგა ღომისა და სხვა თავთავიანთა მარცვლები (ჩხვერი, ქუმუ), რომელთაც გზადაგზა ისე აბნევდა გარშემო, როგორც მთესველი კვალში. ამას უკავშირდება ჩვენი გასაოცარი რიტუალური სიმღერა "ერეხელი – მერეხელი", რომლის სიტყვიერ დანაშრევებში ხშირად გვესმის ჩხვერი, ქუმუ, ქუერი, როგორც ხვავრიელობის, ბარაქის სიმბოლო. მარცვლეული ასევე მთავარი ატრიბუტია "ქოთომიშ კუჩხა"– ქათმის ფერხვაში. ქათმის ფერხვისთვის ფერხობა დილას აცხობდნენ ქათმის ფორმის კვერებს (ქოთომიშ კვარი), რომლებსაც ქათმის ფრთით აჭრელებდნენ და იტყოდნენ: ბრუიაშე, ჩელაია, ჩეთ მომირხიალე, თიშ ათას ჩქიმი თის, ართი მეძებელიშ თის. შემდეგ სახლის ჭერში აისროდნენ მცენარე ღომის ფქვილისგან მოზელილი ცომის პატარა გუნდებს (ღომის დიდი მოსავალი იქნებაო), იქიდან ჩამოცვენილ ნამცეცებს დაითვლიდნენ და მათი რაოდენობის მიხედვით განსაზღვრავდნენ, რამდენი წიწილის მოყვანის, დასმის (დოხუნაფაშ) მოლოდინი უნდა ჰქონოდათ. ღომის მარცვლის ფანტვისას იმეორებდნენ ლოცვას ქათმის მომრავლებისთვის. სანამ ოჯახის მამა მარცვალს ფანტავდა, ოჯახის დიასახლისი სამჯერ შემოუვლიდა სახლს და კრუხივით კრუხუნებდა, ხოლო ბავშვები უკან მისდევდნენ და წიწილებივით წიოდნენ ( წიუ–წიუ–წიუ! წიუ – წიუ – წიუ!). იმავე დღეს მეკვლე სამჯერ ჩაყოფდა ფეტვის ან ღომის მარცვლით სავსე მუჭს წყლიან ჯამში და ყურადღებით დახედავდა – თუ მუჭაში წყალი გაატანდა და მარცვალს დაასველებდა, წელიწადი ავდრიანი ქნებოდა, თუ მშრალი – დარიანი, მზიანი. ქათმის მფერხავი მამასთან ერთად ან მამის ნაცვლად ოჯახის სხვა წევრიც შეიძლება ყოფილიყო . მისი მისია იყო მთელი დღე ფეხი არ გაედგა სახლიდან, რადგან ეზოდან გასვლის შემთხვევაში ქათმებიც გარე–გარე დაიწყებდნენ სიარულს და მელას ან ტურას საკბილო გახდებოდნენ. სხვათა შორის ჩიჩილაკსაც, რომელსაც ნათლის ღების წინა დღემდე ედგათ შინ, ამავე მიზეზით წვავდნენ ღობის გადაღმა, ქათმების სახლში გასაჩერებლად. მარცვლეული, დაფქულიცა და დაუფქველიც, უცილობლად მონაწილეობდა ტყაპობის რიტუალში. ტყაპობაც ახალი წლის ღამეს იმართებოდა. სოფლის ქალ–ვაჟები მიუვარდებოდნენ ერთმანეთს სახლში და ცდილობდნენ ცომით მოეთხუპნათ მასპინძელი, იყო დიდი წიოკი და სიცილ – ხარხარი. ვინც შეძლებდა თავის დაცვას და მოთხუპნას გადარჩებოდა, იმ წელს პირნათელი და ბედნიერი იქნებოდა. ახალი წლის დღეს უფრო ზუსტად შუადღისას, ოჯახის უფროსი მამაკაცი და დედაკაცი კერიის თავანზე (ლუხარზე)გადაამტვრევდნენ ბასილას კვერს სიტყვებით "ბაღუ ეფშა, მარან ეფშა!". თუ უფრო დიდი ნატეხი მამაკაცს შერჩებოდა ხელში, ღვინო იქნებოდა მეტი, თუ ქალს – სიმინდის მოსავალი. ამავე რიტუალს, ოღონდ თხილის წკნელებით ქალ –ვაჟებიც იმეორებდნენ. კერაზე გარდი–გარდმო გადებდნენ თხილის წკნელებს და დაელოდებოდნენ, როდის გადაწვავდა მას ცეცხლი ორ ნაწილად. შემდეგ თავ–თავიანთ ნახევრებს ხელს დაავლებდნენ, კარში გაიქცეოდნენ, რაც შეიძლება, შორს მოისროდნენ და უკანვე გამოიქცეოდნენ. თუ ქალი შეასწრებდა შინ, აბრეშუმი იქნებოდა ბევრი, თუ ვაჟი – ჭირნახული. ახალი წლის დილას ან წინა დღეს დაამტვრევდნენ ამა თუ იმ ადამიანზე შესახელებულ კაკალს. თუ ლებანი ჭიანი აღმოჩნდებოდა– ცუდის ნიშანი იყო, თუ საღი – დამდეგი წელი ბედნიერებას უქადდა მას, ვის სახელზეც დაამტვრიეს. კაკლის ლებნის მდგომარეობის მიხედვით მოინიშნავდნენ იმასაც, დარი ძლევდა თუ ავდარი ერთმანეთს
წყარო: ალიო ქობალია, "მეგრული ლექსიკონი", გამომცემლობა "არტანუჯი", 2010 წ. წყარო: odishinews.ge
თანაფა
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/236-.html
ეჭვი არ არის, რომ თანაფა წარმართული დღესასწაულია, კერძოდ მთვარის ღვთაებისადმი მიძღვნილი დიდი ზეიმი, მთელი ღამის გათენება. ღამის თევა - თანაფა. ეს ხდებოდა, ალბათ, ბუნების, ცოცხალი არსების გამოღვიძების დროს, გაზაფხულზე, როცა მთვარე გაივსებოდა, მთვარიან ღამეში, კვირა ღამით, ორშაბათს - მთვარის დღეს (თუთაშხადღას) ხვდებოდნენ ზეიმით. უქმე დღე იყო ორშაბათი. აღსანიშნავია, რომ სამეგრელოში დღესაც ადევს ტაბუ ორშაბათობით საქმეზე წასვლას (ვაშინერს). მაშ, თანაფა, შესაძლოა თენება და აღვსება აღდგომის ძველისძველი ტერმინია. ახალმა რელიგიამ დღესასწაულიცა და მისი სახელიც გამოიყენა, ქართული წარმართულ სალოცავებში შევიდა და ახალი რწმენა შეიტანა, მაგრამ ენამ შეინარჩუნა ძველი.
ნოდარ წულეისკირი „ბრძოლა სატანასთან“ თბ. 1990 წ., გვ.28.
თანაფა - აღდგომა, თენება, ღამისთევა.
თანაფაგეშქირატილი -აღდგომაჩამწარებული (წყევლის ფორმულა)
თანაფაგოთანელი - აღდგომის გათენება, ძალიან ბედნიერი.
თანაფაშ გეშქირატა - აღდგომის ჩამწარება; უდიდესი უბედურება.
თანაფაშ გოთანაფა - აღდგომის გათენება; უდიდესი ბედნიერება(გადატ.)
თანაფაშ გოტიბაფა - აღდგომის მადლი(გოიტიბუ თანაფაქ გწყალობდეს აღდგომა).
თანაფაშ მუშულა - აღდგომის გათენება, სადღესასწაულო განწყობა, გუნებაზე მოსვლა (გემშურთ თანაფაქ გუნებაზე მოვიდა, გაიხარა).
თანაფია - აღდგომელა.
ალიო ქობალია "მეგრული ლექსიკონი" თბ. 2010 წ. გვ.312
„ეფუთიდან გამომდინარეობდა ასევე დღესასწაული „თანაფა“- ანალოგიური დღევანდელი ბრწყინვალე აღდგომა იესო ქრისტესი.“თანაფა“ იმართებოდა ყოველი გაზაფხულის გარკვეულ დღეს, ისევე როგორც დღეს, ღებავდნენ კვერცხებს და ხვდებოდნენ დიდი ზეიმით. თანაფას აღნიშნავდნენ როგორც სიცოცხლის გაჩენის დღეს ქვეყანაში, ე.ი. „თანაფა“ (გოთანაფა)-სიცოცხლის გაჩენის დღესასწაული. ძველი დროიდან (დღემდე შენარჩუნებული) კოლხები ანდაზის სახით ლაპარაკობდნენ: „აია რე, ბაია რე, ბაიაშ წორი თანაფა რე!“. შედარებითი თარგმანი შემდეგია: ქვეყანა აიაც არისო, ბავშვებიც გვყავსო და მერმისში თანაფასაც (ახალ სიცოცხლეს) დაველოდებითო. „თანაფას“ დღესასწაული დღემდე იმართება სამეგრელოში იმ განსხვავებით, რომ აღნიშნავენ მას „როგორც ქრისტეს აღდგომის დღეს“. შინაარსობრივად „სიცოცხლის გაჩენის დღე“ და „ქრისტეს აღდგომა მკვდრეთით“ გარკვეულ წილად უტოლდება ერთმანეთს. ამავე დროს, „თანაფას“ დღესასწაულს, გამომდინარე ეფუთიდან აქვს უაღრესი მნიშვნელობა იმ თვალსაზრისით, რომ ეს დღესასწაული არის დასაბამის მაჩვენებელი. უფრო სწორად, სიცოცხლის დასაბამის აღსანიშნავი. მეგრული „თანაფა“ ქართულად ნიშნავს თენებას. ესე იგი „თანაფა“ (გოთანაფა)- „თენება“. მაგრამ, საინტერესოა: რატომ უკავშირდება წარმართული „თანაფა“ („თენება“) ქრისტეს აღდგომის დღესასწაულს, როგორც სიცოცხლის გაჩენას? მეგრული „თანაფა“ არ ნიშნავს, როგორც დღის (გათენებას), ასევე ღამის თევას და ასევე აღდგომასაც. ძველ ქართულში „აღდგომას“ რამდენიმე ტერმინი ჰქონდა: „ახუსება“ – „აღვსება“ („გალობანი აღვსებისანი“), „პასექი“, „ზატიკი“, „ვნება“, „კვირიკე“, უფრო გვიან - აღდგომა. პირდაპირ, უშუალო კავშირში ქრისტეს აღდგომასთან არც ერთი სიტყვა-ტერმინი არ გამომდინარეობს. ირიბად უკავშირდება, მაგალითად ვნება, ე.ი. ქრისტეს ტანჯვა, დასჯა-ვნებაა სავარაუდო (ვნების კვირა), აღდგომაში კი ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომა. „თანაფას“ მეტად შეედრება „აღვსება“, რადგან „თანაფას“ დღესასწაული ხდება გაზაფხულს მთვარის ავსების (გავსების) დღეს, და ე.ი. „თანაფას“ დღესასწაული ძველ კოლხეთში უკავშირდება მთვარეს. მეგრულად მთვარე არის „თუთა“ (თუ-თა) და ამ სიტყვის ბოლო ნაწილი შეადგენს „თანაფას“(თა-ნაფა) პირველ მარცვალს. სიტყვა „თუთა“ (მთვარე) ტოპონიმიკურად უკავშირდება მეგრულ სიტყვებს „სანთა“ (სათავე, საწყისი), „სინთე“ (სინათლე) და ამრიგად: „თუთა“-„სანთა“-„სინთე“-„თანაფა“. ივანე ჯავახიშვილი წერს: „სადაც ქართველებს უცხოვრიათ, მთვარის თაყვანისცემის კვალი შერჩენილა; ამის გამო მთვარის ვითარცა მთავარ-მეუფისა და ღვთაების თაყვანისცემა, ყველა ქართველი ტომის უძველეს რწმენად უნდა ჩაითვალოს“ (ქართველი ერის ისტორია, I, გვ.60). ქართულ თქმულებებზე და რიტუალებზე დაკვირვებით ი.ჯავახიშვილი მიდის დასკვნამდე, რომ სწორედ ერთერთი ყველაზე მთავარი ღვთაების - მთვარისათვის გაწეული სამსახური გახლდათ ღამის თევა. ასეთ რიტუალს ადარებს ი.ჯავახიშვილი თეთრი გიორგობის ხატობას და დასავლეთ საქართველოში წმინდა გიორგის დღესასწაულებს. „ ამ დღესასწაულებში,- წერს ი.ჯავახიშვილი,-ღამის თევას უმთავრესი მნიშვნელობა აქვს, იმიტომ რომ თეთრი გიორგობა მთვარის ხატობაა..“ ამასვე ამბობს ი.ჯავახიშვილი, როცა განიხილავს წმინდა გიორგის დღეობას. „23 აპრილს აქ მთელი სამეგრელოდან მრავალზე უმრავლესი მლოცავი ხალხი მოიყრის ხოლმე თავს. დღესასწაულის წინა დღეს ერთს სათნოებით და სიწმინდით განთქმულ მოხუცებულს ამოირჩევდნენ ხოლმე. მთელ ღამეს ეკლესიაში დასტოვედნენ. ის ღამე ლოცვაში და ოცნებაში უნდა გაეთენებინა“ (ქართველი ერის ისტორია, I, გვ.56). მოტანილ მაგალითებში საყურადღებოა, უპირველესად, მთვარის მნიშვნელობა. ისტორიულად და ზეპირსიტყვიერების საფუძველზე გარკვეულია, რომ „თანაფას“, როგორც დღესასწაულს უძველესი დროიდან ზეიმობდნენ კვირა დღეს და მთელი ღამის თევით ხვდებოდნენ ორშაბათის გათენებას. ორშაბათი მეგრულად არის „თუთაშხა“ (მთვარის დღე). „თუთაშხა“(მთვარის დღე) კოლხებისთვის უძველესი დროიდან ითვლებოდა ბედნიერ დღედ და ამ დღეს ჰქონდა ცალკე სამლოცველო დღესასწაულიც- „ოთუთაშხე“, „თუთაშხა ბედნიერი“, ე.ი ბედნიერი მთვარის დღე. მეცნიერულად უკვე დამტკიცებულია, რომ სრულყოფილი ბიოლოგიური სიცოცხლე დედამიწაზე დაწყებულია მთვარის გამოჩენისას, და ამდენადაც, საგულისხმოა, კაცობრიობის ან პირველყოფილ ადამიანთა გამოჩენაც. საერთო ანგარიშში „თანაფა“, როგორც „სიცოცხლის გამჩენი დღესასწაული“, ამავე დროს გულისხმობს „მთვარის გაჩენის დღესასწაულს“, ე.ი იგივეა „ერჩქინა“ (დაბადება)-„ეფუთში“ აღწერილი ბიბლიის პირველი თავი. დადგენილად მიჩნეულია, რომ „თანაფა“ ძველთაძველი დღესასწაულია, კერძოდ, მთვარის ღვთაებისადმი მიძღვნილი, მთელი ღამის გათენება, ღამისთევა -„თანაფა“. ეს დღესასწაული იმართებოდა ყოველ წელს, ბუნების ცოცხალი არსების გამოღვიძების დროს, გაზაფხულზე, როცა მთვარე გაივსებოდა; მთვარიან ღამეში (კვირა ღამით) სანთლებს ანთებდნენ, ლოცულობდნენ და ორშაბათს (მთვარის დღეს-თუთაშ დღას) ხვდებოდნენ ზეიმით. მაშასადამე, „თანაფა“ აღდგომის ძველთაძველი ტერმინია. ახალმა (დავიწყებულმა) რელიგიამ -ქრისტიანობამ დღესასწაულიცა და მისი სახელიც გამოყენა და განახლებული რწმენა შეიტანა, მაგრამ ენამ შეინარჩუნა ძველი შინაარსის სიტყვა-ტერმინი.“
ვლადიმერ ვახანია „კოლხეთ საქართველოს ეპოსი“ თბ. 2011 წ. გვ.56-60
თანაფა - 1. გოთანაფა - თენება - გათენება. 2. თანაფა - აღდგომა. ღუმა სერი ვოთანეთ დო დიბლახი - წუხელ ღამე ვათიე და ავად გავხდი. ბრელი ქირსე დო თანაფა ღორონთქ გოითანუას - მრავალი შობა და აღდგომა ღმერთმა მხიარულად გაგითენოს.
პეტრე ჭარაია "მეგრულ–ქართული ლექსიკონი". მარტვილი-თბილისი 1997 წ. გვ.69
თანაფა - აღდგომა. გადატანით დიდი სიხარული. ენა ჩქიმოთ თანაფა რე (ეს ჩემთვის სიხარულია (აღდგომაა)). (გივი ელიავა "მეგრულ–ქართული ლექსიკონი". მარტვილი-თბილისი 1997 წ. გვ.170).
მამანტი კვირტია. ნაფრა (ნაფურნაა)
ნაფრა (ნაფურნაა)„კავკასიის ხალხთა გვარტომობისა და ზნე-ჩვეულებათა აღწერილობის კრებულ“-ში მიჩნეულია „რომელიღაც ღვთაებად“. მაგრამ ჩვენი ვარაუდით იგი „დიდი თურქალას“ ნაკვალევია კოლხეთში. ამაში გვარწმუნებს ამ სალოცავის რიტუალის აღწერილობა. რომელიც მოცემულია ამავე კრებულში. „ნაფრას“ სალოცავი ტარდება ივლისში, აუცილებლად, შაბათ დღეს სალოცავისათვის ამზადებენ „თოთო შელებურს“. ჭვავის პურისა და ყველისაგან მოზელილ ჭვიშთარს (ხაჭაპურს). ხაჭაპურში მოსაზელი ყველი არ უნდა იყოს ღორის კუჭის დვრიტით (ნაწი) შედედებული. რიტუალის შესრულებისას დგებოდნენ პირით სამხრეთისაკენ (თურქეთისაკენ). ღორებს წინასწარ მოაშორებდნენ არემარეს და ამწყვევდნენ. ყოველივე ამის გამო რიტუალის პირველ აღმწერს „ნაფრა“ სამართლიანად მიაჩნია მაჰმადიანურ ღვთაებად, მაგრამ როგორც თავში აღვნიშნეთ, „ნაფრა“ ღვთაება კი არ არის არამედ სავალდებულო სალოცავია თურქეთისა, რომელიც თურქ დამპყრობლებმა სავალდებულოდ გაუხადეს კოლხებს. სახელწოდება „ნაფრა“ უნდა მომდინარეობდეს თურქული ნაფრიასაგან. რაც საყოველთაოს და სავალდებულოს ნიშნავს. რიტუალიც, ნიშანდობლივ თურქეთის ქება დიდებას გამოხატავს. თითქოს თურქებმა ააყვავეს კოლხეთი, „თოთო შელებუანი“ გახადეს იგი და წავიდნენ. თავიანთ ქვეყანაში სამხრეთისაკენ. თითქოს კოლხნი არ ივიწყებენ ამ „ამაგს“ და ლოცვა კურთევას უგზავნიან ყოველწლიურად ყველაზე ხორშაკიან (ფურე) თვეში - ივლისში. იქნება ამიტომაც ამ რიტუალს „ნაფურ-ნახასაც“ უწოდებებნ.
მაქერობა
მირიან ჯალაღონია - სათემო, საგვარეულო და საოჯახო სალოცავები სამეგრელოსა და აფხაზეთში
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/239-.html
მაქერობა ტარდებოდა ივნისში. ეს სახელი დაკავშირებულია საადრეო მსხლის ჯიშთან (მაქერე - სხული), 1876 წლის 18 ივნისს ლაკადის გლეხთა აჯანყებამ მარცხი განიცადა. აჯანყებას ხელმძღვანელობდნენ ხუფუ ჯალაღონია და ქვაშათი ფიფია. ამ აჯანყების დროს ბევრი დაიღუპა. ხსოვნის აღსანიშნავად ლაკადაში იმართებოდა სახალხო სეირნობა, ინთებოდა სანთლები, ყველას მოჰქონდა სასმელ-საჭმელი. მონაწილეობდნენ სოფლები: ლეწურწუმე, სარაქონი, ჯაღრა და ნაკიფუ.
გაზეთი „ილორი“ 23 აგვისტო – 30 აგვისტო 2011 წელი გვ.3
ჭვენიერობა
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/379-.html
ჭვენიერობა - რელიგიური დღესასწაული სოფ.ბანძაში (მარტვილის რაიონი) ახალკვირას (ახალჟაშხა), აღდგომის მომდევნო კვირას, ის ქალთა აღდგომის (ოსურ თანაფა) სახელითაა ცნობილი. შაურკარში, ეკლესია - სასაფლაოს (ბანძის ცენტრშია) მახლობლად. იკრიბებოდნენ ბანძელები თავიანთი სტუმრებით. მღვდელი დალოცავდა ტყავის ბურთს, შემდეგ ერთ-ერთი უხუცესი ბანძელი გამოიტანდა მას და შეისროდა მაღლა. ამით იწყებოდა ლელოს თამაში. მანამდე მობურთალნი გაიყოფებოდნენ ზემო და ქვემო ბანძელებად ან ცოლიან - უცოლოებად. ერთ-ერთი მხარე გაიტანდა ლელოს. ამის შემდეგ მიდიოდნენ ეკლესიის ეზოში წინასწარ შერჩეულ ხის მოსაგლეჯად. მოგლეჯილ ხეს სამჯერ შემოატარებდნენ ეკლესიას სიმღერა გალობით და იქვე მიაყუდებდნენ.
ოთარ ქაჯაია "მეგრულ–ქართული ლექსიკონი". თ. 2002 წ. ტ.III გვ.466
ჭვენიერობა - დღესასწაული, რომელიც ნააღდგომევს, ახალი კვირის ორშაბათს იმართებოდა ბანძაში(ამ დღეს რიტუალური ჭვავის კვერი ცხვებოდა); მიწას მიბარებული თესლის გაღვივების გამო.
ალიო ქობალია "მეგრული ლექსიკონი" თბ. 2010წ. გვ.709
ჭვენიერობა - იცოდნენ ჩემს მშობლიურ სოფელ ბანძაში. იმართებოდა ახალკვირის მეორე დღეს ოხვამეკარის ეკლესიის ეზოსა და ეკლესიის წინ მდებარე მინდორში. ამ დღს ბანძაში ჩამოდიოდნენ სხვა სოფლებიდანაც ხალხი იკრიბებოდა დილიდანვე ძელქვების ძირას. წირვის შემდეგ იმართებოდა სახალხო თამაშობა, ლელობურთი და სხვა. თამაშობას წინ უძღოდა ხის მოგლეჯა. წირვიდან გამოსული ხალხი (კერძოდ, კეკელიები, მათ გვარს ვალად ედო ხის მოგლეჯა), მიესეოდა ეკლესიის ეზოში მდგარ რომელიმე ხეს. ხეს რამდენი ტოტიც ჰქონდა, იმდენი მამაკაცი გავიდოდა ზედ, დაიწყებდნენ სიმღერას „კირია დო ეისას“ (ასე ამბობენ დღეს: ეს ალბათ კირიელეისონია - უფალო შემიწყალე!), და ნელ-ნელა არწევდნენ ხეს, სულ მთლად მოარყევდნენ და ბოლოს ფესვიანად ამოგლეჯდნენ მიწიდან. ამის შემდეგ საკლავს დაკლავდნენ და ხალხს უსასყიდლოდ უმასპინძლებოდნენ. პურობა და ლხინი ოჯახებში იმართებოდა, ვინ ვისი მოკეთე და ახლობელი იყო, იმისდა მიხედვით განაწილდებოდა მთელი ეს ზღვა ხალხი სოფელში და საღამომდე სუფრას უსხდნენ, საღამოს კვლავ შეიკრიბებოდნენ ოხვამეკარის ეკლესიის წინ, მინდორში და იმართებოდა ლელობურთი, ჯარობა, ცეკვა-თამაში. ამ დღესასწაულში საინტერესოა ის, რომ „კეკელიებს ვალალად ედოთ“ ხის მოგლეჯა. რატომ ედოთ ვალად, რა დააშავეს ასეთი?.. ან ის ხე რა ხე იყო თავდაპირველად, რომელიც ამ გვარს უნდა მოეგლიჯა?.. დღეს ბანძაში ოხვამეკარის სასაფლაოზე ძელქვის ასწლოვანი ხეები დგას. ასეთი ხეები არა მარტო ამ არე-მარეში, მთელ რაიონში არ მოიძებნება, როგორც ჩანს, ძელქვა ამ სოფლისათვის წმინდა ხედ იყო მიჩნეული, ისე როგორც მუხა- მარტვილისათვის და დიდი ჭყონისათვის. ამიტომ შეინარჩუნა ხალხმა ისინი ჩვენს დრომდე. საფიქრელია, რომ ამ სოფლის უძველეს მკვიდრთ კეკელიებს თავიანთ მფარველ ღვთაებად - ტოტემად - სწორედ ძელქვა ჰყოლიათ. ახალმა რელიგიამ ახალი ღმერთი დაამკვიდრა, ძველის მოსპობა (ამოთხრა ძირფესვიანად) იმ გვარს დააკისრა, ვისი მფარველიც იყო უშუალოდ ის ძველი ღვთაება. ამიტომ თხრიდნენ კეკელიები ხეს ძირფესვიანად ოხვამეკარის ეკლესიის ეზოში მითაჟამიდან ჩვენ დრომდე, მეოცე საუკუნის ოცდაათიან წლებამდე. მაგრამ თხრიდნენ არა ძელქვას, არამედ სხვა ხეს, ნებისმიერს, გულში მაინც ჰქონდათ მოკრძალება ძველი ღვთაებისადმი.
ნოდარ წულეისკირი „ბრძოლა სატანასთან“ თბ. 1990 წ.გვ. 36-37.
გაგამინჯობა
წარმართული დღესასწაული; ტაროსის ლოცვის დღე. პაპანაქება, მზიანი, საამური ამინდი. (ალიო ქობალია "მეგრული ლექსიკონი" თბ. 2010 წ. გვ.410).
ბაიობა
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/382-.html
ბაიობა - წარმართულ ხანაში მინდვრის ყვავილთა დედოფლის დღეობა, ქრისტიანულში - ბზობა. ამ დღეს გოგო - ბიჭები მინდვრად ბაიასა და გვირილებს კრეფდნენ, გვირგვინეფს იწნავდნენ, ჯარგვლის მიწურ იატაკზე, კერის, გარშემო მოფენდნენ, კერისპირ კვერცხებს დააწყობდნენ, თევზს შეწვავდნენ და გაინაწილებდნენ.
ბაია - ბაია (ველის ყვავილი); ბზა(ბერძ). ბზობის კვირა;
ბაია ჟაშხა - ბზობის კვირა
ბაიონი - ბზის ნარგაობა
ალიო ქობალია "მეგრული ლექსიკონი" თბ. 2010 წელი გვ. 55
ბაიობა - რელიგ. საეკლესიო დღესასწაული, - ბზობა. ამ დროისათვის ჰყვავის ბაია და მის ყვითელი ფერის ყვავილს მოაყრიან სახლში. აქედან დერქვა დღესასწაულს ბაიობა. (ოთარ ქაჯაია "მეგრულ - ქართული ლექსიკონი" თბ. 2001 წელი ტ.I. გვ.214)
ბაიობა - რელიგიური დღესასწაული - ბზობა. (გივი ელიავა "მეგრულ - ქართული ლექსიკონი" მარტვილი-თბილისი 1997 წელი, გვ.27)
ბაიობა - ბზობა. იესო ქრისტეს დიდებით შესვლა იერუსალიმში. ოთახში ყრიან ბაიას ყვითელ ყვავილებს. რის შემდეგაც ოთახში კვერცხს დააბზრიალებენ (მარაკუანდეს) და სააღდგომოდ ინახავდნენ, კვერცხების კარგი გამტეხი იქნებაო.
თამაზ ჯოლოხავა "მეგრული ადათ - წესები". თბ.2004გვ.201
ჭეჭეთობა
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/380-.html
ჭეჭეთობა – კუდიანების ღამე, როკაპის მეუფობის ღამე. ჭიაკოკონა ღამე. სიტყვა სიტყვით ჭრელობა(სახელ განსაზღვრული ტრადიციით, რომლის თანახმად ხალხი იფერადებდა სახეს და იმოსებოდა ჭრელა–ჭრელა ტანსაცმლით), იმართებოდა 14 აგვისტოს, კოცონს ანთებდნენ წალამისაგან, მაგრამ ვისაც აბრეშუმის ჭია ესვა, უსათუოდ ამ დღეს უნდა დაეწვა. მისთვის დაწნული სიმინდის ღერის ძველი ჩელტები; კოცონზე გადახტომა ეშმაკეულის განრიდების ცეცხლით განწმენდის რიტუალს წარმოადგენდა, ამასთან, კოცონი აფრთხობდა ბალღების გულზე მონადირე კუდიანებს. (ალიო ქობალია "მეგრული ლექსიკონი" თბ. 2010 წ. გვ.708).
ჭეჭეთობა– ჭიაკოკონა – იმართებოდა წელიწადში ორჯერ ძველ სტილით 20 ივლისს (წმინდა ელიას) და 15 აგვისტოს (მარიამობის წინა საღამოს). ანთებდნენ კოცონს კუდიანების შესაშინებლად. (ოთარ ქაჯაია "მეგრულ–ქართული ლექსიკონი". თბ. 2002 წ., ტ.III, გვ.463).
ჭეჭეთობა - წარმათობის პერიოდის ერთ-ერთი თავისებური გადმონაშთია „ჭეჭეთობა.“ წეს-ჩვეულება ემსახურებოდა ავი სულების (მაზაკვალ-მჩხიბავების, ეშმაკების) განდევნის მიზანს. კოლხთა წარმოდგენით ავი სულები განსაკუთრებით ზაფხულობით მგლის, ძაღლის, კატის და სხვა ცხოველთა სახით დაძრწიან ქვეყანაზე და ვნებას აყენებენ ადამიანებს, მათ ნაშრომ - ნაჭირნახულევს ხვავსა და ბარაქას აცლიან. ჭეჭეთობის რიტუალი ტარდებოდა წელიწადში ორჯერ -ელიობას (20 ივლისს) და მარიამობას (მარიამობის) 15 აგვისტოს წინა ღამეებში. მასიური წარმოდგენით ამ დროებში ადამიანებში გამჯდარი იყო მზაკვრობის ძალა და მათ ცხოველთა სახეს აძლევდა. ამ მხეცებზე შჯდომის საშუალებას ანიჭებდა (ამიტომ, შეუძლებელის შემძლებელს - მგლის მხედარს - „გერიში -გიმახვენჯის“ უძახუდეს). ჭეჭეთობაზე უნდა გამოევლინებინათ მჩხიბავები და განედევნათ მათგან ეშმაკური ძალა რათა ადამიანებისათვის ვნება არ მიეყენებინათ. ჭეჭეთობის რიტუალი სამი მთავარი მომენტისაგან შედგებოდა. პირველი იყო „გინორჩქილა“. სოფელში გულთმისნობით ცნობილი („მენცარი“) ქალი და კაცი. რომელიც ჭრელ- ჭრელად მოირთვებოდნენ (აქედან რიტუალის სახელწოდებაც „ჭერჭეთოფა“- ჭრელყოფნა) თავს იყრიდნენ მაღლობ ადგილზე. ყურს მიუგდებდნენ თითოეულ ოჯახს და ამით იგებდნენ წლის განმავლობაში სად ვინ უნდა მომკვდარიყო + საიდანაც შეშის პობის ხმას გაიგონებდნენ და ნაჯახის ცემა ნელი იქნებოდა - მოხუცი მამაკაცი უნდა მომკვდარიყო. თუ ნაჯახის ცემა აჩქარებული იქნებოდა - ახალგაზრდა კაცი მოკვდებოდა. საიდანასც ღომის საცეცხველის ხმა გაისმოდა კაკუტების ნელი ცემით დედაბერი მოკვდებოდა. კაკუტების ჩქარი ცემით - ახალგაზრდა ქალის სიკვდილი იყო მოსალოდნელი. შემდეგში ამ „გადაყურების“ შედეგები, სოფელში ჩუმი მითქმა-მოთქმის საგანი ხდებოდა. „ჭეჭეთობის“ მეორე უმთავრესი ეპიზოდი იყო ავი სულების განდევნა ცეცხლ-კოცონის საშუალებით -მაღლობებზე „გადაყურების“ შემდეგ წინასწარ მოგროვილი ფიჩხის კოცონს აჩაღებდნენ (ჭიაკოკონა) და თითოეული დამსწრე კოცონს ზედ გადაახტებოდა, რათა ცეცხლის ალს თვით იღლიიდანაც გაედევნა ეშმაკი და ავი სული ცეცხლთან თამაშის დროს. მღერობდნენ სიმღერას რომელშიაც ნათქვამი იყო მჩხიბავთა საქმიანობაზე. საწნახელებით „ტაბაკონაში“ გაჯირითებაზე და მათი თვალების გავარვარებული შამფურებით ამოწვაზე. მესამე და დასკვნითი ეპიზოდი სხვადასხვანაირი იყო ელიობის „ჭეჭეთობის“ მეორე დღეს (ძ.სტ. 20 ივლისს) ოჯახის უფროსი აწყობდა ეზო-კარმიდამოს „დაჯვარვას“ (ქეჯვარობას). რათა ჯვარი წერებოდა მას და რომელიმე მჩხიბავს ვნება არ მიეყენებინა , ხის მაღალ ჯვარს ასობდა ეზოს წინა, ყანისა თუ ვენახის თავში; ჯვარზე ჩამოკიდებდა რაიმე რკინეულს- ნალებს, ან სამეურნეო იარაღის (ბარის, თოხის) ნატეხს რათა ავი თვალი უვნებელი გაეხადა. (მორგალე) ჯვარსობისას წარმოთქვამდნენ ლოცვას „ჩანა, ჩანა, ხვარიელი ჸვანა“(ცენება, ცენება, ხვავიანი ყანა) და „ჯუჯელია, ჯუჯელია, ჩქიმ ვანას დუდელია, შხვაშ ვანას ფურცელია“ (თავიანა, თავიანა, ჩემს ყანაში თავთავიო, სხვის ყანაში ფოთოლიო). მარიამობის ჭეჭეთობიდან დაბრუნებულნი, როგორც ეშმაკებისაგან გაწმენდილნი, უდარდელად იძინებდნენ. მაგრამ ოჯახის დედა მათ მალულად ცვლის სანთელს აწებებდა თმაში, რითაც წლის განმავლობაში დაცული იქნებოდა ეშმაკებისა და ავი გულთვალისაგან. „ჭეჭეთობა“ აღწერილია „კავკასიის ადგილ-მდებარეობათა და ტომთა აღწერის მასალების კრებულში“ ტ.XIX განყ.1, გვ152. ასევე ა.ცანავა -„ქართული ზეპირსიტყვიერების საკითხები“ 1970 წ.
1970 წ., მამანტი კვირტია „კვიმატი“ 2001 წ. გვ132-133.
ელიობა
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/327-.html
-აღინიშნებოდა 20 ივლისს ძვ.სტილით, ჭეჭეთობა, ჭიაკოკონობის ღამის შემდეგ, ითვლება უწმინდური სულების მოფენის დღედ. ამ დროს ბოროტი სულები დაძრწიან სოფელსოფელ მელიის, ვაცის, ბუს სახით, მძინარეებს ართმევენ გულს, ფილტვს, ღვიძლს და მიაქვთ როკაპთან, რომელიც ტაბაკონაზე ცხოვრობს. ამის თავიდან ასაცილებლად ხალხი ათევს ღამეს. უკრავენ ბუკს, საყვირს, ისვრიან თოფს; რომ ავსულები დააფრთხონ და თავს ირთობენ ცეკვა–სიმღერით. ამ დღეს დიასახლისები მსხვერპლს სწირავდნენ ელის, სთხოვდნენ, დაიფაროს ოლე ღომის საშრობი აალებისაგან. ელიობისთვის აცხობენ შელებურს მოზრდილ ხაჭაპურს, დადაებდნენ ხონჩაზე, რომელსაც მიაკრავდნენ ანთებულ სანთლებს. დიასახლისი ხონჩას კერიის ცეცხლთან მიიტანს, ქვეშ სამჯერ გამოუტარებს ნამგალს და წმინდა ელის შესთხოვს, ამის ზემოტ ნუ მისცემ ცეცხლს ძალას და ცეცხლის მარცხისაგან დაიფარე ჩემი ფანია ოჯახით. სახლეულის მამები ხის, უპირატესად, იელის ჯვარს დგამენ ყველაზე გამოსაჩენ ადგილას სახლის წინ და ყანებში.
ალიო ქობალია „მეგრული ლექსიკონი“ გვ.278
წაჩხურა
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/378-.html
სათემო, საგვარეულო და საოჯახო სალოცავები სამეგრელოსა და აფხაზეთში
მირიან ჯალაღონია
ფუძის სალოცავს აფხაზეთში ეძახიან „წაჩხურას“. მას ასრულებდნენ სამეგრელოს სოფელ წაჩხურიდან გადმოსახლებული მეგრელები. ეს სალოცავიც ისეთნაირად ტარდებოდა, როგორც „საღვთო“, მხოლოდ იმ განსახვავებით, რომ „საღვთოს“ ლოცულობენ გოჭით კვირა დღეს, ხოლო ფუძის ლოცვა ტარდება ორშაბათს მამლის დაკვლით. ოჯახის უფროსი (მეოხვამე) თვითონ კლავს და წმენდს მამალს. მას კვერები. ხაჭაპურები და შემწვარი მამალი მიაქვს სალოცავ ქვევრთან, თან მიჰყავს ვაჟები, აჩოქებენ მათ ქვევრის ირგვლივ და ანთებული სანთლით გარს უვლის. მეოხვამე ღმერთს ევედრება მამაკაცების გამრავლებას, შთამომავლობისა და საძირკვლის არ მოშლას, გვარის გაგრძელებას. სალოცავი ქვევრის ღვინო იმ დღეს უნდა დალეულიყო. ქვევრი დიდი ზომის არ იყო, მას ლახუტს ეძახდნენ. ძველად, როცა სახლს ყიდულობდნენ, ულოცავდნენ. საქონლის გაყიდვისას კი პატრონი თავის პირუტყვს თმას ამოგლეჯდა - ხელი არ გადაჰყვესო. ამიტომ, როცა ახალ სახლში შედიოდნენ, ლოცავდნენ საძირკველს, ფუძის ანგელოზს. საძირკვლისა და საღვთო სალოცავების გაგრძელება ან გაუქმება ისეთივე წესით ტარდებოდა, როგორც „სამიქაგარიო".
გაზეთი „ილორი“ 23 აგვისტო – 30 აგვისტო 2011წელი გვ.3
21-ე საუკუნის ხილული სასწაული და უშვილოთა შემწე ტაძარი
ბრწყინვალე შვიდეულის ყოველ ხუთშაბათს, გამთენიიდან მარტვილის რაიონის სოფელ სალხინოში მანქანების ნაკადი არ წყდება. წაჩხურობის დღესასწაულის აღსანიშნავად და მოსალოცად ათასობით ადამიანი იმ ტაძარში მიდის, რომელსაც საუკუნეებია უშვილოთა შემწედ მიიჩნევა. წაჩხურუს მთავარანგელოზის სახელობის ეკლესია სოფლის ცენტრიდან 7 კილომეტრის მოშორებით, მაღლობზეა აგებული. აქ განსაკუთრებული ხალხმრავლობა ბრწყინვალე შვიდეულის კვირას, აღდგომის მეოთხე დღეს არის. ამ დღეს ტაძარში ძირითადად უშვილო წყვილები ადიან. ტაძრამდე სამანქანო გზაა, მაგრამ ხალხის დიდი ნაკადის გამო გზას პოლიცია კეტავს და მომლოცველები გრძელ აღმართს ფეხით მიუყვებიან. უშვილო წყვილებს პატარა, ლამაზად მორთული აკვნები მიაქვთ. ზოგს აკვანში თოჯინა ჰყავს. იქ ბევრ ფეხშიშველ ადამიანს ნახავთ, ყველას თავისი აღთქმა აქვს და მის შესრულებას თავისებურად ცდილობს. არც მათ ავიწყდებათ მადლობის თქმა, ვისაც უფალმა სასწაული მოუვლინა და შვილი აჩუქა. ისინი სამადლობელის სათქმელად პატარა ბავშვებით ხელში ადიან და უფალს მადლობას სწირავენ. ზოგს შესაწირი მიაქვს დაპირებული ცხვარი ან ფრინველი მიჰყავს. ამ უძველეს სალოცავზე ლეგენდა ამბობს: ერთხელ, სოფლის ახლოს, ყანაში გლეხს ცოლმა სადილი მიუტანა. გლეხმა თავის მწირ ტრაპეზზე უცნობი მგზავრი მიიპატიჟა. ცოტა ხანში მასპინძელმა შეამჩნია, რომ ღვინო და საჭმელი კი არ ილეოდა, მრავლდებოდა. მოულოდნელად მგზავრმა გლეხს სთხოვა, იცეკვეო. ისიც დათანხმდა. ამის შემდეგ უცნობი თვალსა და ხელს შუა გაუჩინარდა. გლეხი მიხვდა, რომ სასწაულებრივი ხილვის ღირსი გახდა... სასულიერო პირების აზრით, ლეგენდა შესაძლოა, ანგელოზის გამოცხადებაზე მიუთითებდეს. იმასაც ამბობენ, სამეგრელოდან სვანეთს მიმავალ ანდრია პირველწოდებულს ამ ადგილას ქვის ჯვარი აღუმართავს, ტაძარი კი მოგვიანებით, მე-7 საუკუნეში აუგიათ. ჩვენამდე განახლებულმა, მე-18 საუკუნის დარბაზულმა ეკლესიამ მოაღწია.
ჟურნალი "გზა" 18 აპრილი 2015
ჭიაკოკონობა
სათემო, საგვარეულო და საოჯახო სალოცავები სამეგრელოსა და აფხაზეთში
მირიან ჯალაღონია
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/307-.html
ჭიაკოკონობა ტრდებოდა 19 ივლისს (1 აგვისტო) ელიობის წინა ღამეს. მას ეძახდნენ მზაკვრების ღამეს (მაზაკვალებიშ სერს). იგი მიზნად ისახავდა ავი სულების განდევნას. ხალხის წარმოდგენით ავი სულები ცხოველების სახით დაძრწიან და ანადგურებენ ადამიანის ნაშრომს. თითქოს მზაკვარი ადამიანები მხეცებზე ისხდნენ და დაჯირითობდნენ. ამიტომ უკუღმართი და ეშმაკ კაცზე იტყოდნენ: „გერიშ გემახვენჯი“-ო (მგელზე ზისო). ელიობაზე ვენახებში, ყანებში, ბოსტნებში ჯვარს ასობდნენ, ბაშვშვებს თმაზე თაფლის სანთელს უწებებდნენ, რათა არ გაეთვალა მზაკვარს. მაღლობზე ანთებდნენ დიდ კოცონს. ამისათვის კი წინასწარ აგროვებდნენ ფიჩხებს (კაჭაჭს). ასევე ჭიაკოკონობის ღამეს კოცონი უნდა დანთებულიყო ყველა ოჯახის კარზე. რადგან ხალხის წარმოდგენით მაღალ მთაზე გროვდებოდნენ ეშმაკები, ქაჯები, ჭინკები, და ქორწილს მართავდნენ. მერე კი სოფელში გამოფრინდებოდნენ და რომელ ოჯახშიც ცეცხლს არ დაინახავდნენ იქ შედიოდნენ (ეშმაკებს ცეცხლის ეშინიათ). ისინი თითქმის აგიჟბდნენ ან იტაცებდნენ ბავშვებს, შემდეგ კლავდნენ და ჭამდნენ. ამიტომ ახალგაზრდები ხტებოდნენ ცეცხლის ალზე. მათ ხელში ეჭირათ ალმოდებული მუგუზალები, თითქოს ამით დევნიდნენ მავნე, მჩხიბავ ავსულებს. თან ამბობდნენ „ალული კუდიანები, ჯვარი აქაურებს. სამეგრელოსა და სამურზაყანოში ჭიაკოკონობის ღამეს მთავარი იყო „გინორჩქილა“ (მოსმენა). ამისათვის სპეციალურად გამოყოფდნენ რამოდენიმე ადამიანს, რომლებიც უნდა გასულ იყვნენ კოცონიდან შორს რათა მოესმინათ მძინარე ოჯახებისათვის თუ რომელიმე ოჯახიდან გაიგონებდნენ შეშის პობის ხმას, თითქოს იმ წელს ოჯახში მამაკაცი მოკვდებოდა, თუ ღომის საცეცხველის ხმას გაიგონებდნენ - დედაკაცი მოკვდებოდა. სხვათა შორის მათი რწმენა ხსირად მართლდებოდა. ჭიაკოკონობა ახლაც ტარდება მარიამობის წინა რამეს - 27 აგვისტოს, რომელსაც ჭეჭეთობას ეძახიან. იმ საღამოს მონაწილენი იცვამდნენ ჭრელ-ჭრელ ტანისამოსს, ამის გამო ამ ღამეს „ჭეჭეთობა“ ეწოდებოდა. „ჭეჭეთობა“ წარმოშობილია ჭრელ-ჭრელიდან. რაც შეეხება ჭიაკოკონობას, ყველა კუთხეს აქვს თავისი მოსაზრება. ზოგიერთი მას უკავშირებს ვენახის სხვლას. ხოლო ზოგი კი ნარჩენების დაწვით მავნე ჭიების განადგურებას. ჩემი აზრით, და როგორც წინაპრებიდან მახსოვს ჭიაკოკონობა უნდა მოდიოდეს აბრეშუმის ჭიის სახელიდან. რადგან ჭია ქართულადაა, ხოლო კოკონი კი რუსულად. ეს თარიღი ზუსტად ემთხვევა აბრეშუმის პარკის აღებას, კოცონზე კი იმვე საღამოს წვავდნენ ცახსა და ნაგავს. რომელიც რჩებოდა ჭიის დაპურების შემდეგ.
გაზეთი „ილორი“ 26 ივლისი - 2 აგვისტო 2011 წელი გვ.3
კაპუნობა
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/326-.html
- წარმართული დღესასწაული კაპუნიის სახელობისა. აღინიშნებოდა დიდმარხვამდე 16 დღით ადრე ყველიერის წინა კვირას, ბორსობის მომდევნო ხუთშაბათს. სწირავდნენ ოკაპუნე კაპუნიაზე შესახელებულ ღორს, სისხლს მიწაზე აქცევდნენ. (ალიო ქობალია " მეგრული ლექსიკონი" გვ.354).
მესეფობა
http://samegrelo.borbonchia.ge/dgesaswaulebi/292-.html
მესეფობა, მესეფების ამოსვლა მათი სამკვიდროდან - ზღვიდან და სვლა მთებისაკენ. გრძელდება 28 ოქტომბრიდან 3 ნოემბრამდე. შვიდნი არიან, ერთი მუდამ შინ რჩება, ზღვაში, დანარჩენები წყვილ-წყვილად დადიან სხვადასხვა მიმართულებით, თან ახლავთ გრძნეული ძაღლი. მესეფები განაგებენ წლის ამინდს, თუ წინამძღოლი ქალი მესეფია, ტაროსი იქნება, თუ ნაბდიანი ან პირახვეული კაცი მესეფი - წვიმები. მესეფების ამოსვლას გაბმული წვიმები ახლავს, ამიტომ გლეხი ცდილობს მანამდე დააბინავოს ჩალა და მოსავალი, შემდეგ ყველაფერი ნოტივდება და ლპება, იწყება ციება და სხვა უბედურება. მესეფები მფარველობენ პირუტყვსა და ნადირს, ჭამენ და ძვლებისგან აცოცხლებენ, მესეფების ნების გარეშე ნადირს ამ დროს ვერავინ მოკლავს, ამიტომაც მათი მეუფების დღეებში ნადირობას ეკრძალვიან.
ალიო ქობალია "მეგრული ლექსიკონი" თბ. 2010 წ. გვ.410
მალანურობა (ალანურობა)
http://samegrelo.borbonchia.ge/etnografia/381-.html
– მალვა პირისა, სახიობა, ალილობის მსგავსად კარდაკარ სიარული ნიღბოსნებისა და ტყაპუჭებისა; იმართებოდა მარიამობის წინა ღამეს, მთვარის გავსებისას, მალანურობას ახლდა სხვადასხვა ასპარეზობანიც.
ალიო ქობალია "მეგრული ლექსიკონი" თბ. 2010წ. გვ.387
ალანურობა - ტარდებოდა ხობის რაიონის სოფელ ბიაში, 20 აგვისტოს, ჭანისწყლისა და მდინარე ხობისწყლის შესართავთან. ამგვარი დღესასწაული ტარდებოდა აგრეთვე გალის რაიონის სოფელ ოქუმში, ჩხორთოლსა და რეფში. ეს სახალხო დღესასწაული ეძღვნებოდა ყველაზე ძლიერ მამაკაცებს. ახლაც იტყვიან „ალანცალო სქი“-ს (ალანივით ბიჭიაო). აქედანაა სახელი არამხუტუ, ე.ი. ძლიერზე-ძლიერი. სხვადასხვა სოფლების ალანები ეჯიბრებოდნენ ერთმანეთს, სადაც გამოვლინდებოდა ძლიერზე-ძლიერი. ეს იქნებოდა ჭიდაობაში, ცეკვა -თამაშსა თუ ჯირითში. სოფელ რეფში ალანურობას ხელმძღვანელობდა მღვდელი ალექსანდრე რურუა. ლოცვის შემდეგ იმართებოდა ჯარალუა. ერთ-ერთ ალანობაზე მღვდელს უთქვამს „ვინც დღეს დაიმსახურებს ალანობას, იმას ჩემს ქალიშვილს მივათხოვებო“. ასეთი ბედნიერება კი თარასხან ტაბაღუას რგებია.
მირიან ჯალაღონია "სათემო, საგვარეულო და საოჯახო სალოცავები სამეგრელოსა და აფხაზეთში", გაზეთი „ილორი“ 23 აგვისტო – 30 აგვისტო 2011წელი გვ.3
ჩეში, ჩეჭიფეში
http://samegrelo.borbonchia.ge/etnografia/399-.html
სამეგრელოში გავრცელებულ თეთრყურძნიან საღვინე ჯიშთა შორის გამორჩეულია ვაზის ჯიში ჩეში. აკადემიკოს ივანე ჯავახიშვილის მიხედვით „ჩეში“ მეგრულ „ჩე“-საგან არის ნაწარმოები და თეთრს ნიშნავს. თეთრას ან თეთრი ყურძნის სახელწოდებით, ყურძნის სახელწოდებით, ყურძნის თეთრი ჯიშები საქართველოს ყველა რაიონში გვხდება, მეგრული ჩეში თავისი ამპილოგრაფიული ნიშნებით არსებითად განსხვავდება სხვა თეთრი ჯიშებისაგან. რესპუბლიკის დამსახურებული აგრონომის ვლადიმერ სალიას გადმოცემით, ჩეში წარსულში ფართოდ ყოფილა გავრცელებული, როგორც მთიან ისე ვაკე ადგილებში. მისგან დამზადებული მაღალი ხარისხის ღვინო ცნობილი ყოფილა, საქართველოს სხვა კუთხეებშიც, მისივე ცნობით, იგი სოფელ ფახულანში მოსწრებია ჩეშის ერთ ეგზემპლიარს, რომლის ძირის დიამეტრი თურმე ნახევარ მეტრამდე აღწევდა, ხეზე გასული ვაზი იმდენს ისხამდა, რომ გვიან შემოდგომით, თეთრად დახუნძული მტევნები შორი მანძილიდანაც კარგად ჩანდაო. სოკოვანი დავადების მიმართ სუსტი გამძლეობის გამო ჩეში თითქმის გადაშენდა. დღეს უკვე აღარავის ახსოვს ერთ დროს ფართოდ გავრცელებული ამ აბორიგენული ვაზის ჯიშის მტევნების არც ფორმა და არც მისგან დაყენებული ღვინის გემო. სამეურნეო დანიშნულებით ჩეში მაღალ ხარისხიან საღვინე ვაზის ჯიშთა ჯგუფს ეკუთვნის, იგი საუკუნეთა მანძილზე აკლიმატიზირებულია სამეგრელოს ეკოლოგიურ პირობებში. დაბლარზე გადაყვანით და სათანადო მოვლით მისგან შეიძლება რაოდენობრივად მაღალი ღირსების პროდუქციის მიღება. ჩეში შემორჩენილია ობუჯელი პედაგოგის მამია მებონიას და ჯგალელი პენსიონერის ვალიკო კვარაცხელიას საკარმიდამო ნაკვეთზე.
ც.სალია (ბუნების დაცვის წალენჯიხის ზონალური ინსპექციიის აგრონომ-ნიადაგმცოდნე).
ოჯალეში
http://samegrelo.borbonchia.ge/etnografia/401-.html
წითელყურძნიანი ვაზის აბორიგენულ ჯიშებს შორის ოჯალეში საქართველოში ძველთაგანვეა ცნობილი. იგი გავრცელებულია უმთავრესად სამეგრელოს მთიან რაიონებში და როგორც წარსულში, ისე ამჟამადაც მისგან აყენებენ მუქი შეფერილობის მაღალხარისხოვან სუფრის წითელ ღვინოს. სამეგრელოში ადგილობრივ მეურნეთა შორის და აგრეთვე ზოგიერთი სპეციალური ნაშრომის მიხედვით ოჯალეში ცნობილია შონურის და სვანურის სახელწოდებითაც. აკად. ივ.ჯავახიშვილის განმარტებით, ოჯალეში ვაზის მაღლარობის გამომხატველი მეგრული ტერმინია. "ჯა"- ნიშნავს ხეს, ხოლო "ოჯა-ლეში" - ხეზე ასაშვებ ვაზს ანუ სახეივნოს. ამგვარად, ოჯალეში ხეზე ასაშვები ვაზის აღმნიშვნელი ზოგადი სახელწოდება ყოფილა. ეს სახელწოდება, ამავე მკვლევრის აზრით, სამეგრელოში, განსაკუთრებით მდ. ტეხურის ხეობაში, მეტად ფართოდ გავრცელებულ ვაზის ჯიშს "სვანურს"-"შონურს" შერჩენია. ლეჩხუმსა და აღმოსავლეთ გურიაში საკმაოდ ფართოდაა გავრცელებული წითელყურძნიანი ჯიში აგრეთვე "ოჯალეშის" სახელწოდებით. აღნიშნული ჯიშის შესწავლის შედეგად დადასტურდა, რომ გავრცელებულ ოჯალეშს არავითარი კავშირი არა აქვს ნამდვილ მეგრულ ოჯალეშთან და სახელწოდებას შეცდომით ატარებს. წლების განმავლობაში წარმოებული დაკვირვებით დასტურდება, რომ ოჯალეშის ყურძენი სამეგრელოს მთისპირა რაიონებში სავსებით მწიფდება ნოემბრის შუა რიცხვებში. ამ დროისათვის ყურძენში შაქარი 23–24%–მდე, ხოლო საერთო მჟავიანობა 8,5–9‰–მდე აღწევს. შაქრისა და მჟავიანობის ამგვარი შეფარდება უზრუნველყოფს ღვინის მაღალ ხარისხს. ამიტომ ოჯალეშის მოკრეფა ნოემბრის შუა რიცხვებისათვის სავსებით მიზანშეწონილიად უნდა იქნეს მიჩნეული. მაღალხარისხოვანი პროდუქციის მიღების მიზნით ოჯალეში უნდა გაშენდეს მზით უხვად განათებულ, სამხრეთისა და სამხრეთ–აღმოსავლეთისაკენ დახრილ ფერდობებზე. გაშენებულ ნაკვეთებზე ყველა სახის სამუშაო ოპერაციები (გასხვლა, გაფურჩვნა, ახვევა, ნიადაგის დამუშავება, შეწამვლა და სხვ.) უნდა ჩატარდეს კალენდარული ვადების ზუსტად დაცვით და მაღალხარისხოვნად. ვინაიდან ოჯალეში მგრძნობიარობას იჩენს ნაცრის მიმართ, აუცილებელ საჭიროებას წარმოადგენს ვაზების დამატებითი შეწამვლა გოგირდით, განსაკუთრებით ყვავილობისა და მარცვლის ზრდა–განვითარების პერიოდში. სამარკო ღვინოების შექმნის მიზნით ოჯალეში ფართოდ უნდა გავრცელდეს სამეგრელოში – ძველთაგანვე ცნობილ მიკრორაიონებში (სალხინო, წაჩხურა, დიდი ჭყონი, თამაკონი, თარგამეული, ნოქალაქევი, ფოცხო, უშაფათი).
მეცეცხლე მეზობელი
http://samegrelo.borbonchia.ge/etnografia/438-.html
მეცეცხლე მეზობელიძველად, როცა ჯერ არ იყო მიგნებული წურწუმა (ასანთი) და ადამიანები მხოლოდ კვეს-აბედით („ჰა-ბედი“ „ოო-ბედი“) ეცდებოდნენ ცეცხლის გაჩენას, ღამე დაწოლისას ცდილობდნენ კერაზე ნაცარ-ღადარში გაეხვიათ და ისე შეენახათ, რომ მეორე დილას ჰქონოდათ გასაჩაღებელი ცეცხლის ნაღვერდალები და ამისათვის მეზობლისას არ დასჭირვებოდათ გადასვლა და თხოვნა. ნაცარში გასახვევ-შესანახ (მითახუაფალი) ცეცხლის მაგარი ჯიშის (რცხილა, წიფელა, კოპიტი, ძელქვა და სხვა) შეშისას არჩევდნენ ხოლმე და თან ცეცხლშენახვის ლოცვასაც მიაყოლებდნენ: „ალას მალას, თუნთი გვალას, დედიბი კერიას, ბადიდი ვანას, ჩქიმი დაჩხირი ჩეში გოთანას“. „ალიანად, მთლიანად, დათვი მთასა, დედაბერი კერიასთან, ბერიკაცი ყანაში, ჩემი ცეცხლი თეთრად გათენებისას“). თუ ჩახვეული ნაღვერდალები ალიანი დახვდებოდათ, კერსაც ხალისით გააჩაღებდნენ და ღამე ნახულ სიზმარსაც ახალ ცეცხლს ჩაუთხრობდნენ, ვინიცობა. ჩახვეულ ჩამქრალი აღმოჩნდებოდა, ოჯახის წევრი ერთ-ორ ჩხირ შეშას წაიღებდა მეზობლისას და იქ კერას დააჩხირებდა (შეუკეთებდა) და ცეცხლმოკიდებულ მუგუზლებს თავისას გადმოიტანდა კერის გასაჩაღებლად. მახლობელ მეზობელს, რომლისგანაც ასეთ შემთხვევაში ცეცხლი მოჰქონდათ - მეცეცხლე მეზობელი (მედაჩხირე მეძობელი) ერქვა, და რადგან ცეცხლის მიცემა დიდ სიკეთედ ითვლებოდა, ხატოვნად „მეცეცხლე მეზობელი“ - ტკბილ, მოკეთე მეზობლად იყო მიჩნეული. მით უფრო, რომ წინათ ჩვენს ხალხსა სწამდა ცეცხლის რომელიც მეზობელს მიჰქონდა შეიძლებოდა თან გაჰყოლოდა ყოველი ბარაქა ოჯახისა, საიდანაც ეს ცეცხლი გავიდოდა. ამიტომაც ცეცხლის მიმცემს - თავის მეცეცხლეს ოჯახში რაიმე უსიამოვნება არ შემთხვეოდა ორშაბათიდან - ორშაბათამდე. საერთოდ კი ორშაბათობით ორივე მხარე უფრთხილდებოდა ამ აუცილებელი სტიქიის „გადათესვას“ და ცდილობდა არ დარღვეულიყო კეთილმეზობლური ურთიერთობა.
1974 წელი, მამანტი კვირტია - „კვიმატი“, 2001 წ., გვ.127-128
თამთა ქარჩავა - სამეგრელოს ტრადიციები, წეს - ჩვეულებები და
ეთნოგრაფიული ჩანახატები
http://samegrelo.borbonchia.ge/etnografia/80--.html
სამეგრელო მდებარეობს კოლხეთის დაბლობზე კავკასიონის მთისწინა და ნაწილობრივ მთიან ზოლში. სამეგრელოს აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება იმერეთი, სამხრეთიდან გურია, დასავლეთით შავი ზღვა, ჩრდილოეთით სვანეთი და აფხაზეთი. ადმინისტრაციულად სამეგრელო 7 რაიონად არის დაყოფილი (აბაშის, მარტვილის, ზუგდიდის, ჩხოროწყუს, სენაკის, წალენჯიხის და ხობის). სამეგრელოში 5 ქალაქია ამდენივე დაბა 370-მდე სოფელი, რომელთაც უჭირავთ 4339,2 კვ. კმ. ბარის სამეგრელოს ნიადაგები ჭაობიანია. ჰავა ტენიანი სუბტროპიკული წლიური საშუალო ტემპერატურა 13,5 გრადუსს უდრის. ნიადაგების სტრუქტურა ბუნებრივი პირობები სხვადასხვა სასოფლო სამეურნეო კულტურების სახეობები და მოყვანის მეთოდები დიდ გავლენას ახდენდნენ სამეგრელოს მოსახლეობის ცხოვრების წესზე ზნეჩვეულებებზე და ტრადიციებზე. სამეგრელოს ყოფა-ცხოვრებით დაინტერესება წარსულში დიდი იყო. კოლხების ვინაობით დაინტერესებული იყო ჰეროდეტე ისტორიის მამად წოდებული, იგი თვლიდა, რომ კოლხები ეგვიპტელების შთამომავლები იყვნენ. ბერძენი მწერლები კოლხებს ბიბლიური ნოეს შვილის იაფეტის შთამომავლად მიიჩნევდნენ, საინტერესო ცნობები, აქვს სამეგრელოს შესახებ უფრო გვიანი ხანის მოგზაურებს და მისიონერებს, რომელთაც განსხვაბული მიზნები ამოძრავებდათ, მაგრამ დაგვიტოვეს ძვირფასი ცნობები სამეგრელოს ეთნოგრაფიის შესახებ. ესენი იყვნენ: არქანჯელო ლამბერტი, შარდენი, უ.მურიე, ბოროზდინი, ძამპი, კასტელი და სხვ. ჰეროდეტეს ცნობით კოლხებს ჩვეულებად ჰქონდათ წინდაცვეთა, ნიკოლოზ დამასკელი წერდა, რომ კოლხები მიცვალებულს მიწაში არ მარხავენ, არამედ ტყავში შეახვევდნენ და ხეზე ჩამოკიდებდნენ. ასეთ ზნე-ჩვეულებებზე გავლენას ახდენდნენ რელიგიური რწმენები, რომლებზეც დიდ გავლენას ახდენდა იმდროინდელი დიდი იმპერიების სპარსელების, ხეთების, ასურელების, ეგვიპტის, ბერძნების და სხვა მეზობელი ხალხების რელიგიური კულტურა. ამ გარედან შემოსული რელიგიურ კულტურებთან ერთად კოლხეთში გავრცელებული ყოფილა ხეთა თაყვანისცემა და სხვა, რომელთა ნაწილმა საუკუნეებს გამოაღწია და ამა თუ იმ სახით დღესაც გვხდება სამეგრელოში. აკაკი ჭანტურია, მრავალი წლის განმავლობაში ზუგდიდის მუზეუმის დირექტორი საინტერესო ბიოგრაფიის ადამიანი ეთნოგრაფი და არქეოლოგი თავის ეთნოგრაფიულ ჩანახატებს შემდეგ თავებად ყოფს: რელიგიური რწმენა-წარმოდგენები, სალოცავები და კულტი, ჩვეულებები, ლეგენდები, მითოლოგია, ზნე-ჩვეულება, გართობა თამაშობანი და სხვა. მე შევეცადე გამომეყენებინა ბატონი აკაკის ჩანახატები აგრეთვე ცნობილი ეთნოგრაფებისა და მეცნიერების გიორგი ჯალაბაძის, სერგი მაკალათიას, ექვთიმე თაყაიშვილის, ბოროზდინის, ივანე ჯავახიშვილის შრომები.
რელიგიური რწმენა წარმოდგენები სამეგრელოში:
კაპუნია: - კაპუნია იმიტომ ერქვა, რომ სანსვია (კაპუა, რკაპუა) იცოდა, დიდი პირი ქონდა, ეს იყო სპილენძის კაცი, რომელიც დიდი მუხის ქვეშ იჯდა, თუ ის ვისაც ზვარაკი უნდა შეეწირა დროზე არ მიუყვანდა, კაპუნია წამოვიდოდა და მთელ ოჯახს შესანსლავდა.
მისარონი:
კარზე ესვენა ფარცვანიების ხატი მისარონი დიდი თურქობის დროს იგი თურქებმა თავიანთ სამშობლოში წაიღეს. ხატმა თურქებს ავნო და დააბრმავა. ის ხატი თურქებმა სამეგრელოში დააბრუნეს. ამ შემთხვევის შემდეგ ეს ხატი თვალის შესალოცად გახადეს, თვალის ტკივილის დროს მასზე ლოცულობდნენ.
მეიურჯულობა:
სკის ლოცვას ერქვა, იტყოდნენ იობი ჯგერაგუნასი, "შენ ამიშენე ჩემი სკები".
ესქედა:
ლოცვის დროს იტყოდნენ "ესქედა ხორციელო, ჩემი საქონელი შენ ამიშენე, მავნე სულები ააშორე, ყოველი ნადირობაზე შენ გამამარჯვებინე".
გუნია:
ლოცვა ბავშვის დაბადებისას, ლოცავდნენ ღვინით, რძით, კვერცხით. თუ ვაჟი იყო ღვეზელით და მამლით, თუ ქალი იყო კვერით და დედლით.
იტყოდნენ: "გუნიავ დიდებულო, ყოველი მოზარდის, ეს ბავშვი დაიფარე მისი უნაკლო ზრდით დედა და მამა გაახარე შენი სახელი დიდებული".
ჩვეულებები
კუჩხა:
გრძელ ჯოხს ნაყოფიან სუროს შემოავლებდნენ, ნაყოფს ქალები დაკრეფდნენ და ყრიდნენ წიწილები აგვიშენდებაო. ჯოხს დაწვავდნენ ერთი ბოლო ვაჟს ეჭირა მეორე ქალს, ჯოხი რომ ირგლივ დაიწვებოდა ქალიშვილი ერთ მხარეს გაიქცეოდაო ვაჟიშვილი მეორე მხარეს, ვინც ადრე მივიდოდა თუ ქალი მივიდოდა პირველი, იმ წლის ძროხის მონაგები ფური იქნებოდა თუ ვაჟი მაშინ ხარი იქნებოდა.მეკვლე (მაკუჩხური) ბოთლით წყალის სამჯერ შემოასხამდა და იტყოდა "აქაურები ყოველგვარი გაჭირვებისგან ყოფილიყავით დაცული".
ყვავის წილი (კვარიაშ თია)
ამ რიტუალს დღესაც ასრულებენ სამეგრელოს მრავალ ოჯახში და მათ შორის ჩემს ოჯახშიც, რომელსაც ბებიაჩემი დიდი გულმოდგინებით ეკიდება. ყველიერი მარხვის დაწყებისას (დოპიჩუა) კვერცხის ნაჭუჭს აავსებენ ღომით და ყველით, სახურავზე ააგდებენ ან გადააგდებენ თან იტყვიან "ყვავის წილი" ამის შემდეგ ყვავი წიწილას არ წაიღებსო.
დამხრჩვალის სულის ამოყვანა:
ეს ჩვეულება დღესაც სრულდება მაღალმთიან სოფლებში. დამხრჩვალს წყლიდან ამოიღებდნენ ქალები შეიკრიბებოდნენ დაჯდებოდნენ წყლის პირას იქ, სადაც ამოიყვანდნენ დამხრჩვალს და ჩონგურზე უკრავდნენ ასე ამოყავდათ სული წყალში არ დარჩესო.
მარილიანი კვერი (წყითე კვარი)
ამ ჩვეულებასთან კი მეც მქონია უშუალო შეხება. მონაწილეობაც მიმიღია. მარილიანი კვერი უნდა გამოცხვეს ყველურის ხუთშაბათს. სამი გვარის კაცებისაგან ნათხოვნი ფქვილისა და მარილისაგან. კვერი აუცილებლად ქვრივმა დედაკაცმა უნდა გააკეთოს პატარ-პატარა კვერები სამი გზის გასაყარზე უნდა გაეტეხათ ნახევარს შეჭამდნენ ნახევარს თავთან დაიდებდნენ, გოგოს საქმრო დაესიზმრებოდა ბიჭს საცოლე.
ზნე - ჩვეულებები
მამაკაცი, რომ მოკვდებოდა ხეს მოთხრიდნენ, სახლს თოკს შემოაკრავდნენ და ორივე მხრიდან აბამდნენ, ვითომ უფროსი კაცი, რომ ამოვარდა სახლი არ დაიქცესო. მეზობლები მარხულობდნენ უმარილოს ჭამდნენ, ნიშანი ორმოცამდე ეფინა. ქალის სიკვდილის დროს თუთას ამოაგდებდნენ, კაცის სიკვდილის შემთხვევაში ნამყენს. ტირილში ძალიან გულდამწვარი კაცი მკერდგახსნილი კისერზე ან თავზე ირტყავდა მათრახს. ცოლი, რომ მოკვდებოდა ქმარი ულვაშს მოიპარსავდა. ტირილის დღეს მეტწილად ქალები მღეროდნენ (იბირდეს) "ვოი ვოდა იდო ვოდა, ავავ დო ოდო ვოდა, ვოვავა" მიცვალებულის ტირილის ამ ფორმების უმეტესობა დღესაც არის სამეგრელოს ზოგიერთ სოფლებში შემორჩენილი, რომლის დამსტრე მეც ვყოფილვარ.
ზრდილობა და პატივცემა სტუმრის წინაშე მუხლის მოდრეკა ნაავადმყოფარი კაცის წინაშე დაჩოქება, მამაკაცების მიერ სტუმრის ჭიშკართან მიგებება. გამვლელის მოწვევა ჭამის დროს, ლაპარაკის დროს უმცროსის მოშორებით დგომა, კარგი ამბის მომტანის მიღება. ღვინის გასინჯვა მომტანის მიერ.ჭამის დროს ტანისამოსის გამოცვლა.ღვინის გადალოცვა (დოხვამუა), ნაწილის დალევა (გინოშუმა) და კიდევ სხვა მრავალი ჩვეულება, რომლებიც შეადგენენ ჩვენი წინაპრების ცხოვრების წესს საუბედუროდ მრავალი მათგანი დავიწყებულია.
ძალიან საინტერესოა ჩვეულებები, რომლებიც შრომის ორგანიზაციას ეხება. აქ უმთავრესად გავრცელებული იყო (ნოდი) ნადი გულისხმობდა შრომით დახმარებას ანაზღაურების გარეშე. თოხნის პროცესში ქალები არ მონაწილეობდნენ. ქალს მიჰქონდა საჭმელი. გავრცელებული იყო აგრეთვე "შენწოობა" შემწეობა, რომელიც გაჭირვებული ოჯახის დახმარებას გულისხმობდა ნადის დროს ოჯახი ვალდებული იყო სუფრა გაეშალა მონადეებისათვის "შენწოობის" დროს მეზობლებს თავიანთი საჭმელი თვითონ მიჰქონდათ.
ცნობილია, რომ ჩაცმის კულტურა საზოგადოების განვითარების ერთ-ერთი ნიშანია. ტანსაცმლის მორგება გარეგნობაზეც არის დამოკიდებული ამ მხრივ მეგრელი ქალების სილამაზე განსაკუთრებული ყოფილა. ჟან შარდენი წერდა: "მეგრელები ძალიან კარგი ჯიშის ხალხია, კაცები კარგი აღნაგობისა არიან, ქალები კი ძალიან ლამაზები, დიდებული ურით, საუცხოო ტანით და სახით, გარდა ამისა მათ აქვს მიმზიდველი და ალერსიანი გამოხედვა, რომ მაყურებლისაგან თითქოს ტრფიალს ითხოვდნენ". ვახუშტი ბატონიშვილი აღნიშნავდა: "ხოლო კაცნი და ქალნი, ვითარცა ვსთქუთ ეგრეთცა იუწყე, ვარნა უმშვენიერესადცა და უუჰაეროვნესადცა, ვინადგან გლეხთაცა შვილნი მიგვანან წარჩინებულთა შვილთა. სუფთანი, სამოსელი გამწყსონი, ეგრეთვე ცხენითა და იარაღითა და საჭურველთა". მეგრული ჩაცმულობის აღსანიშნავად მდიდარი ტერმინოლოგია იხმარება ზოგადი ტერმინია "ბარგი", რომელიც ყველაფერს აღნიშნავს, რაც ადამიანს აცვია და ახურია. ბარგში შედის "მუკაქუნალი, მუკოქვენჯი, გინაქვენჯი, გინაქუნალი, გიორთუმალარი, მადვალარი, ჩამოთვლილთაგან მუკაქუნალში შედის ის, რაც ჩასაცმელია, გინაქუნალში რასაც მკლავი არ გაეყრება". დანარჩენი ერთი თავსაუბურავია და მეორე ფეხსაცმელი. ანსხვავებენ საგარეო და საშინაო აგრეთვე საგვირგვინო და სამგლოვიარო ტანსაცმელს.
სამეგრელოში გლოვის სიმძიმე დღესაც საგრძნობია. გლოვის სიმძიმისა და დროის მიხედვით სხვადასხვანაირი ტანსაცმელი არსებობდა."ორგუალი", "ჭკირილი უჩა" "ჩხვიჩხველ უჩა", "წირილ უჩა", "მანძა", "ონწერალი", რომელიც ამ სახის ტანსაცმლის ზოგადი სახელია, იცოდნენ ტანისამოსის პირუკუღმა ჩაცმა. არსებობდა სამგლოვიარო ტანსაცმლის ტარების აკრძალვის წესებიც. ვისაც ოჯახში მოზრდილი ჰყავდა დიდხანს გლოვას უშლიდნენ, მეხდაცემულის და ბატონებით გარდაცვლილის შემთხვევაში სამგლოვიარო ტანსაცმლის ტარება არ იყო ნებადართული. თუ მგლოვიარე ოჯახში ბატონები გაჩნდებოდა შავები უნდა გაეხადათ უნდა ეცინათ ემხიარულათ "პატონები" თავიანთი გლოვით არ შეეწუხებინათ, ავადმყოფის მორჩენის შემდეგ ისევ შავებს უბრუნდებოდნენ.მიღებული არ იყო შავებით ლოცვა.
ძალიან საინტერესოა სამეგრელოში ბავშვების აღზრდის წესები. ახლად დაბადებულ ბავშვს პირში ჩხიკვის ფრთას გამოუღებდა ბებია ენას მალე ამოიდგამსო. თუ ვაჟი დაიბადებოდა თოხზე, სახნავზე ან ნაჯახზე მოაკიდებინებდნენ ხელს კარგი მუშა გამოვაო. თუ ქალი იყო მას თითისტარს, მაკრატელს ჩაუდებდნენ ხელში. აკვნის კამარაზე ჩამოკიდებდნენ "ალიშ კიბირს" ალის კბილს, ძვალს თუ ქვას, ზღვის ნიჟარას. ლეიბის ქვეშ ნახშირსა და დანას უდებდნენ რათა "ბავშვი არ დაჟამდეს". რიტუალის დაწყებისთანავე ბავშვს 6-7 წლის ასაკამდე აცმევდნენ საგანგებო ტანსაცმლის "ყანთარს", საამისოდ ბამბას კარგად გაწეწავდნენ და მჭიდროდე მოქსოვდნენ. ტანზე მჭიდროდ შემოჭერილი ტანსაცმელი თავიდანვე კარგ ტანს უყენებდა ბავშვს. პატარებს მშობლები უკეთებდნენ გასართობ სათამაშოებს, მოზრდილები კი თვითონ ამზადებდნენ: `ლამფა და რიკს, რიკტეფელას, ლახტს, ჭორაბუდეს, ღორობიას, ამზადებდნენ ბურთს საქონლის ბალნისაგან. არქანჯელო ლამბერტის აგრეთვე არ გამოპარვია მეგრელი ბიჭის სიყვარული იარაღისადმი. "მეგრელები, როგორც ქვეყნიერების დანარჩენი ერნი, ჩვეული არიან ომსა, იმდენად ჩვეულნი, რომ მშობლებს სულ პატარები დაჰყავდათ ლაშქარში და არ არიდებდნენ იმ გაჭირვებას, რომელიც იქ უნდა გადახდომოდათ.ბავშვები ისე ატარებენ იარაღს, უჭირავთ ხელში ფარი და ხმარობენ შვილდსა, თითქოს დაბადებიდან შეჩვეულნი იყვნენ ბრძოლას". გოგონებისათვის მზადდებოდა დედოფლების მრავალი სახეობა მათ შორის მოძრავი დედოფლები. არსებობდა წვიმის მოსაყვანი დედოფალი, რომელსაც ქალები და ბავშვები წაიღებდნენ მდინარეზე და წივილ კივილით წყალში ჩააგდებდნენ – დაახრჩობდნენ. გონების სავარჯიშო თამაშები "ხაზილი" ჭადრაკის მსგავსი თამაში "ჭადრაკია" რომელსაც 24 ჩხირით თამაშობდნენ და სხვა. სამეგრელოში გავრცელებული ზნე ჩვეულებები სათანადოდ აქვს აღწერილი ცნობილ ქართველ მწერლებს: კონსტანტინე გამსახურდიას, დემნა შენგელაიას, ლეო ქიაჩელს, გიორგი სიჭინავას და სხვებს. რა თქმა უნდა ყველა ძველი ტრადიცია და ჩვეულება, რომლებიც წინათ არსებობდა მისაღები არ არის, მაგრამ მათი ნაწილი ჩვენს საზოგადოებაში თუ ფეხს მოიკიდებდა ცუდი არ იქნებოდა. მითუმეტეს, როდესაც გვაქვს მაგალითი, როდესაც უდიდესი ტექნოკრატიული ერი იაპონელები როგორი სითათუთით ეპყრობიან საკუთარი ხალხის ჩვეულებებს, ჩაცმას და ისტორიას. მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში ააღორძინეს ძველი ტრადიციები მართავენ სანახაობებს, რომელსაც იყენებენ ტურისტების მოსაზიდად. ჩემი აზრით ამის გაკეთება წაადგებოდა ჩვენს ხალხს და ქვეყანასაც.
ზუგდიდი, ინგირი.
გამოყენებული წყაროები:
კორნელი ბოროზდინი - სამეგრელო ზემო-სვანეთის ისტორია
ივანე ჯავახიშვილი - საქართველოს ისტორიის საკითხები
გიორგი კალანდია - გაძარცული საგანზური
გიორგი ჯალაბაძე - სამეგრელო
<<<გაგრძელება (ნაწილი 2)
|
