<უკან დაბრუნება..<<<ტაო - კლარჯეთის ისტორიული ძეგლები>>>

არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა - ოლთისში და სოფელ ჩანგლში 1907 წელს

ექვთიმე თაყაიშვილი - ემიგრანტული ნაშრომები //გამომცემლობა ” მეცნიერება”, თბილისი, 1991

http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/8727/1/Emigrantuli_Nashromebi.pdf

წინასიტყვაობა

ადგილები, რომელნიც ერგო რუსეთს ოსმალეთისაგან ბერლინის ტერაქტის ძალით 1878 წელს, რუსეთის მთავრობამ გაჰყო ორ ადმინისტრატიულ ოლქად: ყარსისა და ბათუმისა. ყარსის ოლქს შეადგენდა ოკრუგები ყარსისა, ყაღიზმანისა, არდაგანისა და ოლთისისა. ისტორიულად და ეთნოგრაფიულად ყარსის და ყაღიზმანის ოკრუგები ეკუთვნოდა სომხეთს, არდაგანის და ოლთისის საქართველოს. ოლთისის ოკრუგი ხელოვნურად იყო მიწერილი ყარსის ოლქზე, გეოგრაფიულად ის უნდა შესულიყო ბათუმის ოლქში, ვინაიდან ის მოქცეულია ჭოროხის შემდინარე ოლთისის წყლის არემარეში, და ჭოროხი ეკუთვნის შავი ზღვის ბასეინს, ხოლო ყარსის სვა ოკრუგები, რომელიც მდებარეობით წარმოადგენს ზეგანის პლატოს, გაყოფილი იყო უჩასტკებად: ცილდირისა (რუსულად: ჩალდირისა), არდაგანისა, გელისა და ფოცხოვისა. პირველი სამი უჩასტკა მდებარეობს მტკვრის ზემო წელზე, ხოლო ფოცხოვის უჩასტკა ფოცხვერის წყალზე. ეს უჩასტკაც ხელოვნურად იყო მიწერილი არდაგანის ოკრუგზე, ვინაიდან გეოგრაფიულად ფოცხოვი სრულიად არ შეადგენს არდაგანის ზეგანის პლატოს ნაწილს, არამედ ეკუთვნის ახალციხის ტერრასას, შეიცავს ფოცხოვის წყლის ბასეინის ნაწილს. ამ ბასეინს შეადგენენ, გარდა ფიცხოვის წყლისა, მისი შემდინარენი, რომელთა შორის უმთავრესი არიან წურწყაბის წყალი, შუა წყალი, ჯაყის წყალი და ქობლიანის წყალი; სიგრძეზე ფოცხოვის წყლისა არის 70 ვერსი. ამათგან ყარსის ოლქში შედიოდა 30 ვერსი, ხოლო დანარჩენი ეკუთვნოდა და ახლაც ეკუთვნის ახალციხის მაზრას. ფოცხოვის წყალი ერთვის მტკვარს 7 ვერსის ქვემოთ ქალაქ ახალციხისა. ყველა ზემოაღნიშნული ადგილი არდაგანის ოკრუგისა, ახალციხის მაზრასთან ერთად, რომელიც შეადგენდა ძველ სამცხეს, და ახალქალაქის მაზრასთან, რომელიც შეადგენდა ვიწრო მნიშვნელობით ჯავახეთს¹⁹, და მთელი ბასეინი ჭოროხის მდინარისა საერთოდ ძველად წარმოადგენდა ზემო ქართლს ანუ მესხეთს. ხოლო მე-13 საუკუნიდან, როცა აქ დამყარდა უფლება სამცხის ათაბაგების ჯაყელთა სახლისა, ეს მხარე ცნობილი იყო სამცხე-სათაბაგოდ. კერძოდ, მთელი არდაგანის ოლქი შიცავდა 5 644 კვადრატულ კილომეტრს, ხოლო მისი მოსახლეობა ჩვენს დროს უდრიდა 84 257 სულს²⁰; უმრავლესობას შეადგენდნენ გამაჰმადიანებული ქართველები, მესხები²¹; დანარჩენს ქურთები, კარაპაპახები, თურქმენები, სომხები და რუსები. არდაგანის ოკრუგის ძეგლები, სახელდობრ ჩილდირის და არდაგანის უჩასტკებისა და ნაწილი ოლთისის ოკრუგისა, ბანა (ეხლა პენიაკი) და მისი არემარე გამოკვლეული იყო ჩემ მიერ 1902 წლის ექსპედიციის დროს მოსკოვის არქეოლოგიური საზოგადოების დავალებით. შეკრებილი მასალა უკვე გამოცემულია ამავე საზოგადოების მიერ (იხ. «მატერიალი პო არხეოლოგიი კავკაზა», ტ.XII). მეორე ექსპედიცია ჩემ მიერ მოწყობილი იყო იმავე საზოგადოების დავალებით 1907 წელს. ამ ექსპედიციის მიზანი იყო გამოგვეკვლია ძეგლები კოლასი (გელის უჩასტკის არდაგანის ოკრუგისა) და დაგვემთავრებია გამოკვლევა ოლთისის ოკრუგის ძეგლებისა; აგრეთვე გვენახა და შეგვესწავლა ჩანგლის ეკლესია, ყაღიზმანის მახლობლად. ექსპედიციაში მონაწილეობის მისაღებად მოვიწვიეთ სამოქალაქო ინჟინერი ანატოლი ნიკოლოზის ძე კალგინი და მოხალისე ფოტოგრაფი, თბილისის მეორე სავაჟო გიმნაზიის ფრანგული ენის მასწავლებელი ედუარდ კარლოს ძე ლიოზენი. ა.ნ.კალგინმა დაზომა და ე.კ.ლიოზენმა ფოტოგრაფიულად გადმოიღო ყველა ასე თუ ისე საყურადღებო ნახული ძეგლები. ჩვენი სვლის გეზი (მარშრუტი) ასეთი იყო: თბილისიდან ყარსი; ყარსიდან ბუღა-ტაპის ზეკარით ნიაკომი კოლაში (გელის უჩასტკაში); კოლას მოვლის შემდეგ გადავეშვით აგუნდირის ზეკარით ოლთისის ოკრუგში. პირველად დავდექით საფოტო სადგურში, კოსორში; აქედან მოვიარეთ მახლობელი ადგილები და ბანას არემარეც. შემდეგ გავჩერდით ქალაქ ოლთისში; იქიდან გავემგზავრეთ სოფელ ოლორში; ოლორის უბნის მოვლის შემდეგ დავბრუნდით ოლთისში. აქედან განზრახვა გვქონდა ჩავსულიყავით ნარიმანში და იქიდან ავყოლოდით ცხენებით რუს-ოსმალთა საზღვარს სარაყამიშამდის, შემდეგ გვენახა ჩანგლი და მივსულიყავით ყარსში, მაგრამ ექსპედიციის წევრები კალგინი და ლიოზენი ავად გახდნენ მალარიით ოლთისში და ცხენებით მგზავრობა აღარ შეეძლოთ. ამიტომ ეს რაიონი უნახავი დაგვრჩა. იძულებული გავხდით ოლთისიდან ტელეგრამით დაგვებარებია ყარსიდან ეტლი და დავბრუნებულიყავით ყარსში. ხოლო ყარსიდან მაინც შევძელით ჩანგლში გამგზავრება და ჩანგლის ეკლესიის გასინჯვის შემდეგ დავბრუნდით უკან ყარსში და ყარსიდან თბილისში. ჩვენი ექსპედიცია გაგრძელდა 1 ივლისიდან 20 აგვისტომდის. შეკრებილი მასალა უნდა გამოსულიყო მოსკოვის არქეოლოგიური საზოგადოების «მატერიალ»-ებში, მსგავსად მე-12 ტომისა, რომელშიაც დაიბეჭდა ჩვენი პირველი ექსპედიციის შედეგები, მაგრამ ინჟინერმა კალგინმა ვერ მოიცალა გეგმების დასამზადებლად და მასალა დროზე ვერ მივაწოდეთ საზოგადოებას. ბოლოს რევოლუციის დროს დამზადდა გეგმები. ამათში ვაჩი-ძორის და ბობოსგირის ნახაზები დამზადებულია თვით კალგინის მიერ, ტაოსკარის თავი- ტაძრის ნახაზები ხუროთმოძღვრის კერნის მიერ, ჩანგლის ეკლესიის ნახაზები ხუროთმოძღვრის რიაბოვის მიერ, ხოლო ყველა დანარჩენი გეგმა და ნახაზი შესრულებულია ტეხნიკოსი გ. ებრალიძის მიერ ა. კალგინის ხელმძღვანელობით. ამ მასალას დაემატა შემდეგ ბევრი სხვა გეგმა, ნახაზი და მასალა, რომელიც იყო შედეგი ჩვენი ექსპედიციებისა საქართველოს სხვადასხვა მხარეებში. შესაძლო გახდა გამოფენის მოწყობა ძველი ქართული ხუროთმოძღვრებისა; გამოფენა გამართული იყო საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოების მიერ 1920 წელს თბილისის სამხატვრო გალერეაში, რამაც დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა საზოგადოებაზე. ქართული კატალოგი გამოფენისა შედგენილი იყო ჩემ მიერ, ხოლო რუსული დიმიტრი გორდეევის მიერ. კატალოგებში მოყვანილია მოკლე ცნობები გამოფენილ ძეგლთა შესახებ და დაწვრილებით ნაჩვენებია ავტორები, რომლებმაც გეგმები და ნახაზები შეასრულეს, რა თქმა უნდა, ა.კალიგინის დაზომვის მიხედვით. დროთა ვითარების გამო (ომი, რევოლუცია, უსახსრობა, ტეხნიკურ საშუალებათა უქონლობა) ექსპედიციების დროს დაგროვილი მასალების დასტამბვა და სურათების ალბომების გამოცემა შეუძლებელი შეიქნა. იმ დროს თბილისში ერთადერთი ცინკოგრაფია მუშაობდა. იმის საშუალებით განვიზრახეთ პირველ ხანად მარტო ზოგიერთი გეგმის გამოცემა, რომელთა დამზადება დაკავშირებული და გამოწვეული იყო ჩვენს არქეოლოგიურ მოგზაურობა-ექსპედიციებთან. გამოცემა იკისრა ქართული უნივერსიტეტის საბჭომ. სათაური უნდა ყოფილიყო: «ალბომი ე.თაყაიშვილის არქეოლოგიური ექსპედიციებისა. გეგმები ძეგლებისა». კლიშეები სულ დამზადებული იყო, როდესაც თებერვლის დამლევს 1921 წ. ჩვენ საზღვარგარეთ წამოსვლა მოგვიხდა. შემდეგ 1924 წელს ალბომი გამოსცა უნივერსიტეტმა და ჩვენს ნებადაურთველად სათაური შეუცვალა და წინასიტყვაობა დაურთო, რომელიც, სამწუხაროდ, ზოგ რამეში არ შეეფერება სინამდვილეს, მაგრამ ჩვენი უნივერსიტეტისადმი პატივისცემა მავალებს ამჟამად არ შევეხო ამ საკითხს, მით უმეტეს, რომ შეიძლება ეს ყველაფერი დროთა ვითარების გამო იყოს გამოწვეული. ალბომში სულ 80 ტაბულაა, ხოლო რიცხვი სურათებისა უდრის 137. ჩვენი 1907 წლის ექსპედიციის გეგმები და ნახაზები მოქცეულია ალბომში მე-12-35 ტაბულებზე და შეიცავენ 40 სურათს. სამწუხაროდ, არ არის მიღებული ელემენტარული რიგი ალბომით სარგებლობისა. ტაბულებზე სურათები არც ციფრების რიგით არის აღნიშნული, არც ანბანის. სათაურში ზოგი ლათინურის ასოებით არის ნაჩვენები და მკითხველმა თვით უნდა გამოარკვიოს, რომელი ანბანი რომელ სურათს უდრის. როცა ტაბულაზე რამდენიმე სურათია მოთავსებული, ეს არც ისე ადვილია. ზოგჯერ გეგმები არეულია; ერთი რაიონის ძეგლის გეგმა მეორეშია გადატანილი; ერთი სახელი მეორისთვისაა მიკუთვნებული. მაგალითად, 26-ე ტაბულაზე წარმოდგენილია 6 სურათი: a არის კოსორის მღვიმის ეკლესიის გეგმა და არა ბანას მახლობელი მღვიმის ეკლესია და მღვიმეების გეგმა, როგორც ნაჩვენებია სარჩევში; b არის გეგმა მღვიმის დარბაზისა ოლთისის ციხეში და არა ოთხაფსიდიანი ეკლესიის გეგმა ბანას მახლობლად; c არის ოთხაფსიდიანი ეკლესიის გეგმა ბანას მახლობლად და არა კოსორის მღვიმის ეკლესიის გეგმა; d არის მღვიმის ეკლესიის და მღვიმეების გეგმა ბანას მახლობლად აღმოსავლეთით და არა ოლთისის ციხის ექვსაფსიდიანი ეკლესიის გეგმა; e არის ოლთისის ციხის მღვიმის დარბაზის განაკვეთი და f არის ოლთისის ციხის ექვსაფსიდიანი ეკლესიის გეგმა და არა ოლთისის ციხის მღვიმის დარბაზის გეგმა, როგორც ნაჩვენებია სარჩევში. ერთი სიტყვით, ამ ტაბულაზე მარჯვნით არის კოსორის მღვიმის ეკლესიის გეგმა, მის ქვემოთ მღვიმის ეკლესიის და მღვიმეების გეგმა ბანას აღმოსავლეთით; მარცხნივ ამ ტაბულაზე არის ოლთისის ციხის მღვიმის დარბაზის გეგმა; მის ქვემოთ, განაკვეთი ამ დარბაზისა და სულ ბოლოს, გეგმა ოლთისის ეკლესიისა. 28-ე ტაბულაზე a არის გეგმა ოკამის ეკლესიისა კოლაში და არა ტაოსკარის პატარა ეკლესიისა, როგორც ნაჩვენებია სარჩევში; b არის ძველი ეკლესიის გეგმა ოლთისში, ხოლო c არის ტაოსკარის პატარა ეკლესიის გეგმა და არა ოკამისა, როგორც ნაჩვენებია სარჩევში. 25-ე ტაბულაზე ასო g-ით აღნიშნულია სარჩევში კოპის ეკლესიის გეგმა, მაგრამ ეს არის გეგმა პერტუსის ეკლესიისა. შემდეგ ალბომში არ არის სრულიად შეტანილი სამწუხაროდ ტაოსკარის ეკლესიის აღმოსავლეთის ფასადის სურათი, რომლის კლიშე ჩემს დროს დამზადებული იყო. ეს ნახაზი აღნიშნულია ხუროთმოძღვრების გამოფენის კატალოგშიც №126-ის ქვეშ. არ არის შეტანილი ალბომში აგრეთვე გეგმა ეკლესიისა ბოლნის–კაპანაკჩის მახლობლად, თუმცა ამის კლიშეც მზად იყო. მაგრამ ეს არ არის სავალალო, ვინაიდან მისი გეგმა და აღწერილობა გამოცემული აქვს დ.ჩუბინაშვილს «ხრისტიანსკი ვოსტოკში», ტ. V, 217–220. ამ შესწორებებით ჩვენ ვუჩვენებთ წინამდებარე გამოცემაში ხსენებული ალბომის ნახაზებს. მაგრამ მანამ ცნობების მოყვანას შევუდგებოდეთ, ჩვენ ზნეობრივ მოვალეობად მიგვაჩნია ჩვენი უღრმესი მადლობა გამოვუცხადოთ ინჟინერს ანატოლი ნიკოლოზის ძე კალგინს, რომელიც დიდი ხალისით შეეგება ჩვენს ექსპედიციაში მონაწილეობის მიღებას და დიდი შრომა გასწია დასახული მიზნების მისაღწევად. აგრეთვე დიდის მადლობით და პატივისცემით უნდა მოვიხსენიოთ აწ განსვენებული ედუარდ კარლოს ძე ლიოზენი, რომელიც ყოველ ღონეს ხმარობდა ჯეროვნად გადმოეღო ნახული ძეგლები. ის ამავე დროს დიდი მოყვარული იყო ქართული ენისა – ქართული ზმნების პარადიგმებიც გამოსცა ლითოგრაფიის საშუალებით. რიცხვი გადაღებული ფოტოგრაფიებისა უდრიდა 100. სამწუხაროდ, ახლა ხელთ არა მაქვს ყველა ჩვენი ექსპედიციის ფოტოგრაფიული სურათი, მაგრამ უმთავრესი ძეგლების სურათები მომეპოვება. ამას გარდა, დიდ მადლობას ვუცხადებთ ბ-ნ დავით ვასილის ძე ქუთათელაძეს, რომელიც ერთხმად «პოდატნოი ინსპექტორი» იყო ოლთისში და გვეპატიჟებოდა მოგვეწყო ექსპედიცია ოლთისის ოკრუგში, ხოლო მის იქ ყოფნის დროს ეს არ მოხერხდა, მაგრამ მან შეგვიდგინა რუკა ოლთისის ოკრუგისა აღნიშვნით, თუ სად მოიპოვებოდა ნანგრევები ციხეებისა, დაბებისა და ეკლესიებისა. ამან დიდად შეგვიწყო ხელი. გარდა ამისა, მანვე თავისი ხარჯით გამოგვიგზავნა თბილისში ოლთისის ციხის ეკლესიის ნანგრევებისაგან ოთხკუთხედი გათლილი ქვა სვეტის ნაწილითურთ, რომელზედაც ის ყოფილა დაშენებული. საყურადღებო წარწერა ამ ქვისა მოყვანილია ქვემოთ ოლთისის ციხის ეკლესიის აღწერაში.

თავი I

კოლა

კოლა ანუ კოლას ხევი არის სათავე მდინარე მტკვრისა. თათრები ამას უწოდებენ გელ, ხოლო რუსების დროს ეს შეადგენდა გელის უბანს არდაგანის ოლქისას. ტერიტორია ამისი უდრის 1898 კვადრატულ კილომეტრს. ეს არის უზარმაზარი ჩაღრმავება ანუ ქვაბური; სახე აქვს ტოლფერდი სამკუთხედისა, რომლის განიერი ფუძე ჩრდილოეთისაკენ მდებარეობს, ხოლო მწვერვალი სამხრეთისაკენ. ზედაპირი მისი წარმოადგენს ვაკეს, რომელიც ამაღლებულია ზღვაზე 6 500 ფუტით. შუაში პატარა მაღლობი ახლავს, რომელზედაც გაშენებულია სოფელი ოკამი, ადმინისტრაციული ცენტრი გელის უჩასტკისა. ეს ის ადგილი უნდა იყოს, რომლის შესახებ ბატონიშვილი ვახუშტი წერს: «ხოლო არტანისა და კოლის საზღვარს ზეით, მტკვრის კიდის დასავლით, არს მცირე ქალაქი კოლა, და ზის აწ ფაშა კოლის, და უწოდებენ კოლის ფაშას» (იხ. ვახ. გეოგრ. ბროსსეს გამოცემა, გვ.106). მთებიდან, რომლებითაც შემოზღუდულია კოლას ქვაბური, აუარებელი წყარო გამოდის, რომელნიც სხვადასხვა ადგილას ერთდებიან და ბოლოს შეადგენენ მდინარე მტკვარს. გაზაფხულზე, თოვლის დნობის დროს, ქვაბური იქცევა უზარმაზარ ჭაობად, რომელიც ტბის სახეს იღებს, და ალბათ ამიტომ დაარქვეს თათრებმა «გელ», რაც ნიშნავს «ტბას». მართლა, გადმოცემით და გეოლოგიურადაც, ეს ქვაბური ერთხელ უნდა ყოფილიყო ტბა, რომლის ჩრდილოეთის ნაპირები გაირღვა და გაიკაფა გზა არდაგანის ველზე მტკვრის საშუალებით. მაისის შუა რიცხვებში უმეტესი ნაწილი კოლასი შრება და ივლისში იმოსება მშვენიერი ბალახით, მაგრამ ზოგ ადგილას რჩება ჭაობები, რომელნიც სასტიკ სიცხიან ზაფხულშიც არ შრება. მომაღლო ადგილებსა და მთის კალთებზე არის სახნავი მიწები, მაგრამ პური და ქერი ყოველთვის არ მწიფდება. მთელი დანარჩენი ნაწილი ვაკესი წარმოადგენს მორწყულ მინდვრებს. ამიტომ აქ საუკეთესო საძოვრები და სათიბებია და მცხოვრებნი უმეტეს შემთხვევში მისდევენ საქონლის მოშენებას, თუმცა ხვნა-თესვასაც არ აკლებენ ხელს. ამრიგად, კოლას რაიონი, როგორც მოვიხსენიეთ, არის მტკვრის დასაწყისი, მაგრამ ვინაიდან ამ დასაწყისს შეადგენს უამრავი წყარო, ძნელია გადაჭრით თქმა, რომელია მათში სათავე მტკვრისა, მაგრამ სათავედ საზოგადოდ მიჩნეულია ერთი დიდი წყარო, რომელიც ნაკადულად გამოჰქუხს მთიდან სამხრეთ-დასავლეთის ნაწილში ქვაბურისა და რომელსაც ეხლა მაჰმადიანები ეძახიან კურიუხ-ბაჩაი, ხოლო ქრისტიანები აიაზმას უწოდებენ, ესე იგი ნაკურთხს ანუ წმიდა წყალს. ეს სახელი ძველთაგან უნდა მომდინარეობდეს. ქართველებს ამ სახელით მოუნათლავთ თავისი საყვარელი მდინარე. ამ წყაროზე აშენებული ყოფილა ძველი ქვის ეკლესია ჩვეულებრივი რიგისა, რომლის ნანგრევები დღესაც ჩანს. ალბათ, ეს ის ადგილია, სადაც ჯერ მოინათლნენ წყალში ღამით, ფარულად თავიანთი წარმართი მშობლებისაგან, და შემდეგ ამისათვის ეწამენ მათგან ამავე ადგილას «ცხრა ყრმა, სულიერი ძმანი, კოლაელნი», რომელთა ცხოვრება გამოსცა ნ.მარმა (იხ. ტექსტი ი.როზისკანია, V, 53–64) და რომელსაც დროთი აკუთვნებენ V–VI საუკუნეს²², ხოლო მათი მარტვილობის დაწერას – მე-8-9 საუკუნეს. შეუძლებელია, ეს ადგილი არ აღენიშნათ ეკლესიის აშენებით. ეს წყარო, მტკვრის სათავედ მიჩნეული, ერთი კილომეტრის დინების შემდეგ თანდათან იკარგება მიწაში და მისი დენა აღნიშნულია მხოლოდ ჭაობებით, რომელნიც მცხუნვარე ზაფხულშიაც არ შრება და ბოლოს გამოდის მდინარედ სოფელ არპაშენთან და შემდეგ დის სოფელ ვარგინისამდის, სადაც მას ერთვის კიურდკეი-სუ, ანუ როგორც ადგილობრივი მცხოვრებნი უწოდებენ პასარდჟიკჩაი. აქედან უკვე მტკვარი თვალსაჩინო მდინარეა და მისი სიგრძე კასპიის ზღვაში შერთვამდის უდრის 1100 კილომეტრს²³. მოსახლეობა კოლასი, ჩვენი ექსპედიციის დროს, ფრიად აჭრელებული იყო: ნაწილს შეადგენდნენ გამაჰმადიანებული ქართველები, მესხები, ნაწილს – ქურთები, ბერძნები და სომხები. ბერძნები და სომხები გადმოსახლებულნი იყვნენ აქ რუს-ოსმალთა ომის შემდეგ 1877–1878 წლებისა ოსმალეთიდან და დასახლებულნი იმ ადგილებში, რომელნიც დასტოვა გამაჰმადიანებულმა ქართველობამ და ირჩია ოსმალეთში გადასახლება. ოფიციალური ცნობებით, არდაგანის ოკრუგიდან სულ გადასახლდა ოსმალეთში 1407 კომლი ანუ 22 843 სული. ამას უნდა მიემატოს კიდევ ფოცხოვის უჩასტკიდან გადასახლებულნი 388 კომლი ანუ 3 752 სული. ოლთისის ოკრუგიდან გადასახლდა 1063 კომლი ანუ 10180 სული. სიძველეთა ძეგლები, ეტყობა, კოლაში ბევრი ყოფილა. არ არის სოფელი ან ნასოფლარი, სადაც არ იყოს ნანგრევები ან ნაშთები ეკლესიებისა, კოშკებისა თუ ციხეებისა, მაგრამ ახლა ყველა ეს უმეტეს შემთხვევაში განადგურებულია. ჩვენამდე მოღწეული ძეგლები, შედარებით სხვა სამუსულმანო საქართველოს რაიონებთან, ცოტაა. ეკლესიები უმეტეს შემთხვევაში ჩვეულებრივი რიგის არის, ერთნავიანი ბაზილიკა, ნაშენი გათლილის პატარა ოთხკუთხედი ქვებით. გუმბათიანი ეკლესია ბევრი არ ყოფილა. ბერძნებს და სომხებს ძველი ქართული ეკლესიები ზოგი გადაუკეთებიათ, ზოგი დაუშლიათ და მათ ადგილას იმავე ქვებით ახალი აუშენებიათ. მაჰმადიანებს კიდევ თავის მხრით დაუშლიათ ეკლესიები და მათი ქვები გამოუყენებიათ თავიანთი სახლების და ჯამეების ასაშენებლად.

დადაშენი

დადაშენი ცნობილია როგორც კათედრა ეპისკოპოზ დადაშნელისა, რომლის სამწყსო სამცხე-საათაბაგოს მწყემსთა სიაში ასეა განმარტებული: «სრულიად კოლა და ხორცევანი (ვარიანტით ხორტევანი) ყარსალზედ მიდგმამდის» (დ. ბაქრაძეს არხ.მოგზ. გურია-აჭარაში, გვ.81–86 და ჩემი არხ. მოგზ.I, გვ.77). ქართლის მეფის კურთხევის დროს შემდეგ საქართველოს დაყოფისა და დადაშნელს 35-ე ადგილი ეჭირა (იქვე, გვ.80, 85). ბატონიშვილი ვახუშტი თავის გეოგრაფიაში (გვ.106) ამ ეკლესიის შესახებ ასე წერს: «ამ (მცირე ქალაქის) კოლას ზეით, მტკვრის კიდეზედ, დადეშს არს ეკლესია, დიდმშვენიერ-გუმბათიან-შენი, და აწ უჴმობენ დორთქილისია. იჯდა ეპისკოპოზი, სულიად კოლისა, და აწ უქმი არს». სახელოვანი გეოგრაფი აქ შემცდარია. დორთ-კილისა სხვა არის და დადაშენი სხვა. დადაშენის გუმბათიანი ლამაზი ეკლესია გაშენებული ყოფილა მოგრძო მაღალ გორაკზე, რომელიც ამობურცულია ვაკეზე და წარგრძელებული ცხენის ზურგსავით აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ. გორაკი ვიწროა და მოზღუდული ქვითკირის კედლებით ერთი საჟენის სისქისა; ხოლო სამხრეთის მხრით ახლა ზღუდე აღარ მოჩანს. ზღუდეში შესავალი ორი მხრიდან არის, ერთი დასავლეთით და მეორე ჩრდილო-დასავლეთის მხრით. აქეთ-იქით ორივე შესავლისა აღმართული ყოფილა მაღალი ოთხკუთხედი კოშკები; დასავლეთის კოშკები გვარიანად არის შენახული. თვით ეკლესია აშენებული ყოფილა უფრო მომაღლო ნაწილში აღმოსავლეთით გორაკისა, მაგრამ ეს ეკლესია, მოწითალო თლილის ქვით შეძერწილი შიგნით და გარეთ, დაუნგრევიათ და მისი ქვები მოუხმარიათ ჯამეს ასაშენებლად სოფელში, რომელიც გორაკს ქვემოთ, ცოტა მოშორებით არის ახლა გაშენებული. კედლების ნაშთები აღმოსავლეთით, სამხრეთით და სამხრეთ- დასავლეთით უკეთ არის შენახული და ამის მიხედვით არის შედგენილი ის გეგმა, რომელიც ჩვენს ალბომში მოქცეულია 27-ე с. ტაბულაზე. გარედან ეს გეგმა წარმოადგენს სწორკუთხოვან ოთხკუთხედს, რომლის საკურთხეველი მომრგვალებით გამოდის გარეთ აღმოსავლეთით. შიგნით კი გეგმა ჯვარის სახით არის გამოხატული და ეს ჯვარი ჩასახულია ოთხკუთხედში. სამკვეთლოს და სალაროს ანუ სადიაკვნეს აფსიდები არა აქვთ, სწორკუთხოვან ოთახებს წარმოადგენენ, ისე როგორც მათი ფარდი ოთახები დასავლეთის კუთხეებში. ამ ოთხი ოთახის კედლებზე ყოფილა დამყარებული თაღები გუმბათით. როგორ იყო განაწილებული კარები და ფანჯრები, დარჩენილი კედლების ნაშთებთან არა ჩანს და ამიტომ არც გეგმაზეა აღნიშნული. ირგვლივ, როგორც ზღუდეში, ისე ზღუდის გარეთ, მრავალი შენობის ნაშთები მოჩანს, თლილის ქვებისაგან ნაშენნი. საკმაოდ მოიპოვება აგრეთვე სასაფლაოს ქვები, რომელნიც უფრო ხშირად წარმოადგენენ ქანდაკებას შეკაზმული ცხენისა, თუ ცხვარისა და ზოგჯერ ქვაზე ამოჭრილი კაცის სახეებს. გერმანელი მოგზაური ბოტანიკოსი კოხი თავის მოგზაურობაში 1843 წლისა სხვათა შორის იხსენიებს ამ დადაშნის ეკლესიასაც²⁴. მის დროსაც ეკლესია დანგრეული ყოფილა და მას მოჰყავს ხალხის თქმულება, თუ რისთვის იქნა დატოვებული და გაოხრებული ეს ეკლესია. ამ თქმულებით, საქართველოს მეფე არტანუჯში ცხოვრობდა. მან უბრძანა ერისთავს მისთვის დადაშენში აეშენებინა საზაფხულო სასახლე და ეკლესია. ერისთავმა თავდაპირველად ეკლესია აღაშენა. მობრძანდა მეფე და უსაყვედურა ერისთავს, რომ მას უმალ სასახლე არ აუშენებია. ერისთავმა უპასუხა: ზეციერი მეფე უფრო მაღლა დგას, ვიდრე მიწიერიო. განრისხებულმა მეფემ ბრძანა ამ კადნიერებისათვის. ერისთავის ეკლესიის სვეტზე ჩამოკიდება. ბრძანება აასრულეს და მით ეს ეკლესია წაბილწეს. მორწმუნე ხალხმა მიატოვა მას შემდეგ ეკლესია, მაგრამ კედლები კიდევ დგანან, რომ ხსოვნა უცნაურის სისხლის ღვრისა არ ამოიფხვრას ხალხის მეხსიერებიდან. ამ თქმულებიდან ერთი დასკვნა შეიძლება გამოვიყვანოთ, რომ დადაშნის საკათედრო ეკლესია იმ დროს არის აშენებული, როდესაც ბაგრატიონების რეზიდენცია ჯერ კიდევ არტანუჯი იყო, ესე იგი მე-9-10 საუკუნეში ამ დასკვნას თვით ეკლესიის გეგმაც არ ეწინააღმდეგება.

დორთ - კილისა

დორთ-კილისა თათრული სიტყვაა და ნიშნავს ოთხ ეკლესიას. დორთ-კილისად არის აგრეთვე ცნობილი ერთი სოფელი ისპირში. ძველად აქ იყო «ლავრა ოთხთა ეკლესიათა». ამ შემთხვევაში თათრული მისი სახელი ქართულიდან არის ნათარგმნი. ასეთივე იყო ძველად კოლას დორთ-კილისის სახელი თუ არა, არ ვიცით. ისპირის ოთხთა ეკლესიაში დღემდე კარგად შენახულა სამნაოსნიანი დიდი ბაზილიკა²⁵. კოლას დორთ-კილისა ბორცვზეა გაშენებული. ეკლესია მართლა ოთხი ყოფილა ერთ დროს. პირველი მათგანის ნანგრევები შუა სოფელში მოჩანს, მაგრამ გარდა საძირკვლის ნაშთებისა და შეკირწყლული მაგარი კედლების ნამტვრევებისა აღარაფერი არ შენახულა. ეკლესია პატარა ყოფილა. სხვა ეკლესიები არის გაშენებული ბორცვებზე დასავლეთის მხრით სოფლისა. ერთ ბორცვზე, რომელიც უფრო ახლოა სოფელზე, დაცულია ნანგრევები კოხტა გუმბათიანი ეკლესიისა. ეკლესია ქვისგან ნაშენი შეძერწილი ყოფილა შიგნით და გარეთ პატარა კვადრატული ნათალი ქვებით. გეგმა მისი სამაფსიდიანია, ლამაზი ჯვარის სახისა (იხ. ტაბ.23, c). აფსიდები გარეთ სამწახნაგოვნად გამოდიან და მათში თითო ფანჯარაა დატანებული. დასავლეთის ფრთა წაგრძელებული ოთხკუთხედია, რომელსაც ახლავს დასავლეთითვე სტოა ოთხკუთხედი, წაგრძელებული სამხრეთით, სამხრეთის ჯვარის მკლავის გასწვრივ. შესავალი აქვს სტოას დასავლეთით და ეკლესიაც დასავლეთის კარებით უერთდება მას. გუმბათი და გუმბათის ყელი ჩანგრეულია და უმეტესი მათი ნაწილები ძევს შუა ეკლესიაში. გუმბათი ყელითურთ დაბალი ყოფილა; აფრები ჰქონია კონუსისებური; კონუსის სახე აქვს გუმბათსაც. შიგნით ეკლესია შელესილი ყოფილა და შემკობილი ფრესკებით, რომელნიც ახლა სულ მოშლილია. ეს ეკლესია რამდენიმედ მოგვაგონებს ზეგანის სამაფსიდიან ეკლესიას არდაგანის ოკრუგში (იხ. ჩემი მე-12 ტომი, მოსკოვის საზ. „მატ. პო. არხ. კავკაზა“, გვ.65, სურ.38, 39). განხილული ეკლესია უნდა ეკუთვნოდეს მე-9 საუკუნეს. მეორე ბორცვზე ამ ეკლესიის მახლობლად მოიპოვება ნანგრევები ორი ეკლესიისა, რომელნიც ერთი მეორეზეა მიდგმული. ორივე ნაშენია ქვით და შეძერწილი ზერელე ნათალი ქვებით (იხ. ტაბ.27, с). ერთი მათგანი ჩვეულებრივი რიგისაა: ერთნეფიანი ბაზილიკა, მოგრძო. კარი ჰქონებია დასავლეთით (გეგმაზე აღნიშნული არ არის). ფანჯარა – აღმოსავლეთით და დასავლეთით. სამხრეთით ეს ბაზილიკა უერთდება კარით მეორე ეკლესიას, რომელიც ოვალური, კვერცხის მსგავსი გეგმისაა. ორის ფანჯრებიანის აფსიდით, აღმოსავლეთით და დასავლეთით, და კარით სამხრეთის კედრით (გეგმაზე აღნიშნული არ არის). ამ კედრით ყოფილა კიდევ ერთი ფანჯარა. ეკლესიას გუმბათიც ჰქონია შინაგანი კვადრატის კუთხეებზე დაყრდნობილ კამარებზე აგებული, მაგრამ ეს ახლა სრულიად მოშლილია. დასავლეთის მხრით ეკლესიის კედელი ამოყვანილია ერთ მთლიან ქვაზე და ამ ქვის ქვემოთ მოჩანს შესასვლელი აკლდამაში, მაგრამ ეხლა შესასვლელი დახშულია. ერთი დიდი მასიური გათლილი ქვა, ერთი საჟენი და 4 ვერშოკი სიმაღლით და 2 არშინი და 14 ვერშოკი განით აყუდებულია სამხრეთის კართან ეკლესიისა და ამ ქვაზე ამოჭრილია ჯვარი. დანიშნულება მისი ჩვენთვის გამოურკვეველია. შესაძლოა ვიფიქროთ, ეს სასაფლაოს ძეგლი იყო. ორივე ეკლესია დახურული ყოფილა ლორფინით. ეკლესია IX–X საუკუნეს უნდა ეკუთვნოდეს.

სოფელი ოკამი

ეს სოფელი ადმინისტრატიული ადგილი იყო გელის უჩასტკისა. მცხოვრებნი თათრები და ქურთები იყვნენ. შუა სოფელში დარჩენილია ნანგრევები ძველი ეკლესიისა მოდიდო თლილის ქვით შეძერწილი შიგნით და გარეთ. ეკლესია ერთაფსიდიანია, მაგრამ ჩრდილოეთის მხრით ეკვტერი აქვს უაფსიდო (გეგმა იხ.ალბომში, ტაბ.28 ა და არა ც, როგორც შეცდომით აღნიშნულია სარჩევში). ამ ეკლესიის ნანგრევებს ამშვენებდა ჩვენს დროს ყარყატის ბუდე. ირგვლივ ძველი სასაფლაოა დიდრონის ქვებით მოცული, ზოგჯერ ქვები სახელებით არის შემკობილი; ერთზე კაცის სახეა ამოჭრილი, მეორე წარმოადგენს ქანდაკებას შეკაზმული ცხენისას.

ტახტაკრან

ტახტაკრანი ფოსტის სადგური არის არდაგან-ოლთისის გზატკეცილისა. ამ სოფლის მახლობლად მთის ფერდობზე არის პატარა ეკლესია, ტლანქად ნათალი ქვით ნაშენი. სიგრძე აქვს 16 არშინი, სიგანე – 2 არშინი და 9 ვერშოკი. ნაწილი თლილის ქვებისა გარედან მოძარცულია. ჩრდილოეთის მხრით ეკვტერი აქვს, რომელიც ახლა მთის ფერდობის მიწაშია მოქცეული. კარ-ფანჯრების განაწილება იხ. ტაბ.25, ე.

ჯიჯორი

ქურთების სოფელია 15 ვერსის მანძილზე ოკამიდან, მტკვირს პირზე. სოფლის ზემოთ გორაკზე მოჩანს პატარა ძველი ეკლესია, ჩვეულებრივი რიგისა, საკმაოდ კარგად დაცული, სიგრძით 15 არშ. და 5 ვერშ., განით 8 არშ. და 13½ ვერშ. ნაშენია ზერელე ნათალი პატარა ქვებით. თაღი ჩამონგრეულია. კედლები კარგად არის შენახული, სართავი კამარის ქუსლები ძირამდის არ ჩამოდის, დაკიდულია. გეგმა იხ. ტაბ. 25, ა.

თურქაშენი

ეს ბერძნების სოფელია ჯიჯორის ზემოთ, მტკვრის პირზე. აქ არის ნანგრევები ორი პატარა ეკლესიისა, ორივე ჩვეულებრივი რიგისა, ზერელე ნათალის ქვითნაშენნი. ერთი გვარიანად არის დაცული, მეორე უფრო დანგრეულია. გეგმა მათიისეთივე არის, როგორც ჯიჯორის ეკლესიისა. აქვე მოიპოვება ნანგრევები ძველი მრგვალი ქვის კოშკისა, რომელსაც ადგილობრივი მცხოვრებნი კულას უწოდებენ. სხვა ეკლესიების ნანგრევებზე ჩვენ აღარ შევჩერდებით, ხოლო მოკლედ ჩამოვთვლით, სად რა ვნახეთ. სოფელ მუზარეთში, ბერძნების სოფელია, ძველი ეკლესია დაუნგრევიათ და მის ადგილას იმავე ქვებით ახალი აუშენებიათ. ერთ ქვაზე შერჩენილი იყო ასომთავრული წარწერიდან: «წ¯ო გ¯ ი». აქვე ყოფილა მეორე ძველი ეკლესია. ისიც დაენგრიათ და ჩემსობას იმ ადგილას აშენებდნენ ახალ ეკლესიას. ასეთივე ბედი წვევია სოფ. არგინისის ეკლესიას. ქურთების სოფელში მუხთერეკში დაცულია ეკლესიის ნანგრევების სამი კედელი. სოფ. დემურკამპ-ში არის პატარა ქვის ეკლესია: ოთხივე კედელი დაცულია. აქ წითელ ქვაზე წარწერა ყოფილა ამოჭრილი, რომელიც გელის უჩასტკის თანაშემწეს არდაგანში წაუღია. უჩ-კილისაში, როგორც სახელი უჩვენებს, სამი ეკლესია ყოფილა. ორი ეკლესიის მცირე ნანგრევები დაცულია, მესამე დაუნგრევიათ და მის ადგილას ახალი აუშენებიათ. განადგურებულია ძველი ეკლესია სოფ. ხევაში... თურქაშენის ზემოთ, გზატკეცილის პირზე, პატარა ეკლესია არის კარგად შენახული. ორა-კილისაში ეკლესიები განადგურებულია. განადგურებულია აგრეთვე სოფ. კალკოსში. სამუთში ორი ეკლესია ყოფილა: ერთის ნაშთები დაცულია. სოფელ სინოთში ჯამე აუშენებიათ ძველი ეკლესიის ქვებიდან. ლაგოსტანში შერჩენილია ნანგრევები ძველი ეკლესიისა.

ციხე კალაჯუხი

სახე და გეგმა იხ. ტაბ.31, ა. ეს ციხე მდებარეობს ხუთი ვერსის სიშორით სამხრეთ-დასავლეთით ჯიჯორისა, მშვენიერად არის დაცული და ფრიად ლამაზია. ეს უსათუოდ ერთი საუკეთესო ძეგლია კოლას რაიონისა. აქ მტკვარს უერთდება ჩრდილოეთიდან უზარმაზარი ღრმა ხევი. მტკვრისა და ამ ხევის ნაპირი ქმნის ცხვირს სამკუთხედად მოყვანილს და ამაზე არის გაშენებული ციხე. ცხვირის ნაწილი მტკვარსა და ხევსა შორის მოზღუდულია მაღალის ქვითკირის კედლით, რომელიც ნაშენია ვეებერთელა ქვებისაგან. სისქე კედლისა უდრის ერთ საჟენს და ზემოთ დაკბილულია. კედლებს ეკვრის ოთხი ნახევრად-მრგვალი და ორი ოთხკუთხედი მაღალი კოშკი. უკანასკნელს კოშკებს გვერდებიდან აქვს თითო კარი. ჩრდილოეთ-სამხრეთის შესავალს ზემოდან დახურული ბანი აქვს, რომლის მუხის მთლიანი სქელი იატაკი დასვრეტილია, რომ აქედან მდუღარის გადარება შესაძლებელი ყოფილიყო მომხდურთათვის და აგრეთვე წვიმის წყალი არ გაჩერებულიყო იატაკზე. ამ კოშკების გაგრძელებას შიგნით ციხისა შეადგენენ დახურული შენობანი, აგრეთვე სიმაგრენი და სხვა სადგომები. ციხიდან საუცხოო გადასახედია, ვინაიდან მისი არემარე ერთობ ლამაზია. მეორე პირი მტკვრისა აქ მოცულია ნაძვ-ფიჭვნარით სულ მთის მწვერვალამდის. ეს ტყე იწყება თურქაშენის დასავლეთით და მთები, რომელნიც აქედან მიიმართებიან არსიანის ქედამდის, სულ ფიჭვნარით არის მოცული. სხვა ადგილები კოლას რაიონისა უტყეოა. მარჯვენა მხარეზე მიყოლილი მთები მტკვრისა ადგილ-ადგილ არის ტყიანი. ჩვენი ფოტოგრაფიული სურათი ციხისა კარგად გამოსულია. ჩვენის აზრით, კალაჯუხი ის ციხეა, რომელსაც ვახუშტი ქუმურლუხის სახელით იხსენიებს. ის წერს: «ხოლო მტკვრის სათავეს ზევით, ყალნუ-მთის ძირზე, არს ციხე შენი ქუმურლუხი, მაგარი და შეუვალი (ვგონებ ბეჭის ციხედ), აწ ცარიელ არს. ამას ზედა გარდავალს გზა ბანას და ფანასკეტს» (იქვე, გვ.106). სხვა უკეთესი ციხე კოლაში არ არის. სოფელ კონკის ზემოთ მთაზე დიდი ოთხკუთხედი ციხეა. სიგრძე აქვს 12 საჟენი, განი ექვსი საჟენი. შიგნით და გარეთ მისი კედლები დიდრონი ქვებით არის შეძერწილი, მაგრამ უკიროდ; ხოლო შუა კედელი კი კირითაა ნაშენი; სისქე კედლებისა ერთი საჟენია. მიმართულება აქვს ჩრდილოეთიდან სამხრეთით; კუთხეებში მომრგვალო კოშკებია აშენებული. ახლა ციხე სანახევროდ დანგრეულია. სოფ.ვაღავერის ზემოთ და მახლობლად სოფელ ოხჩისა და მეხკერაკისა არის პატრა ციხე-კოშკი; ახლა უწოდებენ ქოროღლის ციხეს; პატარა ციხე მოიპოვება აგრეთვე სოფ.სანამ-ოღლში. აქ თხრის დროს ჯვარი ეპოვათ. თუმცა კოლას ოლთისის ოკრუგიდან მაღალი წყალთგამყოფი ქედი ჰყოფს, მაგრამ გადასასვლები კარგია. მათ შორის საუკეთესოდ ითვლება ორი ზეკარი – პანჯურეთისა და აგუნდირისა. აგუნდირი უკანასკნელი სოფელია კოლასი, სადაც თავდება ახალქალაქ-არდაგან-კოლას გზატკეცილი და აქედან ეშვება ქალაქ ოლთისში. ჩვენ ამ გზით ვისარგებლეთ.

თავი II

ოლთისის ოკრუგი (ძველი ტაოს ნაწილი).

ოლთისის ოკრუგი ყარსის ოლქისა მოქცეული იყო მთლად ოლთისის წყლის ბასეინში: ოლთისის წყალი შემდინარეა ჭოროხისა მარჯვენა მხრით; იწყება სევრიდაგის მთიდან და სდის 145 ვერსის მანძილზე. ამათგან 25 ვერსი სათავითგან რუსთა საზღვრების შემოსვლამდის და 20 ვერსი მისი ბოლო ნაწილისა დარჩენილი იყო ოსმალეთის საზღვრებში; ხოლო დანარჩენი ნაწილი 100 ვერსის სიგრძით ეკუთვნოდა რუსეთს. ოლთისის წყალი ხან სულ ვიწრო კალაპოტში მიმდინარეობს და შეკრულია კლდოვანი მაღალი მთებით, ხან ქმნის ფართო ხეობებს ორი ვერსის სიგანით. ასეთია მაგალითად, ხეობა ბანადან (პენიაკიდან) დაწყებული ოლთისამდის. ამ ხეობაში ხშირია თიხის სილიანი გორაკები და ბორცვები, შეხამებული სულ სხვა და სხვა საუცხოო ფერადებით, წითელით, ყვითელით, თეთრით, მწვანით და მაყვლის ფერით. ეს გორაკები იშვიათს თვალწარმტაც სურათს წარმოადგენენ. ოლთისის მხარე შეადგენდა ძველი ქართული პროვინციის ტაოს ნაწილს. ტერიტორია მისი შეიცავდა 2958 კვადრატ. კილომეტრს. მცხოვრებთა რიცხვი უდრიდა 275 450 სულს. უმეტესობა შეადგენდა გამაჰმადიანებულს ქართველობას, მესხებს. სხვებთა შორის იყვნენ ბერძნები, ქურთები და სომხები. უკანასკნელებს იმ დროს შემოიხიზნენ ზოგნი აბდულ ჰამიდის ჟლეტის ჟამს ოსმალეთიდან გადმოხვეწილი სომხები. ბეგები ამ მხარისა ეკუთვნოდნენ ხიმშიაშვილის გვარეულობას. ოთხს მათგანს ჩვენ გავეცანით ჩვენი ექსპედიციის დროს. ერთი უფრო შეძლებული დურსუნ ბეგი ცხოვრობდა ტაოსკარში, ერთი ფანასკერტის მუხთარი (მამასახლისი) იყო, მეორე კარნავაზის მუხთარი. ამას კიდევ შერჩენოდა ნაწილი ძველი დიდებული სახლისა, რომელიც საუკეთესო იყო მთელს ოლთისის ოკრუგში. მესამე სტრაჟნიკი იყო და ოკრუგის უფროსმა ჩვენ გვაახლა ყოველგან იმ რაიონში მოგზაურობის დროს. ის, რა თქმა უნდა, ჩვენთვის მარტო საპატიო მხლებელი იყო, რომელიც კარგად იცნობდა ყველა სოფელს. ჩვენ გავეცანით ოლთისში ამ სამი ძმის დედას. ის ასი წლის მოხუცი იყო, მაგრამ ერთობ მხნე, მაღალი და წარმოსადეგი. მშვენივრად ლაპარაკობდა ქართულს; მეხსიერებაც კარგი ჰქონდა. გამოირკვა, ის ყოფილა ბერიძის ასული; წამოუყვანიათ ბეგის საცოლოდ 16 წლისა გურიიდან, სოფელ ქაქუთიდან. ქაქუთი ჩოლოქის წყლის ნაპირად მდებარეობს, ყოფილ ოსმალეთის საზღვარზე და შედის ჩემი სამშობლო ლეხოურის საზოგადოებაში. იგი მომიყვა იმ დროის გურიის ამბებს და აგრეთვე როგორ დაწინაურებულნი იყვნენ ოსმალეთში მისი ქმარი და სხვა ქართველი ბეგები. ბოლოს მკითხა, მალაქია გურიელი, დათა გურიელი, ყარამან თავდგირიძე როგორ ბრძანდებიანო? მალაქია გურიელი დიმიტრი, კოწია და ქაიხოსრო გურიელების მამა იყო, ხოლო დათა გურიელი იყო ჯაბა, ვახტანგ, მამია, ტელემაკ და ვარდენ გურიელების მამა. ეს ორი ჩემს დაბადებამდის იყვნენ გარდაცვლილნი. ყარამან თავდგირიძის სახელი, ნიკო თავდგირიძის მამისა, ბავშვობაში ხშირად მსმენია, მაგრამ პირადად არ მინახავს. მე ვუთხარი, არც ერთი აღარ არის ცოცხალი-მეთქი. ჰო, რა ადრე გარდაცვლილანო, მიპასუხა. მაჰმადიან ქართველებს ქართული ენა საზოგადოდ დავიწყებული ჰქონდათ, მაგრამ ზოგიერთ სოფელში – ფანასკერტელში, ანზავში და ნიაკომში მოხუცებულებს ზოგჯერ ესმოდათ ქართული; ხოლო შეგნება, რომ ისინი წინათ ქართველები იყვნენ, თითქმის ყველას ჰქონდა. როგორც მოვიხსენიეთ, ოლთისის ოკრუგი მოქცეული იყო ოლთისის წყლის ბასეინში. ეს მხარე ფრიად დასერილს მთიანეთს წარმოადგენს, ვინაიდან წყალგამყოფი მაღალი ქედებიდან არდაგანის და ოლთისის ოკრუგების შორის გამოდიან მრავალი შტოები და ქედები და ავსებენ მთელს მხარეს მთებით, რომელნიც თავის მხრითაც წყალთ-გამყოფნი არიან ოლთისის წყლის უამრავი შემდინარეების და ხევებისა. ამ შემდინართა შორის უმთავრესნი არიან: ბანას წყალი (ეხლა პენიაკ-ჩაი), 52 ვერსი სიგრძით. ამ ბანას წყალს მოერთვის ბარდუსის წყალი, სიგრძით 66 ვერსი. ასე რომ, უფრო სამართლიანი იყოს შეიძლება ბანას წყალი მივიღოთ ბარდუსის წყლის შემდინარედ და არა წინაუკმო. მეორე შემდინარე ბანას წყალისა არის კანლის წყალი (კანლი-სუ), სიგრძით 20 ვერსი. შემდეგ თვალსაჩინო შემდინარე ოლთისის წყალისა არის სალაჩურის წყალი, სიგრძით 28 ვერსი; მარცხენა შემდინარეთა შორის უფრო საყურადღებო არის სევრის წყალი (სევრიჩაი), მაგრამ ეს შემდინარე, რომელიც სევრიდაგიდან გამოდის, უმეტეს ნაწილად მოქცეული იყო ოსმალეთის საზღვრებში. მის საზღვრებში იყო აგრეთვე თორთუმის წყალი. ოლთისის წყალი შემოდიოდა რუსეთის საზღვარში ეგრეთ წოდებული ნარიმანის კარებით. ნარიმანი დიდი ბერძნული სოფელი იყო ალლა-ბალიკ-სუს ნაპირას, რომელიც ოლთისის წყლის მეორე მარცხენა შემდინარეს წარმოადგენს. ნარიმანის ჩრდილოეთის მხრით მაღალ კლდეზე ეკლესიის ნანგრევებს უჩვენებენ. ამის ქვემოთ მეორე ეკლესიის ნანგრევები ყოფილა და აგრეთვე დიდი ციხისა, რომლის ზღუდეები ზოგ ადგილას კარგად ყოფილა დაცული. სამწუხაროდ, ეს ადგილები ჩვენ უნახავი დაგვრჩა, როგორც მოვიხსენიეთ, ჩვენი თანამშრომლების ავადმყოფობის გამო.

ბანას დიდი მრგვალი ტაძარი

შესანიშნავი ბანას ტაძრის ნანგრევები დაცულია ვერსნახევარი სიშორით სოფელ პენიაკიდან, ჩრდილოეთის მხრით, მარჯვენა ნაპირზე ბანას წყლისა, რომელიც შემდინარეა ოლთისის წყლისა. ბატონიშვილი ვახუშტი წერს ბანას შესახებ: «ამ წყალზედ (ბანა-ფანასკერტელის წყალზედ), მთაში, არს ბანა, აწ უწოდებენ ფანაქს. აქ არს ეკლესია გუნბათიანი, დიდი, შვენიერად ნაგები, კეთილ-შვენიერ ადგილს, აღაშენა მეფემან ადარნასემ, და დაფლულ არიან მეფენი, იჯდა ეპისკოპოზი მწეყმსი ფანასკერტისა და სრულიად ტაოსი, ოლთისისა და ნარუმაკისა (ნარიმანისა) და აწ არს ცალიერი» (იხ. ვახუშტის გეოგრაფია, ბროსეს გამოცემა, გვ.118). ბანელის სამწყსო სამცხე-საათაბაგოს მღვდელ-მთავართა სიაში ასეა მოხსენებული: სულ ბანი, ტაოს-კარი, ფანასკერტი, ჰარიზის ხეობა, სრულად ოლთისი, ნამურკანი ანუ ნამურაკანი (ეხლანდელი ნარიმანი (იხ. ჩვენი არხეოლოგიური მოგზაურობანი და შენიშვნანი, I, გვ.77). ბანას ეკლესიის აშენების დრო გარკვეულად აქვს აღნიშნული ბაგრატიონთა ისტორიკოსს სუმბატ დავითის ძეს. იგი წერს: «ადარნასე, ძე დავით კურატპალატისა, დასუეს ქართველთა მეფედ... და ამან ადარნასე (881–923), ძემან დავით მოკლულისამან, აღაშენა ბანა ჴელითა კვირიკე ბანელისათა, რომელი იგი იქმნა პირველ ეპისკოპოს ბანელ» (იხ. ჩვენი სამი ისტორიული ხრონიკა, გვ.59 და მარიამ დედოფლის ვარიანტი, გვ.347–348). აქედან ცხადდება, რომ ბანას აღშენება ეკუთვნის მეცხრე საუკუნის დასასრულს, ან მეათეს დასაწყისს. კვირიკეს გარდა ბანელ ეპისკოპოზთა შორის ცნობილია იოანნე, რომელმაც უღალატა ბაგრატ IV და ტაოელ აზნაურებთან ერთად წავიდა საბერძნეთს 1027 წელს, და ზაქარია, რომლის ბრძანებით მეთერთმეტე საუკუნეში გადაწერილია დიდი ტყავის კრებული, №1 სეკლესიო მუზეუმისა, რომელიც შეიცავს უმთავრესად შრომებს გრიგოლ ღვთისმეტყველისა. ბანაში დაიწერა ჯვარი ბაგრატ IV ბიზანტიის იმპერატორის ძმის რომან არგირის ასულზე ელენეზე. ბანას ეკლესიაში იმარხებოდნენ ზოგიერთი ტაოს ბაგრატიონები. ბოლო დროს იქ დაიმარხა ვახტანგ IV (1442–1445) და მისი მეუღლე სითი-ხათუნ, ფანასკერტელის ასული, რომელიც გარდაიცვალა ერთი წლით ადრე თავისი ქმრისა. ბანას საეპისკოპოზო შესანიშნავი ტაძრის აღწერილობა, როგორც მოვიხსენიეთ, გამოცემულია უკვე (იხ.«მატერიალი პო არხეოლოგიი კავკაზა», XII, გვ.88–117); იქვეა აღწერილი ბანას არემარის საყურადღებო ეკლესიების ნაშთები სოლომონისის ანუ სოლომონ-კალის, ჩამხუსის და კიაგმის-ალტის (გვ.80–84). ამიტომ აქ მოკლე ცნობებს მოვიყვანთ მათ შესახებ და ვუჩვენებთ ხსენებულს გამოცემაში მოთავსებულ სურათებს. კერძოდ, ბანას ზოგიერთი სურათი მოთავსებულია ჩვენი გეგმებისა და ფოტოგრაფიების მიხედვით გ.ჩუბინაშვილის გამოცემაში: «ქართული ხელოვნების ისტორია», ტ. I, სახელგამი, ტფილისი, გვ.168–174. აქ არის სხვათა შორის ხუთი ფოტოგრაფია (იხ.სურათები 122, 123, 124, 125 და 126), რომელნიც მოსკოვის გამოცემაში არ შესულა, თუმცა ჩვენ მიერ წარმოდგენილი იყო. მიზეზად ისედაც სიუხვე სურათებისა დაასახელეს (მართლაც, ბანას აღწერილობას დართული აქვს სულ 26 სურათი). ზოგიერთი სურათი გამეორებულია აგრეთვე რუსულ და ქართულ გამოცემაში გ. ჩუბინაშვილისა და ნ.სევეროვისა: «ქართული არქიტექტურის გზები», წაკითხული სრულიად საქართველოს საბჭოთა არქიტექტორების პირველ კრებაზე, 1936 წლის 21 თებერვალს. ტექგამომცემლობა: «ტექნიკა და შრომა», ტფილისი, 1936, გვ.59–66; რუსულად: „პუტი გრუზინსკოი არხიტეკტური“, გვ.58–70, იგივე წელი. ბანას ტაძარი აშენებულია განგებ ზემოთ დავაკებულს მრგვალ ბორცვზე და ძველად შემოზღუდული იყო ქვითკირის გალავნით, რომელიც ახლა განადგურებულია (საზოგადო სახე მისი შორიდან დასავლეთით იხ. ქართ. ხელ. ისტორ. სურ. ნაშთები ფრესკებისა შევამჩნიეთ საკურთხევლის კონქში და ზემო სართულის პატრონიკეს ნაწილებშიც, მაგრამ თავდაპირველად ბანას კედლები ფრესკებისათვის არ ყოფილა განკუთვნილი. ამას მოწმობს სხვადასხვა ფერის ქვებით საუცხოოდ შეხამებული სამი მეოთხედი სვეტი სამხრეთ-აღმოსავლეთის საკურთხევლის ნაწილისა და აგრეთვე ის გარემოება, რომ ნაგლესის (შტუკატურის) ჩამოვარდნის შემდეგ გამოჩნდა ნაშთი ასომთავრული წარწერისა ნათალ შეძერწილ ქვაზე ამოჭრილი და შემდეგ წითლად შეღებილი:

....წყლე თე

დიდი

ზოგიერთის სიტყვების აზრით, დამატებით, შეიძლება ეს ნიშნავდეს:

«[ქრისტე შეი]წყალე თეოდორე დიდი».

ასეთივე წარწერა უნდა ყოფილიყო კიდევ სხვა ქვებზეც, ვინაიდან ერთ ჩამოვარდნილს ქვაზე ეტყობა ორსტრიქონიანი წარწერა. პირველი სტრიქონი მოშლილია, მეორეში იკითხება: «დიდი». ეს წარწერები თანამედროვე უნდა იყოს ტაძრის აღშენებისა, ხოლო ეს არ ითქმის მესამე წარწერაზე ზემო სართულის კუთხის ოთახის კედელზე აგრეთვე ასომთავრულით, რომელსაც დ.ბაქრაძეც აღნიშნავს:

ქ-

ე შ-

ე გ-

ი, ესე იგი: «ქრისტე, შეიწყალე გიორგი».

ეს მერმინდელი წარწერაა და უნდა ეკუთვნოდეს მოსრულ მლოცველს. განცალკევებულ ქვებზე ზოგჯერ არის ნიშნები ხუცურის ასომთავრულით, უფრო ხშირად ასომთავრული ხ¯ხ. სხვა წარწერები ახლა არ ჩანს. კოხი ამბობს, წარწერები იყო, მაგრამ მაჰმადიანებს ისე გაუფუჭებიათ, რომ აღარაფერის გარჩევა არ შეიძლებოდა დაწვრილებითო. ე. ვეინდებაუმი იყო ბანაში 1879 წელს და ის შენიშნავს, მამად-ბეგმა გადმომცა, წარწერა იყო შესასვლელის ზემოთ შიგნიდან, მაგრამ მცხოვრებლებმა წაიღეს შენობისათვისო. მე კიდევ ადგილობრივ გადმომცეს, რუს-თათართა ომის დროს 1877–1878 წელს რუსის «ოტრიადი» იდგა ეკლესიის გარშემო და ერთმა ღენერალმა წაიღო წარწერიანი ქვა ეკლესიიდანო. ყველაფერი ეს მოწმობს, რომ წარწერები ყოფილა, მაგრამ არ შენახულა. ეს მით უფრო სამწუხაროა, რომ ახლა ეჭვი შეაქვთ, ვითომც როცა ოსმალებს ამ ადგილას თავიანთი ბანაკი ჰქონდათ მოწყობილი. 1843 წელს, როდესაც ბოტანიკოს კარლ კოხმა ინახულა ეს ტაძარი, მას არავითარი ზედშენი არა ჰქონია და მთელი შენობა გარედან მას წარმოუდგა როგორც ერთი უზარმაზარი გუმბათი, რომლის განის დიამეტრი უდრიდა გუმბათის სიმაღლეს. ესო, ამბობს კოხი, ეჭვს გარეშე, ყველაზე უფრო ლამაზი და ყველაზე უფრო მშვენიერია მათ შორის, რაც მე ამგვარი რამე მინახავს მთელს აღმოსავლეთში, კონსტანტინეპოლის გამოკლებითო.²⁶ ჩვენს გამოცემაშიც აღდგენილი ფასადი დაახლოებით ასეთ შთაბეჭდილებას ახდენს (იხ.ტაბ.XX ა). 1881 წელს, როდესაც დ.ბაქრაძემ ნახა ბანას ტაძარი, მას მხოლოდ გუმბათი ჰქონდა ჩაქცეული. ჩვენი პირველი ნახვის დროს 1902 წელს ტაძარი უკვე ძალზე დანგრეული იყო. გადარჩენილი იყო მხოლოდ შინაგანი აღმოსავლეთის სახე, მისი პატრონიკენით, გალერეით და გარედან მიშენებული აღმოსავლეთისა და სამხრეთის კოშკებით. დაცული იყო აგრეთვე გალერეის კედლები, გარდა ჩრდილოეთის ნაწილისა. ამ გალერეის შიგნით ჩაქცეული სამი მეოთხედი ტაძრის შინაგანი კორპუსისა მოგეჩვენებოდათ ქვებით ამოვსებულ უზარმაზარ მორევად ანუ ტბად. 1907 წელს, როდესაც მეორეხელ ვინახულე ბინა, სურათი კიდევ უფრო სამწუხარო იყო. გალერეის ჩრდილო ნაწილის ნანგრევი ბევრად უფრო გაფართოებული იყო (იხ.საქ. ხელ. ისტ., სურ.126). ის შესანიშნავი ორნამენტები აღმოსავლეთის გალერეის კამარებისა, რომელიც ჩვენ ფოტოგრაფიულად გადმოვიღეთ 1902 წელს (ტაბ.XIX,35), სულ ჩამონგრეულიყო, უფრო დაზარალებულიყო აგრეთვე აღმოსავლეთის შინაგანი სახეც (იხ. საქ. ხელ. ისტ., სურ. 121), ძალზე ჩამონგრეული იყო კიდევ კოშკებიც და სხვა. ეხლა ალბათ არც ის იქნება დაცული, რაც ჩვენ ბოლო დროს ვნახეთ. ასეთია სამწუხარო ბედი ჩვენი დიდებული კულტურის ნაშთებისა. შიგნით ბანას ტაძარი ყოფილა შემკობილი ფრესკებით 123); საუცხოოა აგრეთვე ერთი სვეტის თავი, კაპიტელი, კორინთის რიგისა, გალერეაში (იხ.ტაბ.XX,38). აფსიდებში სამ-სამი ფანჯარაა. გარეგანი სახე რგოლივით მრგვალი შემოსასვლელისა ანუ გალერეისა შეიცავს 28 წახნაგს შემკობილს თითო ყალბი კამარით და მომრგვალებულის ფანჯრით. ფანჯრები არ არის მხოლოდ კარებიან წახნაგებში, რომელნიც ამ შემთხვევაში უფრო განიერია სხვებზე (იხ. ტაბ.XVII, 31, 32 და XX ა). კამარები ეყრდნობა ორმაგ პატარა ნახევარ სვეტებს, ბაზებით და სვეტის თავებით შემკობილთ (იხ. იგივე ტაბულები). კამარების ზემო სამკუთხედი არების მორთულობა წარმოადგენს ფოთლოვან შემკულობას, ვაზებს მტევნებით და ნამეტნავად ბროწეულის შტოებს მსხვილი ბარელიეფური ნაყოფით, ბროწეულებით (ტაბ.XIX, 35); დასავლეთის კარის კამარის შემკობილობა შეიცავს ლამაზ პალმეტებს (ტაბ.XX ბ). დიამეტრი გალერეისა და მაშასადამე მთელის შენობისა უდრის 18 საჟენს. გარეთ გალერეა შეძერწილია მოყვითალო ნათალის ქვით, შიგნით კი ტაძარი და ეკლესია შეძერწილია ნაცრისფერი ნათალი ქვებით. სამივე შესასვლელს, ეტყობა, ჰქონია პატარა კარიბჭე, პორტიკი, მაგრამ დღემდის არც ერთი არ არის დაცული. ოთხკუთხედი მინაშენი ყოფილა აღმოსავლეთის მხრითაც, მაგრამ მას ახლა ფარავს გარედან შემდეგ მიშენებული კოშკი და შიგნიდან აგრეთვე შემდეგ ამოყვანილი კედელი; გალერეას შიგნით მიშენებული აქვს პილასტრები, რომელნიც წაგრძელებულნი არიან 0,90 საჟენის მანძილით, და ესენი ქმნიან ოთხკუთხედ ნიშებს, შეძერწილს ნათალის ქვებით. პილასტრები ზემოთ შეერთებულნი არიან კამარებით; ამათ შელიგების ზემოთ იწყება ცილინდრული თაღები, და ესენი აერთებენ გაკერეას კედლებს შინა ტაძრის კედლებთან (იხ. ტაბ.XXა და ქართ. ხელ. ისტ. სურ.124). გალერეის ნიშნები ეხლა ამოვსებულია ქვითკირის კედლებით, მაგრამ ეს მერმინდელი სქემა (იხ. ტაბ.XIX, 36) უფრო მერმინდელია კიდევ ამ ვეებერთელა შენობის ციხედ გადაქცევა გალერეაზე ზედშენით და ორი მაღალი კოშკის მიშენებით აღმოსავლეთით და სამხრეთით (იხ. ტაბ.XVII, 31, 32). ეს მომხდარა, უნდა ვიფიქროთ, ყირიმის ომის დროს. გეგმით ეს არის კოლოსალური ზომის სამსართულიანი მრგვალი ეკლესია, ფრიად რთული კომპოზიციისა, მაგრამ ერთობ მხატვრულად შესრულებული (გეგმები თითოეული სართულისა იხ. ჩვენი მე-12 ტომი "მატერიალებისა", სურ.68, 69, 70, 70ა, 71; განაკვეთი და აღდგენილი ფასადი, ტაბ. XXა და სურ.67). ტაძრის კორპუსი შედგება ორი ჰარმონიულად შეერთებული ნაწილისაგან, თვით ეკლესიისა და რგოლივით მრგვალი შემოსასვლელისა, გალერიისა. შინაგანი ეკლესია წარმოადგენს სწორმკლავიან ბერძნულ ჯვარს, ანუ ეგრეთ წოდებულ ტეტრაკონქს, შეხაზულს სიმრგვალეში. კუთხეებში ჯვარისა ამოყვანილია სამსართულიანი ოთახები, პატრონიკენი, რომელნიც თავიანთი სქელი კედლებით შეადგენენ ამავე დროს თავბურჯებს ამ უზარმაზარი შენობისა. ამათ გადაყავთ გუმბათის დაწოლა გარეგანი კედლების შემოხაზულობაზე. ქვემო სართულის აბსიდები თავსდებიან კოლონადებით, რომელთა ზემოთ კამარები ნალისებურია (იხ. სურ.68 და ტაბ.XVIII და XXა). სვეტები მრგვალია, დამყარებულნი ბაზებზე და შემკობილნი ლამაზი სვეტის თავებით კლასიკური რიგისა, მაგრამ გადამუშავებულნი. აღმოსავლეთის აბსიდაში, რომელიც საკურთხეველს წარმოადგენს, სულ ექვსი სვეტია, სიმაღლით ერთი საჟენი თითო და ეს სვეტები დაყენებულია ორ არშინნახევარის სიმაღლის სპეციალურ კედელზე. ამით საკურთხეველი თვალსაჩინოდ გამოყოფილია სხვა აბსიდებისაგან და შეუვალი გალერეიდან. მათი შეუვალობა კიდევ უფრო ხაზგასმულია გადახერვით საკურთხევლის ნაწილის გალერეისა, რაც შესრულებულია მერმინდელი ამოყვანილი ქვის კედლებით (იხ.სურ.62 და 64). სხვა თანასწორ აფსიდებში ოთხ-ოთხი სვეტია და ეს სვეტები უფრო მასიურია და ორჯერ უფრო მაღალი, ვიდრე საკურთხევლის აფსიდის სვეტები. ესენი პირდაპირ იატაკიდან იწყებიან და იმავე დროს მათი კამარები ტაძარში შემოსასვლელებს შეიცავენ გალერეის მხრიდან. მეორე სართულის პატრონიკები როგორც საყდარში, ისე საკურთხეველში გამოდიან ორმაგი კამარებით და ლამაზი ჩუქურთმიანი სვეტებით შუაში (იხ. ტაბ.XVIII, 33 და XX, 37). სხვა სვეტებიც პატრონიკეთა შემკობილია ლამაზი სვეტის თავებით (ერთი მათგანის სურ.იხ. ქარ. ხელ. ისტ. სურ.125). ტაძარი ადარნასე ქართველთა მეფეს კი არ აეშენებინოს მეცხრე–მეათე საუკუნის მიჯნაზე, არამედ მეშვიდე საუკუნის პირველ ნახევარში აშენებული ტაძარი განეახლებინოს და კვირიკე ბანელი დაესვას მის ეპისკოპოზად. ამ მოსაზრებას გამოთქვამს პროფესორი გ.ჩუბინაშვილი (იხ.ქართ. ხელ. ისტ. გვ.177–178). ჩვენი აზრით, ამაო ცდა არის ბანას ეკლესიის აშენების დროს მეცხრე–მეათე საუკუნის მიჯნიდან მეშვიდე საუკუნის ნახევარში გადატანა. ჯერ ერთი, რომ ეს ეწინააღმდეგება ასეთი სწორი ისტორიკოსის მოწმობას, როგორიც არის სუმბატ დავითის ძე. რამდენად მეტს ვპოულობთ ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონთა დროის წარწერებს, მით უფრო და უფრო ვრწმუნდებით სუმბატის მიერ გადმოცემულ ფაქტების უაღრესად სისწორეში, და ასეთი წარწერები ჩვენ ვიპოვნეთ იშხანის და ოშკის ტაძრებში, რომელნიც 1917 წლის ექსპედიციის მასალების აღწერილობაში იქნება მოხსენებული. სუმბატ არ ამბობს, ადარნასემ მეორედ აღაშენა ბანაო, არამედ ის კატეგორიულად აცხადებს: აღაშენა ბანა ჴელითა კვირიკე ბანელისათა, რომელი იგი იქმნა პირველ ეპისკოპოს აშენებული, იქ ხომ წინათ სხვა ეპისკოპოსებიც უნდა მჯდარიყვნენ და კვირიკე როგორ იქნებოდა მოხსენებული პირველ ბანელ ეპისკოპოსად. ამ პირველხარისხოვან ტაძარს არა თუ ტაოს, არამედ, მთელი კავკასიის უბრალო სამრევლო ეკლესიად ხომ ვერ წარმოვიდგენთ. ჩვენს გამოკვლევაში აღვნიშნეთ, რომ ბანას ტიპის ეკლესია პირველად აშენებული იყო იშხანში მეშვიდე საუკუნის პირველ ნახევარში სომხის ეპისკოპოსის ნერსესის მიერ და ის აფსიდის კოლონადა, რომელიც დაცულია დღემდის იშხანში, უნდა ეკუთვნოდეს ნერსესის ძველ შენობას. ეს კიდევ უფრო დამტკიცდა ჩვენის 1917 წლის ექსპედიციით ტაო-ისპირში. ნერსესი წარმოშობით თვით იშხნიდან იყო. ეს იშხნის ეპისკოპოსი 641 წელს აკურთხეს სომხეთის კათალიკოსად ნერსეს მესამის სახელით; მან აღაშენა ეჩმიაძინის მახლობლად კარგად ცნობილი სომხურ ლიტერატურაში მშვენიერი ზავარტნოცის ტაძარი და მიიღო სახელი აღმაშენებელისა. ამ ტაძრის ნანგრევები გათხარა არქიმანდრიტმა ხაჩიკმა და მისი აღწერილობა პირველად გამოსცა არქიმანდრიტმა (ეხლა ეპისკოპოსმა) მესროპმა ტერ მოვსესიანმა (იხ.მეშვიდე წიგნი არხეოლოგიის კომისიის "იზვესტიისა"; პეტერბურგი, წელი). ზავარტნოცის ტიპის ეკლესია აღაშენა ანისში 1001 წელს მეფე გაგიკმა. ამის ნანგრევები ნ.მარრმა გათხარა და ის აღმოჩნდა სრული განმეორება, ასლი ზავარტნოცის ტაძრისა (იხ. მარრის "ტექსტი ი როზისკანია", წიგნი მეათე)²⁷. ჩვენ ყველა ამ ტაძრის ნაშთები დაწვრილებით შევადარეთ ბანას ტაძრის ნაშთებს და იმ დასკვნაზე მივედით, რომ ეს ტაძრები ერთი ტიპის არიან, გეგმებით, მასებით და ნაწილობრივ ორნამენტებით, მაგრამ ბანა იჩენს ისეთ თავისებურებას, ისეთ გადამუშავებას შინაგანი კონსტრუქციისა სამსართულიანი პატრონიკეთა მოწყობით, რომ ის უნდა ჩაითვალოს უაღრეს განვითარებად და გაუმჯობესებად ძირითადი გეგმისა, ძირითადი ტიპისა. ამან მისცა ბანას ტაძარს სიმტკიცე და გამძლეობა; მან გაძლო მეათე საუკუნის დამდეგიდან მეცხრამეტე საუკუნის ნერსესის იშხანს და ზავარტნოცს ორი საუკუნეც არ დასცალებიათ, ხოლო გაგიკის ტაძარმა ნახევარი საუკუნეც ვერ გასძლო. მასთან ეს პატრონიკენი არა თუ არ აუშნოებენ შინაგან სახეს ტაძრისა, არამედ ისე არიან შეხამებული საერთო კონცეფციასთან, რომ პირიქით ამშვენებენ და ალამაზებენ საერთო სურათს. ბანას ხუროთმოძღვარი დიდ ხერხს და გენიალურ ნიჭს იჩენს ამ შემთხვევაში. ვისაც ტაოს ტაძრების ნაშთები დაუთვალიერებია, ის ადვილად დარწმუნდება, რომ ძველი დროიდან X საუკუნის დასასრულამდის ამ მხარეს ნაირნაირის გეგმების ძებნა ახასიათებს; არც ერთ სხვა კუთხეში ამდენ სხვადასხვა გეგმების ტაძრებს ვერ იპოვნით, როგორც აქ, მაგრამ ამავე დროს ხშირია ერთი და იგივე გეგმის გამეორება, მაგალითად ოლთისის ციხის ექვსაფსიდიანი ეკლესია იგივეა, რაც კიაგმის ალტის ეკლესია; ორთული და ბახჩალი კიშლა ერთგვარი ტრიქონქია, ოშკის ტაძარი საერთოდ გრანდიოზული გამეორებაა იშხანის ეკლესიისა, პარხალი ტიპიური გამეორებაა ოთხთაეკლესიისა და სხვა; ამიტომ, რა საკვირველია, რომ ადარნასე მეფეს აერჩიოს საზოგადო ტიპი ძველი იშხნისა ან ზავარტნოცისა და მის ხუროთმოძღვარს თავისებურად გადაემუშავებინოს ეს ტიპი და მიეცეს მისთვის ხასიათი დიდი გამძლეობისა და მხატვრულად დაგვირგვინებისა. თუ ქართული ხელოვნების ავტორს მართლა სწამს, რომ ბანა მეშვიდე საუკუნის ნახევარშია აშენებული, მაშინ მას ეს ძეგლი ქართული ხუროთმოძღვრების ისტორიაში აღარ უნდა შეეტანა, ვინაიდან მაშინ ეს სომხური ხელოვნების ნაშთი იქნებოდა, ე.ი. ნერსეს კათალიკოსის აშენებული. მართალია, ავტორი მოგვითხრობს, რომ "ტაოში ცხოვრობდა ქართველთა და სომეხთა შერეული მოსახლეობა, იშხნელ ეპისკოპოსთა კათედრა, როგორც სიები გვიჩვენებს, შედიოდა იმ დროს საქართველოს საკათალიკოსოს შემადგენლობაში ისე, როგორც მეცხრე საუკუნეში და უფრო გვიანაც, ამიტომ დაეჭვება, იშხნელთა კათედრა საქართველოს კათალიკოსს ეკუთვნოდა თუ სომხეთისას, უადგილოა" (იხ.გვ.175–176). აქედან თითქოს ის დასკვნა გამოდის, რომ რაკი ტაოში მართლმადიდებელი ქართველობა ცხოვრობდა, ნერსე ეპისკოპოსიც მართლმადიდებელი იყო, მის მიერ პირველად იშხანში აშენებული ბანას ტიპის ეკლესია ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლია. ამის გარდა, ავტორის აზრით, ბანას ტაძრის აღმშენებელმა მეშვიდე საუკუნის ნახევარში ზეშთაგონება იშხანისაგან მიიღო, ესე იგი ქართული რიგის ტაძრისაგან. მაგრამ ამის დასამტკიცებელი საბუთები არ არსებობს. ჯერ ერთი, ავტორი არ გვაუწყებს, რა სიებია ეს სიები, რომელნიც გვიჩვენებს, რომ იშხანის კათედრა მეშვიდე საუკუნის ნახევარში საქართველოს საკათალიკოსოს შემადგენლობაში შედიოდა? ჩვენ ვიცით მარტო ერთი სია "სამცხე-საათაბაგოს მღვდელმთავართა სია", რომელშიაც განმარტებულია იშხნელის სამწყსო და რომელიც ჩვენ ზემოთ ვუჩვენეთ. მაგრამ საიდან ჩანს, რომ სია მეშვიდე საუკუნეს ეკუთვნის, ან უფრო უწინდელ დროს? ჯერ მარტო სათაური უჩვენებს, რომ სია შედარებით გვიან დროს ეკუთვნის, არაუადრეს მეცამეტე საუკუნისა, როდესაც ათაბაგების უფლება განმტკიცდა მესხეთში და ამ მხარეს ეწოდა სამცხე - საათაბაგო. ტაოში, დიახ, შერეული მოსახლეობა იყო ქართველთა და სომეხთა, შერეული იყო აგრეთვე სარწმუნოებაც, ქართველები და დიდძალი სომხობა მართლმადიდებელნი იყვნენ. ამ ორმა გარემოებამ შეუწყო ხელი ტაოს მოკლე ხანში ძირიანად გაქართველებას, როდესაც მერვე საუკუნის მეორე ნახევრიდან აქ დამყარდა ქართველი ბაგრატიონების ხელისუფლება; მანამდის ტაო სომხეთის პროვინციას შეადგენდა. ეგევე არ ითქმის კლარჯეთზე, რომელიც ზოგჯერ გადადიოდა სომხების ხელში, მაგრამ არა ხანგრძლივად. უკვე სომხური გეოგრაფია, რომელსაც ზოგნი მეხუთე საუკუნის ძეგლად თვლიან, ზოგნი მეშვიდის, მოგვითხრობს, რომ კლარჯეთი საქართველოს ნაწილს შეადგენდა. ნერსესი წარმოშობით იშხანიდან იყო, ტომობით სომეხი, ხოლო რწმენით ხალკედონიტი, მაგრამ ამას იგი პირველად არ ამხელდა, მანამ სომეხთა კათალიკოსი არ გახდა. მისი ცდა სომეხთა და ბერძენთა სარწმუნოების გაერთიანებისა უშედეგოდ დარჩა. ნერსესის ხალკედონიტობა ნებას არ გვაძლევს მის მიერ პირველად იშხანში აშენებული ეკლესია ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლად ჩავთვალოთ. მაშინ ხომ მის მიერ იშხნის გეგმისად აშენებული ზავარტნოციც ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი იქნებოდა! თუ ბანა მეშვიდე საუკუნეს ეკუთვნის, ის უსათუოდ სომხური ხუროთმოძღვრების ძეგლად უნდა ჩავთვალოთ, უფრო გარკვეულად, იმავე ნერსესის აშენებულად. სხვას იმ დროს ტაოში ასეთი ძეგლის აშენება არ შეეძლო. ამავე დროს ეს ფაქტი აღნიშნული იქნებოდა ან სომხურს, ან ქართულს წყაროებში. ჩვენ კი მეათე საუკუნემდის ბანას შესახებ არავითარი ცნობა არ გვაქვს. მერმე კიდევ, თუ პირველყოფილი იშხანის გეგმის ისეთი გენიალური გადამუშავება, როგორიც ბანაში გვაქვს, მეშვიდე საუკუნის პირველ ნახევარში მოხდა, მაშინ როგორ წარმოვიდგინოთ, რომ ნერსესმა მეშვიდე საუკუნის მეორე ნახევარში არ ისარგებლა ამ გეგმით და ზავარტნოცი ბანას გეგმით არ აღაშენა? ეგ შეუძლებელია. არც ის გამოდგება გადამჭრელ საბუთად, რომ ბანას ერთი ორნამენტი, რელიეფური გამოხატულება ბროწეულისა, გამეორებულია ბანაში, ისე როგორც ზავარტნოცში. ამას ხაზგასმით აღნიშნავს გ.ჩუბინაშვილი. მაგრამ რაკი ბანას ხუროთმოძღვარმა ზავარტნოცის მსგავსი ტაძრის გეგმა მიიღო საფუძვლად თავისი ნაწარმოებისა, რა გასაკვირველია, რომ მან ზოგი მისი შემკობილობაც იქიდან ისესხა და აღადგინა. ხოლო ორნამენტებში განსხვავებაც ბევრია. მაგალითად, ზავარტნოცში არ მოიპოვება ისეთი ლამაზი სვეტის თავი კორინთული რიგისა, როგორიც არის ბანაში. არ გვხვდბა აგრეთვე ზავარტნოცში ისეთი პალმეტები, რომელნიც არის დასავლეთის კარის ზემოთ და სხვა. სამაგიეროდ, ბანაში არ ყოფილა სვეტის თავები ფრთაგაშლილი ბიზანტიური არწივების სახით და კაცის თავის ფიგურებით, რომელნიც მოიპოვება ზავარტნოცში. ყველა ამის მიხედვით ჩვენის აზრით, ბანა უნდა დარჩეს ქართული ხუროთმოძღვრების ქმნილებად მეცხრე–მეათე საუკუნის მიჯნისა. მისმა ხუროთმოძღვარმა მიიღო ძირითადი გეგმა ზავარტნოცის ტიპის ტაძრისა, მაგრამ გენიალურად გადაამუშავა მისი შინაგანი სახე და გალერეის ფორმა, რომლითაც მისცა თავის ქმნილებას უაღრესი სიმტკიცე და გამძლეობა და მასთან დამთავრებული მხატვრული საუცხოო სახე.

ბანას პატარა ეკლესია

ამ ეკლესიის ნანგრევები მოიპოვება დიდი ტაძრის გვერდით, ჩრდილოეთის მხრით, ზღუდის გადაღმა, გეგმა მისი ერთობ ლამაზია და საინტერესო. ეკლესია ტეტრაკონქია, ჯვარის სახისა, რომელიც შეხაზულია ექვს წახნაგოვანში; გუმბათი ჩაქცეულია; კედლები სანახევროდ დაცულია; ნაშენია თლილის ქვით; შესავალი უნდა ჰქონებოდა დასავლით და აფსიდებში თითო ფანჯარა.

ბანას მღვიმეში დაცული ეკლესია

აღმოსავლეთ-სამხრეთის მხრით ბანას ახლავს მაღალი კლდოვანი მთა, რომლის ნაპრალებში მღვიმეები მოჩანან. წინა პირი მათი ქვითკირის კედლებით არის მოცული; კედლებში დატანებულია სარკმლები. მღვიმის ზალები კამარებით არის შეერთებული და ერთს მათგანში, აღმოსავლეთისაკენ, პატარა ბაზილიკური რიგის ეკლესია არის ერთის ფანჯრით აღმოსავლეთის აფსიდაში.

კიაგმის ალტი

ბანას არემარე, როგორც საუკეთესო ადგილი ოლთისის ოკრუგისა, სავსეა ძველი ეკლესიის ნაშთებით. ჩვენ აქ აღვნიშნავთ, რომელნიც უკეთ არიან დაცულნი და გამოცემულია ჩვენს მიერ მეთორმეტე ტომში «მატერიალებისა» და ვუჩვენებთ ამ გამოცემის სურათებს. ჩრდილო-აღმოსავლეთით ბანას ტაძრისა ადგილზე, რომელსაც ჰქვია კიაგმის-ალტი, დაცულია ნანგრევები ფრიად ლამაზი ექვსკონქიანი ეკლესიისა. კედლები შიგნით და გარეთ შეძერწილია მოწითალო ნათალის ქვით. აღმოსავლეთის კონქი წაგრძელებულია და შეიცავს საკურთხეველს, სხვები თანასწორია. გარედან ეკლესია მრავალწახნაგოვნად გამოდის, შემკობილია არკატურით და სამკუთხოვანი ნიშებით. გუმბათის ყელი მრგვალია. გუმბათი, რომელიც ახლა ჩამონგრეულია, კონუსის მსგავსი უნდა ყოფილიყო. ტაძარი მეათე საუკუნეს უნდა ეკუთვნოდეს.

ჩამხუსი

ჩამხუსის მახლობლად, სოლომონ კალის კლდოვანი მთის ძირში, პატარა ხევის პირზე, მოჩანს ნანგრევები მეორე ფრიად საყურადღებო ეკლესიისა თავისი გეგმით, მაგრამ სამწუხაროდ, სულ დანგრეულია; ასე რომ ნანგრევებიდან მარტო გეგმის აღდგენა შეიძლება. ეს გეგმა საუცოოა თავისი სილამაზით. შუა ნაწილი როტონდოა ოთხი თავი აფსიდით ჯვარის სახედ, მაგრამ ეს უბრალო ტეტრაკონქიროდია, არამედ ჯვარის კუთხეებში გამართულია ოთახები, რომელნიც როტონდოს უერთდებიან მომრგვალო ნიშნებით, აფსიდიოლებით. როგორც თავი აფსიდები, ისე კუთხის ოთახები გარეთ გამოდიან სამწახნაგოვნად. ასე რომ, მთელი შენობა მრავალწახნაგოვანია. საერთოდ, შენობა მცხეთის ჯვარის და მისგან წარმომდგარის ატენის სიონისა და მარტვილის გადამუშავებულ ტიპს ეკუთვნის და მათზე უფრო გვიანი დროის უნდა იყოს, დაახლოებით მერვე–მეცხრე საუკუნისა.

სოლომონისი, ახლა სოლომონ - კალა

ჩრდილოეთით სოფელ პენიაკიდან და რვა ვერსის დაშორებით მისგან მაღალ კლდოვან მთაზე გაშენებულია სოფელი, რომლის ძველი სახელი ყოფილა სოლომონისი, ხოლო ახლა უწოდებენ სოლომონ-კალას, ესე იგი სოლომონის ციხეს. სოფელში ახლა 15 მოსახლე გამუსულმანებული მესხი ცხოვრობს, სხვები რუს-თათართა ომის შემდეგ 1877–1878 წლებისა გადასახლებულან ოსმალეთში. სოფლის სამხრეთით კლდოვან სერზე გაშენებულია დიდი მოგრძო ციხე, რომლის მაღალი კედლები, კოშკები, ცისტერნები და სხვა შენობები საკმაოდ კარგად არიან დაცულნი. სხვა მრავალ შენობათა შორის ციხეში დაცულია პატარა თლილის ქვისაგან ნაშენი ლამაზი გუმბათიანი ეკლესია. ცენტრალური გეგმა მისი გუმბათის ქვეშ კვადრატს წარმოადგენს, რომელსაც აღმოსავლეთით ეკვრის აფსიდა, ხოლო დასავლეთით «პაპერტი» შეერთებული ტაძართან გაშლილის კამარით. გუმბათის ყელი მრგვალია, ცილინდრისებურის გუმბათით. ზემოთ აფრები კონუსის მსგავსია. გუმბათის ყელში ოთხი მრგვალი სარკმელია და ყელი გარედან შემკობილია რვა კამარით, რომელნიც ემყარებიან ორმაგ ნახევარ სვეტებს თავიანთი ბაზებით და სვეტის თავებით. ზემო ნაწილი გუმბათისა ჩამონგრეულია. დასავლეთის კედელზე ორ ქვაზე ასომთავრული წარწერაა, რომელიც შემოკლებულად იკითხება ასე:

«ღმერთო და წმიდაო დიმიტრი, შეიწყალე ცოდვილი დავით მონაზონი, ამინ».

მეორე ქვაზე მარტო დასაწყისია დარჩენილი წარწერისა:

«ქრისტე, შეიწყალე»...

შიგნით ეკლესია სულ მოხატულია. მხატვრობა საკმაოდ კარგად არის დაცული. ერთი ფრესკის წარწერა შეუმოკლებლად იკითხება ასე:

«შუბიძე მიქელ შეუნდვენ, ქრისტე ღმერთო დიდო (?), ამინ»

ეტყობა ეკლესია წმიდა დიმიტრის სახელზე ყოფილა აშენებული. საკურთხევლის აფსიდაში დახატულია მაცხოვარი მოციქულებითურთ, მთელის ტანით. გუმბათის ყელის ქვემო ნაწილში წარმოდგენილნი არიან მედალიონებში წელსზევითნი ფიგურები წინასწარმეტყველთა და მოციქულთა; აფრებში – მახარობელნი; გუმბათის ქვეშ სულის წმიდის მოფენაა. ჩრდილოეთის კამარის ზემოთ წმ.ბასილი, სამხრეთის კამარის ზემოთ წმ.კირილე და შემდეგ იოანე დამასკელი. ფრესკები, თუმცა დ. ბაქრაძეს მიაჩნია მეთერთმეტე საუკუნის ნაწარმოებად, ჩვენის აზრით, ისინი მოგვაგონებენ ზარზმის და ჩულეს ფრესკებს და უნდა ეკუთვნოდეს მეთოთხმეტე საუკუნეს. თვით ტაძარი კი, ჩვენის აზრით, ეკუთვნის მეცხრე – მეათე საუკუნეს.

მღვიმის ეკლესია²⁸ სოლომონისისა

ჩრდილოეთის მხრით სოფ.სოლომონისისა დაცულია პატარა მღვიმის ეკლესია გამოჭრილი კლდეში და ძნელად მისადგომი. ჯერ უნდა ახვიდეთ ციცაბო კლდეზე და იქიდან ჩახვალთ პატარა კლდოვან ეზოში, რომელიც შემოზღუდულია პირამიდური კლდოვანი მწვერვალებით და ერთ ასეთ პირამიდურ კლდეში გამოჭრილია ეკლესია, რომელიც შედგება ორი ნაწილისაგან. ერთი არის თვით ეკლესია კვადრატული სახისა აფსიდით აღმოსავლეთის ნაწილში და მეორე სწორკუთხედი ოთახი უაფსიდოდ, შეერთებული ეკლესიასთან ვიწრო გასასვლელით. ეკლესია სულ მოხატულია ფრესკებით. ფერადები ახლად გამოიყურება, მუქი ლურჯი ფერებია, ნაგლესი (შტუკატურა) არსად მოცილებია, მაგრამ ზოგ ადგილას სურათები ცოტა გაფუჭებულია მახვილის წვერით. წარწერები ასომთავრულია, არა ძველი, მაგრამ თავისებური, ჭარბობს ოთხკუთხედი ასოები. სამხრეთის კედელზე წმიდა ნიკოლოზის ფიგურაა მთელის ტანით და ეტყობა, ეკლესია ამ წმიდანის სახელზე ყოფილა ნაკურთხი. მარჯვნივ ამისა წარმოდგენილია ბერმონაზონი მუქი მწვანე საბერო ტანისამოსით და გრძელის წვერით. ორივე მხარეს ჩამოგრძელებულია 20 სტრიქონად ასომთავრული წარწერა; შინაარსით აქ ორი წარწერაა, მაგრამ ერთ დროს და ერთის ხელით შესრულებული. ქვემოთ ორი სტრიქონი გაფუჭებულია, სხვა შეუმოკლებლად იკითხება ასე:

«რატი ყოფილსა რაფიელს შეუნდეს ღმერთმან».

«სახელითა ღმრთისათა (და) მეოხებითა, პატრონმან ყუარყუარე,

სამკუიდროი ესე პირველად წმიდისა ნიკოლოსის (sic) ყოფილი

სიგელი იყო. აწ მეცა გაუთავე და მოვახსენე სოლომონის და

დავემკვიდრე აქა ქორანიკონსა რო(=1482). შევსწირე წმიდასა ნიკოლოს მუხრტაფი».

აქედან ჩანს, ეკლესია მოხატულია მეორე ნახევარში მეხუთმეტე საუკუნისა. აქ მოხსენებული ყვარყვარე უნდა იყოს ათაბაგი ყვარყვარე III (1499). პატრონი რატი ბერობაში რაფიელი უსათუოდ ათაბაგის გვარიდან უნდა იყოს, მაგრამ ისტორიაში ცნობილი არ არის. რატის სურათის პირდაპირ ჩრდილოეთის კედელზე დახატულია ქალი მონაზონის ტანისამოსით. წაბღალულ წარწერაში ჩვენ ამოვიკითხეთ სიტყვები:

«პატრონი მარეხ... ყუარყუარე»...

მარეხი უნდა იყოს ათაბაგ ყვარყვარე მეხუთის მეუღლე, დადიანი ლევან პირველის ასული, რომელიც, როგორც ეტყობა, ბოლო დროს მონაზნად შემდგარა. მისი ფრესკა მერმე უნდა იყოს დახატული, ვინაიდან ყვარყვარე მეხუთე 1582 წელს გარდაიცვალა (H.G.II,640). დასავლეთის შესასვლელის მარჯვნივ კლდეში ამოჭრილია ღრმა უბე, სასაფლაოს მსგავსი. ეს ალბათ რატის სასაფლაო იყო. ამის თაღში ღვთისმშობელია წარწერით:

«ყოვლად წმიდა ღვთის მშობელი, ხატი მიძინებისა».

შემდეგ კედელზე წარმოდგენილია ბერი წარწერით:

«მე ივნე: წ გელთლი»,

ესე იგი: მე ივანე... გელათელი. რას ნიშნავს ასო «წ»-ილი, ჩვენთვის გამოურკვეველია; შეიძლება ნიშნავდეს «აწ» ანუ «მწირი». გელათელი აქ ქუთისის მახლობელ გელათელად კი არ უნდა მივიღოთ, რადგან სოფელი გელათი არის დღემდე ამავე სახელით მახლობლად სოლომონისისა. არის კიდევ ერთი კაცის სურათი აქვე, რომლის წარწერა აღარ განირჩევა. სხვა ფრესკებთა შორის აღსანიშნავია თაღზე ეკლესიისა ქრისტე ტახტოსანი ჯვარით და ბურთით და ქერუბიმებით. მის ქვემოთ ღვთისმშობელი. მარცხნივ ზემოთ იერუსალიმში შესვლა და ფერისცვალება. ამას ქვემოთ კონსტანტინე და ელენეს ფიგურებია ჯვარით შუაში, შემდეგ ღვთისმშობელის მიძინება, პილასტრებზე: წმიდა ირინე, ეკატერინე, თეკლე, ბარბარე და ელისაბედი. შესასვლელის მარცხნივ წმიდა ფეოდოსი, საკურთხეველში 9 ეკლესიის მამაა. ამ ეკლესიის შუა ნაწილიდან კარია კლდეში გაჭრილი რამდენიმე საფეხურით, რომელსაც მიყავხართ მეორე ოთახში. ეს ოთახი არ არის შემკობილი ფრესკებით, მაგრამ ტრაპეზი აქვს მიშენებული კედელზე აღმოსავლეთით. ეს სასაფლაოდ ყოფილა განკუთვნილი, ვინაიდან ნათლად ჩანს 3 სასაფლაოს ნაშთი, რომელნიც განძთა მაძიებელთ გაუთხრიათ და გაუნადგურებიათ. აქ, საფიქრებელია, დამარხულნი იქნებოდნენ ყვარყვარე და მარეხ, რომელნიც წარწერებში იხსენიებიან. ირგვლივ ხსენებული ეკლესიისა მოჩანს რამდენიმე სენაკის ნაშთი, ხან მღვიმეში, ხან უბრალო ქვით ნაშენი, მაგრამ ახლა დანგრეული. აღმოსავლეთ მხრით, სასტიკი ხრამის გაღმა, ორი მაღალი კონუსის მსგავსი კლდეა მღვიმეებით მათ ქვეშ, მაგრამ მათ მისავალი ახლა აღარა აქვთ და არ ვიცით, იქ მარტო სენაკებია, თუ ეკლესიაც მოიპოვება. დასასრულ, უნდა შევნიშნოთ, რომ ჩვენ მიერ ამ ღვიმის ეკლესიის აღწერა ეკუთვნის 1902 წელს. 1907 წლის ექსპედიციის წინ ჩემთან იყო თბილისში ოლთისის ოკრუგის უფროსი და თავმომწონედ მითხრა – რომ მობრძანდებით ჩვენს მხარეში, ისეთ რამეს გაჩვენებთ, რომელიც არავის არ ენახოსო და ამიწერა მოკლედ ამ მღვიმის ეკლესიის მდგომარეობა და დასძინა: ადგილი სრულიად მიუვალი იყო. მე მივიღე ზომა და დავაკიბვიე კლდე და ახლა თქვენც ადვილად ახვალთო. როდესაც მე ვუთხარი, ეს ადგილი მე უკვე ნახული მაქვს-მეთქი, არ დაიჯერა. მანამ კიბეები არ გააკეთეს. მე ვერ ავედი იქ და თქვენ როგორ ახვიდოდითო? მაგრამ მე ვაჩვენე გეგმა და ფრესკის სურათი ამ ეკლესიისა; გაოცდა. მე მაინც დავპირდი მეორეჯერ ნახვას და დანარჩენი ფრესკების გადაღებას ფოტოგრაფიულად. მართლაც, 1907 წლის ექსპედიციის დროს ვინახულე მეორეჯერ ეს ეკლესია. გზა, დიახ, გაკეთებული იყო; დაკბილულ კლდეზე ახლა ადვილი იყო ასვლა, მაგრამ ვაი ამ ნახვას! სწორედ ამ გზის გაკეთებას ლამის დაეღუპა ეს კოპწია ეკლესია. საქმე ის არის, რომ გზის გაკეთების შემდეგ დაუწყიათ აქ ხშირად მოსვლა სომხებს და ბერძნებს სალოცავად და დროს გასატარებლად, როგორც დღეობაში. ენთოთ ცეცხლი ეკლესიაში და ფრესკები სულ შემურვილი იყო ჭვარტლით. ასე რომ, არავითარი ფრესკის გადმოღება შესაძლებელი აღარ იყო.

კოსორის მღვიმის ეკლესია

სოფელ კოსორში, მამად-ბეგის სახლის ეზოში, არის მღვიმის პატარა ეკლესია, რომელსაც საკურთხეველი მომრგვალებული არ მოეპოვება, არამედ ტრაპეზის ქვა მიშენებულია კედელზე; კედელში დატანებულია ორი პატარა უბე. ეკლესია ახლა საკუჭნაოდ არის გადაქცეული.

არსენიაკი

არსენიაკი ორია. ერთი მუსულმანების სოფელია, მეორე ბერძნებისა. მუსულმანების სოფელში ძველი ეკლესიები სულ განადგურებულია. ბერძნებისაში ძველი ეკლესიის ადგილას ახალია აშენებული, მაგრამ ძველი ეკლესიის ქვებზე ეტყობა ნაშთები ხუცური წარწერებისა. ორ ქვაზე ამოჭრილია ჯვარი: ერთი კარის თავზეა მოქცეული, მეორე სამხრეთის კედელშია დატანებული. ამ სოფლის ზემოთ კლდოვან ამართულ მთაზე ციხეა მომრგვალებული ფორმისა, ხოლო მთის დავაკება ადგილზე გაშენებულია ციხე-დარბაზი, სიგრძით 30 ფეხის ნაბიჯი, სიგანით 18. სიგნით და გარეთ კედლები შეძერწილია თლილის ქვით. ერთ კედელს დატანებული აქვს მცირე სარკმელი. ციხის ზემო კლდეების ქვეშ ორმოა ამოთხრილი. ორმოში უზარმაზარი ქვა ძევს ჯვრის სახისა და ზედ დაზიანებული ასომთავრული წარწერა მოჩანს. ადგილობრივ ჩემ მიერ გადმოწერილი ტექსტი ხელთ არა მაქვს და ფოტოგრაფიაზე ახლა სრულად წარწერას ვეღარ ვარჩევ. ზემო ნაწილზე უნდა ეწეროს:

წ¯

ჲ/ღ¯ს/მშბ...

ქვემო ნაწილზე:

ს¯ხ/ლი/ღ¯ის/ათ/ა...

ეს ჯვარი დაზიანებულად არის შენახული: მარჯვენა და მარცხენა ფრთები მოტეხილი აქვს, თავიც დაზიანებულია. ორივე მხრით გველივით იკლიკანტური შემკობა აქვს. ჯვარი სასაფლაოს ძეგლს უნდა წარმოადგენდეს.

აკრიაკი

აკრიაკის საზოგადოება ორი სოფლიდან შესდგება: აკრიაკისა და კალკოსისაგან. აკრიაკში ყოფილა სამი ეკლესია: ერთის ადგილზე სომხებს აუშენებიათ ახალი ეკლესია ძველი ეკლესიიდან. აქ დარჩენილა მრგვალი კვარცხლბეკები სვეტებისა და ქვისაგან გამოქანდაკებული ცხვრის თავები. ახლა ახალი ეკლესიის კედლებში ჩატანებული შესასვლელის თავის ქვაზე ყოფილა ასომთავრული წარწერა, რომელიც გადაუფხეკიათ. სოფლის ზემოთ მეორე ეკლესია ყოფილა თლილის ქვისაგან ნაშენი. დარჩენილია ჩრდილო-აღმოსავლეთის ნაწილი თავის აფსიდით და ერთის ფანჯრით. ირგვლივ ძველი სასაფლაო არის. ამას ზემოთ კიდევ მესამე ეკლესიის ნაშთებია, რომლებიდანაც ჩანს, რომ ეკლესია სწორკლავიანი ჯვარის სახის ყოფილა, გუმბათიანი.

კალკოსი

კალკოსში სომხები ცხოვრობენ, მაგრამ სომხურად არ ლაპარაკობენ, არამედ თათრულად. ძველი ეკლესია ნაცრისფერი და წითელი ქვით ნაშენი სომხებს გადაუკეთებიათ. ჩვეულებრივი რიგისაა. სიგრძე აქვს 18 არშინი, სიგანე 9 არშინი და 14 ვერშოკი. შესავალი ერთია, დასავლეთით. ამის მარჯვნივ წითელ ქვაზე ამოჭრილი ხუცური წარწერაა, მაგრამ შემდეგ დროში უნდა იყოს შესრულებული. პირველი სტრიქონის ნაწილი წაჭრილია, სხვა იკითხება ასე:

....უნი და მისი ასული

ქ. ირინე ფ¯დ ცოდვილი.

ირგვლივ სასაფლაოა. სასაფლაოს ქვები დაყუდებულია. ბევრ მათგანზე ჯვარია ამოჭრილი. ერთი სასაფლაოს ქვა წარმოადგენს შეკაზმულ ცხენს, ზედ ხმალი ჰკიდია ქართული და აქეთ-იქით ამოჭრილია ცული და წერაქვი.

კალკოსის სახარება

ეკლესიაში ინახება ძველი ქართული სახარება, რომელსაც დიდ თაყვანს სცემენ სომხები და ბერძნები. სახარების ძალა მუსულმანებსაც სწამთ და ზოგჯერ ავადმყოფები მოჰყავთ აქ განსაკურნებლად. მცხოვრებნი ამ სოფლისა ორთულიდან არიან მოსული და ამბობენ, ჩვენ წინათ ქართველები ვიყავითო, ხოლო შემდეგ გრიგორიანობა მივიღეთო. სახარება, 32,5X25 სმ. დაწერილია ბომბიცინაზე ორსვეტად ნუსხა-ხუცურით, არა უადრეს მე-13 საუკუნისა, სვეტზე 21 სტრიქონია. ყდა ხისა აქვს შავტყავგადაკრული, მაგრამ ამ ტყავზე დაკრულია მრავალი ვერცხლის ფირფიტა და ნაჭერი სხვადასხვა გვარისა; წინა პლანზე შვიდი ვერცხლის ჯვარია უბრალო ქვებით შემკობილი, სამი კაცის ხელის ფორმის ფირფიტაა, თორმეტი ვერცხლის როზეტია ნაირნაირად შემკობილი, შემდეგ მრავალი ფოლაქი ვერცხლისა, ლურსმნის თავის მსგავსი, ზოგჯერ ჯვარის სახედ ჩარიგებული, და სხვ. ამას გარდა, სახარებაზე ჩამოკიდებულია ჩანჩხურები ჯვრებისა, ოთმანური ფულებისა და ერთი ბეჭედი აყაყის თვალით, რომელზედაც არაბული წარწერა მოჩანს, და სხვა. უკანა პირი ყდისა, გარდა ორი ვერცხლის როზეტისა და ფოლაქებისა, შუაში შემკობილია ვერცხლის ფირფიტით, რომელზედაც წარმოდგენილია ნახევარი ტანით ღვთისმშობელი ჩჩვილედი, ბერძნულის წარწერით სახელისა; ხელობა დაბალია, დაცემის ხანისა; ადგილ-ადგილ ნაკლულოვანი ტექსტი სახარებისა შემდეგ შევსებულია თეთრ ქაღალდზე ნაწერით. თავები სახარებათა შემკობილია გრძელი ოთხკუთხედი ფერადოვანი ზოლებით. ტექსტი გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის არის, მისივე ანდერძით. ერთს ადგილას აშიაზე უწერია: «არცა ძემა» და ამ სიტყვებს, რომელიც ტექსტში არაა შეტანილი, შენიშვნა აქვს: «სამთა სახარებათა შ¯ა არა ეწერა ბერძნულთა და არცა მე დავსწრე, მთაწმინდელი იტყვის». გადამწერი და დრო გადაწერისა არა ჩანს, ხოლო ამკინძავი ზაქარია იხსენიებს თავის თავს ოთხს ადგილას ხუცურის და მხედრულის ხელით მე-13-14 საუკუნისა; მაგალითად, მარკოზის სახარების თავში.

ქ სახელითა ღმრთისათა: მამისა: ძისა: და სულისა წმიდისათა:

მე ზაქარიამან აბამა: აბელისშვილმან: ავკინძე: ესე: ოთხთავი

ჩმისა: დღეგრძელობისათჳს: ჩმთა: დედმამათა: ვინცა შენ-დობა:

ბრძანოთ: თქვენცა შეგინდვნეს ღმრთმან.

მეორე ადგილას ნუსხა-ხუცურით ზაქარია ასე წერს:

ო¯ო ღ¯ო. შეგცოდე. შემინდევ:. ცოდვილსა: ზაქარიას ესე:

წიგნი: მე ავკინძე: (სულ(ი)სათვის: ვ(ი)ნცა შენდობა ბრძა-

ნოთ თქუენცა: შეგ(ი)ნდვნეს: ღ¯ნ დღ(ე)სა: მას განკითხვი- სასა.

სხვა წარწერებიც ბევრია ნუსხა-ხუცურის ხელით შემდეგი დროისა. მოგვყავს შემოკლებით ზოგიერთი:

ს¯ლსა აზთჰხთოყ¯ს შეუნდნეს ღ¯ნ ა¯ნ.

...ორთლსა (ორთულელსა) გ¯გრგოსსა გლაბს აღდიკომს¯ს წირვა

მოუშლელად ჰქონდეს ვ¯ცა მაუშალოს ღ¯ისა მან გისციეს პასუხი.

ღანიასა შ¯ნ ღ¯ნ. გ მარჩილი ერთხელ მიმიცემია: ო ახ თავსთს გასაკლებია.

ქ. სულსა: აღდგო: მელსა: შუნეს ღმერთმა: და მისა: შვილსა შხლივსა შეუდნე:

ღმერთმა.

მარკოზის სახარების თავის მეორე ფურცელზე დახატულია ფერადებით ჯვარი და არის წარწერა ნუსხა-ხუცურით:

წ.არის ნიკოლოზი(ს) წიგნები: სახარებაჲ, სამოციქულო, სადღესასწაულო,

მარხვანი, გ¯რდნი (გვერდნი), დავითნი: ჟამნი: კურთხევანი, ჴელ-ტუიბიკონი.

ნიკოლაზს და ჯაგლაგის და ეზეკიელს შ¯ს ღ¯ნ.

ლუკას სახარების თავში მხედრულით:

....სახარების მადლო მიწყალი: სული ბოგმანისა უზუნისა: მისისა

მეუღლისა ბორახოშნისა, ასულთა მათა, ესანობის, ივლიტესი, როდამისი: შამანდაუ.

ანას: შეუნდნეს ღმერთმანა...

ლუკას სახარების თავში:

ღ¯ო შ¯ე მომეთა ა¯ნ29

მე-13-14 საუკუნის მხედრულით:

ღმერთო: მიწყალე: მახარი: თანა დარია ყოფილი მარინე:

ღმერთო: შეიწყალე: და: მისი მარინე: ყოფილი: მართა

მახარობელს შ¯ს ღ¯ნ

ღ¯ო: შ¯ე: ბაინდურა: ძე: მისი გულბუდახ: ღ¯ო შ¯ე გიორგის და მის მეუღლეს

ანას შ¯ს ღ¯ნ.

ლუკას სახარების ბოლოს:

ღ¯ო: შ¯ე: სტეფანე ან

ღ¯ო: შ¯ე: ხანსულთან: ან.

ღ¯: შ¯

ე: დღეგრძელობით დილან.

იოანეს სახარების ბოლოს:

რ¯ი ეგე ხრ მიზეზი და წყ¯როჲ ყ¯

თა კ¯თლთაჲ ქ¯ე ღ¯ო ჩნო შეუნდვენ ცოდვანი

მისნი გ¯ის:

გიორგი მთაწმინდელის ანდერძის შემდეგ დღიური საკითხავების ბოლოს მიმატებულ ქაღალდზე უწერია: «ქ¯ე შ¯ე ნილ». ამას შემდეგ მოყვანილია ავგარ მეფის ჩვეულებრივი წერილი, ხოლო შემდეგ საკითხავი დიდის პარასკევისა ჯვარცმისათჳს და დაფლვისათჳს იესო ქრისტესა თქმული გიორგი ნიკომიდიელ მთავარეპისკოპოზისა. წიგნის ბოლოს:

სულსა აზნრისაშვილსა შ¯ნ ღ¯ნ და მისა მეუღლესა ხარშ¯ნსა

შ¯ნ ღ¯ნ და მათსა შვილსა აზრიასტა: შ¯ნ ღ¯თნ.

დელღმისაც შ¯ნ ღ¯ნ.

ამ სახარებიდან უნდა იყოს ამოღებული ერთი მინაწერი მხედრულის ხელით, რომელიც ახლა აკლია, მაგრამ მისი ფაქსიმილე ხელთა მაქვს (არ მახსოვს, ვინ გადმომცა) და იკითხება ასე:

უზუნის მღ¯დელი დარჯ¯ან აქრაჲკელი³⁰. ფალავანი მოვიდა:.

დაჯდა ბატონზე. ფალავანი გამომიჩინე შევეჭიდოო და ბატონმა

ვრ იშუა: მღვდელმან მივე პატრონთან დასტური ვთხოვე... (სხვა აკლია).

ამ სახარებიდან ფოტოგრაფიით გადაღებულია: ორივე მხარე ყდისა, ლუკას სახარების დასაწყისი და ერთი გვერდი შემდეგის დროის წარწერებისა.

ორთული

დიდი სოფელია გამუსულმანებული მესხებისა. აქ ორი ეკლესიის ნანგრევებია. უკეთესი მათგანი, როგორც ეტყობა, აშენებულია უფრო ძველის ეკლესიის ადგილზე. ეკლესია უბრალო ქვით არის ნაშენი, ხოლო ფანჯრები, კამარები და ლაგვარდანი კარგის თლილის ქვით. გეგმით ის წარმოადგენს იშვიათ სამაფსიდიან ეკლესიას, ჯვარის სახისა, თითო ფანჯრით აფსიდაში და ერთი კარით დასავლეთის ფრთაში; ტაძრის თაღი გოდრულია; საკურთხეველი მომრგვალებით გამოდის გარეთ, სხვა ფრთები ოთკუთხედად უკეთ დაცულია აღმოსავლეთის მხარეს; სხვა კედლები და თაღები ჩანგრეულია; ირგვლივ დიდი სასაფლაოა ისე მოჩხირული დიდრონის სასაფლაოს ქვებით, რომ გავლა არ შეიძლება თავისუფლად. ზოგი მათგანი წარმოადგენს ცხენთა და ცხვართა ქანდაკებებს, ზოგზე გამოჭრილია ჯვარი, ზოგზე სამეურნეო იარაღები და სხვა. ყველაზე შესანიშნავია და იშვიათი ერთი ობელისკის მსგავსი სვეტი ქვისა, სიმაღლით 3 არშინი და 5 ვერშოკი, სიგანე 9½ ვერშოკი, თავი პირამდის მსგავსი აქვს. ოთხივე წახნაგზე გამოქანდაკებულია ფიგურები: ერთზე უნდა იყოს ქრისტე და ღვთისმშობელი; აქვე ზემოთ მარჯვნივ კაცის თავი მოჩანს, სანახევროდ დაცული; მეორეზე ადამის ცდუნება უნდა იყოს, ვინაიდან კაცის ფიგურასთან დახვეული გველიც მოჩანს. აქვე ზემოთ, მარცხნივ სანახევროდ დაცული კაცის თავი ჩანს. მესამეზე ორი ფიგურაა: ერთი მათგანი წარმოადგენს წმ.ქრისტეფორეს ძაღლის თავით. მეოთხეზე, შუაში ერთი ფიგურაა, ხოლო ქვემოთ ორი პატარა ფიგურაა უშარავანდედოდ. სხვას ყველას შარავანდედები აქვს. ამას გარდა, ზემოთ ხეები ჩანს სტილიზაციით, ლეღვის ხე უნდა იყოს; ამასვე ვხედავთ მეორე წახნაგზე. ქვემოთ ყველა წახნაგი თავდება სამი წაგრძელებული აკანთის ფოთლით. ძეგლი, ჩვენის აზრით, ეკუთვნის მე-8-9 საუკუნეს³¹. მეორე პატარა ეკლესია ორთულისა ჩვეულებრივი რიგისა ეხლა საბზლედ არის გადაქცეული. სოფლის ზემოთ მაღალ მთაზე მოჩანს ნანგრევები დიდის ციხისა, მოგრძოდ ნაშენი ვეებერთელა ქვებისაგან, უკიროდ. ურარტუს სამეფოს დროის შენობა უნდა იყოს. არემარე ირგვლივ უტყეოა და ისე მაღალი, რომ სოფლის ახლო მთაზე 11 ივლისს ცოტა კიდევ მოჩანდა თოვლი. ორთულიდან გავემგზავრეთ დასავლეთის მხრით და გრძელი, სასტიკი თავჩაღმართით ჩავეშვით საზამთრო ადგილზე, მეზრეზი, მიტენდიერად წოდებულზე. აქ პატარა ხევის პირად არის ნაშთები ციხისა, კარგად ნაშენი ქვითკირით, მაგრამ დიდრონი ნათალი ქვები მოძარცული აქვს. შემდეგ გზა მიდის ხევის პირზე, საზამთრო მეორე მეზრე თემურ-ყიშლამდის. ხევი წოდებულია თემურ-გაშ-ად. თემურ-ყიშლის მახლობლად, კლდის ძირში, ლამაზი, კარგად დაცული ეკლესია არის, ახლა პატარა ვანქად წოდებული.

პატარა ვანქი

ძველი სახელი მისი არ ვიცით. ეს არის ერთნაოსიანი ბაზილიკა მკვიდრად ნაშენი და შეძერწილი გარედან კარგად ნათალი ქვებით. აღმოსავლეთის ფასადი ეკვრის კლდეს და სრული არ არის. აღმოსავლეთის ფანჯარა ახლა სანახევროდ მიწაშია მოქცეული. საკურთხეველში ორივე მხარეს ფანჯრისა ჯერ სულ პატარა ნიშებია, შემდეგ დიდრონი უბეები, რომელნიც ასრულებენ სამკვეთლოს და სალაროს მაგივრობას, სიმბოლურად მაინც. ამავე უბეებს თავის მხრით კიდევ მომრგვალებული პატარა ნიშები აქვს. მეორე ფანჯარა დასავლეთის კედელშია და მესამე – სამხრეთის. შესასვლელი აქვს მარტო სამხრეთით. თაღები გოდრული დამყარებულია სამსართავ კამარაზე, რომლის შუალას აქვს რთული კომპოზიციის მომრგვალებული ქუსლები; თვით ნახევარი სვეტები პილასტრისა მთელის ქვისანი არიან ერთი საჟენის სიმაღლით. ჩრდილოეთით ამ ეკლესიას მიშენებული აქვს მეორე პატარა ეკლესია, რომელსაც შესასვლელი აქვს დასავლეთით, ფანჯარა თითო აღმოსავლეთით, დასავლეთით და ჩრდილოეთით, საკურთხევლის აფსიდაში ორი ოთხკუთხედი პატარა უბეა. ეს მიშენებული ეკლესია უფრო დაბალია, ვიდრე თავი ეკლესია. ორივე ეკლესია დახურულია ლორფინით. მომრგვალებული კარის თავის დიდ ქვას ჰქონია ასომთავრული წარწერა, რომელიც განგებ მოუთლიათ. ლაგვარდანი (კარნიზი) უბრალო თლილი ქვით არის. საკურთხევლები ორთავე ეკლესიაში ამაღლებულია ეკლესიის ქვის იატაკზე ნახევარი არშინით, თავ ეკლესიაში უფრო მეტით. კანკელი ქვისა ყოფილა, მაგრამ ახლა მოშლილია; მისი და ეკლესიის იატაკის ქვებით აშენებულია სახლი მეზრეში. დასავლეთის სარკმელს მთავარი ეკლესიისა აქვს ნახევარფარგლიანი ჭრილი ფანჯრის თავი და მისი შინაგანი არე დაყოფილია ფერადებით, თეთრით და ყვითელით, მარაოს მსგავსად; შთაბეჭდილება ისეთი აქვს, თითქოს სხვადასხვა ფერის ნაჭერი ქვისაგან იყოს შექმნილი. ჩვენს ფოტოგრაფიულ სურათზე ეს და დასავლეთის სახეები ორთავე ეკლესიისა კარგად მოჩანს. ზეძირკველი ეკლესიისა ორსაფეხურიანია, ხოლო ჩრდილოეთის ეკლესიისა – სამსაფეხურიანი. ამავე ეკლესიის შესასვლელის თავზე ჭრილი ქვის ჯვარია. შიგნით თავ ეკლესიაში კედლებზე ბევრია ნაშთი ასომთავრული წარწერებისა, ერთობ დიდრონი ასომთავრული ასოებით, მაგრამ ეს წარწერები მერმინდელია, მლოცველთა მიერ ამოჭრილნი კედლებზე. მაგალითად, საკურთხეველში:

დ¯ფსჲ ქ¯ე შ¯ეწყლ. ქ¯ე შ¯ე ს¯რგ.

ერთს უბეში საკურთხევლისა:

ქ¯ე შე;

მეორე უბეში:

თე¯დრ.

ჩრდილოეთის კედელზე:

ქ¯ინე

სამხრეთის კედელზე:

ქ¯ე შ¯ე ად¯დე

შემდეგ განცალკევებულ ქვაზე უფრო დიდი ასოებით:

გ¯გი

შესავლის მარჯვნივ გარედან ყოფილა კარგი წარწერა, უფრო ძველი ასომთავრულით, რომელიც განგებ გაფუჭებულია და დარჩენილი ნაწილიდან მოჩანს

...რდაკად

ორი საჟენის მოშორებით ეკლესიისა დასავლეთის მხრით ამართულია ბუნებრივი კლდე, სრულიად კოშკის მსგავსი, ხოლო ჩრდილო-დასავლეთის მხრით დაკიდულ კლდეებში, რომელნიც შედგებიან ნალეკი კონგლომერატისაგან, მოჩანს მრავალი მღვიმე, ზოგი მათგანის წინაპირები ამოშენებულია ქვიტკირის კედლებით, შიგ დატანებული მომრგვალო ფანჯრებით; ეჭვსგარეშეა, რომ ამ მღვიმეებში ეკლესიებიც მოიპოვება, მაგრამ ახლა ისინი შეუვალნი არიან, გზები სულ მოშლილია და თვით ზოგიერთი მღვიმეც ჩამონგრეული. ეკლესიის ცოტა ქვემოთ წყლის აუზი ყოფილა; მახლობელი სოფლების ქრისტიანები, სომხები და ბერძნები ამ ეკლესიაში ორჯერ მოდიან წელიწადში და იხდიან დღესასწაულს ღვთისმშობლის მიძინების დღეს და ერთს დღეს კიდევ აღდგომის შემდეგ.

ათაბაგ მზეჭაბუკის ციხე-დარბაზი და ეკლესიის ნანგრევები

დემურ-კიშლას წყალი ერთვის ბარდუსის წყალს (ახლა ბარდუს-ჩაი), მარჯვენა ნაპირზე ბარდუსის წყლისა, მაღალი კლდეების ძირში, ვიწრო, მაგრამ საკმაოდ გრძელი ტერასაა, რომელზედაც მოიპოვება ნანგრევები ციხისა და მთელი რიგი სასახლის შენობათა, ახლა სულ განადგურებული და ქვები ერთმანეთში არეული. ამათ შორის უკეთ დაცულია სასახლის ეკლესია, ჩვეულებრივი ერთნეფიანი ბაზილიკა, მიძერწილი შიგნით და გარეთ თლილის ქვით, თაღი ჩამონგრეულია, ხოლო კედლები დაცული, მაგრამ ნაწილი ნათალი ქვებისა დასავლეთით და ჩრდილოეთით გაძარცვულია; შესასვლელი აქვს სამხრეთით, ფანჯრები აღმოსავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთით. კარი ახლა ამოშენებულია ქვებით, ხოლო ირგვლივ შემკობილია არამდიდრული ჩუქურთმებით დანახევარფარგლიანი კამარით, რომლის ქვეშ ქვაზე ღვთისმშობლის ფიგურაა ჩვილით; ყრმა მაცხოვარს აწერია ხუცურად: ქ¯ე. კარის წრის ორივე მხარეს ქვაზე თითო როზეტია ამოჭრილი (კარი გადაღებულია ფოტოგრაფიულად). კარის მარჯვნივ ხუთ დიდ ქვაზე დიდრონი გადაბმული ასომთავრულით ცოტა ნაკლულოვანი წარწერაა, გაგრძელებული აღმოსავლეთის კედელზე:

...ამ ეკ¯ლს აღმშნბ[ლსა ათაბაგსა პა] ტრონსა მზეჭაბუკს

(შემდეგ აღმოსავლეთის კედელზე):

დღგრძბით შ¯ნ ღ¯ნ.

უქარაგმოდ:

...ამ ეკლესიის აღმაშენებე[ლსა ათაბაგსა პა]ტრონსა მზეჭაბუკს

დღეგრძელობით შეუნდვნენ ღმერთმან³².

წარწერა უნდა ეკუთვნოდეს ათაბაგს მზეჭაბუკ დიდს, ქაიხოსრო I შვილს, რომელიც გარდაიცვალა 1516 წელს (H.G.II, 1, პ.640). ამ წარწერის ზემოთ ერთ ქვაზე მრგვალი სარკმელია ამოჭრილი. ეკლესიის ეკვტრის აღმოსავლეთით დიდი ოთხკუთხედი ზალაა ათაბაგის მზეჭაბუკის სასახლისა და შემდეგ მთელი რიგი ოთახებისა: მისასვლელი ამ ციხე-დარბაზის ნაშთებთან მარტო აღმოსავლეთის მხრიდან არის. სასახლიდან იშლება ერთობ ლამაზი პანორამა ბარდუსის ხეობისა. ეკლესიის პირდაპირ მომრგვალებით წაგრძელებული კლდე მოჩანს და მისი ატმოსფერული წყლებით დასერილი გვერდები გვაძლევს შთაბეჭდილებას, თითქოს ეს ხელოვნურად ნაშენი ორსართულიანი ციხე იყოს. დასავლეთის მხრით ეკლესიისა კლდეში მოჩანს მღვიმის ეკლესია, მაგრამ მისასვლელი ახლა მოშლილია.

კოპი

კოპი ბარდუსის წყლის პირზეა და შეადგენს მეზრეს სოფელ პერტუსისა, რომელიც მაღალ მთაზეა გაშენებული. აქვე არის ხიდი და წისქვილი. მარჯვენა ნაპირზე ბარდუსის წყლისა კლდეებში მოჩანს მღვიმეები, რომელთა პირი ამოშენებულია ქვითკირით. ერთი მათგანი მოგვაგონებს მაღალი ციხის კედლებს დიდრონი კოშკებით, ძაბრის მსგავსად. მისასვლელი ახლა მოშლილია. მარცხენა ნაპირზე მდინარისა უფრო მაღალ კლდეებში მრავალი დიდრონი მღვიმე მოჩანს. აქაც მღვიმის პირები ქვითკირით არის აღმოშენებული, შიგ დატანებული ფანჯრებით. აღმოსავლეთით მღვიმეებისა კლდის ნაპრალზე მცირე ადგილი დავაკებულია და ზედ აშენებულია თლილის ქვის ეკლესია, ჩუქურთმებით შემკობილი; ჩრდილოეთის ნაწილი და ნაწილი აღმოსავლეთის კლდისა კლდეზეა მიშენებული. სხვა ნაწილები დურბინდით კარგად მოჩანს. შესასვლელი ერთი აქვს, სამხრეთით; ფანჯრები თითო, აღმოსავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთით; დახურულია ლორფინით. ახლა ამ მღვიმეებს და ეკლესიას მისასვლელი აღარა აქვს.

პერტუსი

პერტუსში 50 კომლი სომეხია, სათათრეთიდან მოსული. ამ სოფელში ორი ქართული ეკლესია ყოფილა ჩვეულებრივი რიგისა: ერთი მათგანი, სოფლის ზემოთ, სულ განადგურებულია; მეორე დაცულია, მაგრამ სომხებს გადაუკეთებიათ თავის ეკლესიად 1893 წ. და ის ქართული წარწერა, რომელსაც ბაქრაძე იხსენიებს, მოუსპიათ. მას შესასვლელი აქვს სამხრეთით, ფანჯრები აღმოსავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთით. საკურთხეველში ერთი პატარა უბეა; მიძერწილია ნათალის ქვით. ირგვლივ სასაფლაო არის. სასაფლაოს ქვების სახეები წარმოადგენენ ხშირად ცხენის და ცხვრის ფიგურებს. რვა ვერსზე პერტუსიდან მთაზე მრგვალი დიდი კოშკია, კარგად ნაშენი და ამ კოშკის ქვემოთ პატარა, ჩვეულებრივი რიგის ეკლესია ყოფილა, ახლა სულ მოშლილი.

ბობისგერი

პერტუსის ქვემოთ, დაბლობში სოფ. ბობისგერია, აგრეთვე სომხებით დასახლებული, მაგრამ ზაფხულში აქ არავინ რჩება, ისე ცხელა. ამ სოფელს მინდორი ახლავს და შუა მინდორში ერთობ ლამაზი გეგმის ეკლესია მოიპოვება. მკვიდრად ნაშენი ქვისგან და შიგნით და გარეთ მიძერწილი ნათალი ქვებით. ეს ოთხაფსიდიანი ეკლესია, ჯვარის სახის გეგმაში ჩასახული, გარეთ მრავალ წახნაგოვნად გამოდის. შუა ნაწილი შიგნით წარმოადგენს კვადრატს, რომელსაც სამი მხრით აფსიდების წინ ეკვრის სწორკუთხოვანი ოთხკუთხედები, ხოლო აღმოსავლეთის მხრით კვადრატი. დაბალი, კონუსის სახის გუმბათი თავისი დაბალი, მრგვალი გუმბათის ყელით, დამყარებულია ოთხ განცალკევებულ მრგვალ სვეტზე, რომელნიც შუა კვადრატის გარე კუთხეებშია მოთავსებულნი. კამარები მომრგვალებულია. გუმბათის ყელში ოთხი მრგვალი სარკმელია, ხოლო აფსიდებში, გარდა ჩრდილოეთისა, თითო ზევით მომრგვალებული ფანჯარაა; შესავალი აქვს დასავლეთით და სამხრეთით. სახურავი ქვისაა. ლამაზი სვეტები მთელი ქვისაგან დამუშავებული დამყარებულია მომაღლო კვარცხლბეკებზე; მათი თავები ორმაგია; ქვემო მრგვალია, ზემო – ოთხკუთხედი, ერთი სვეტი სამხრეთ-დასავლეთის ნაწილში გატეხილია და სომხებს შეუცვლიათ ხის სვეტით იმავე ზომისა, როგორც სხვებია და მოუთავსებიათ ძველ კვარცხლბეკზე და სვეტის თავიც ძველი დაუშენებიათ. კანკელი ქვისა ყოფილა, 14½ ვერშოკი სიმაღლით და ლაგვარდანი (კარნიზი) ღაროვანი ჰქონია; შუაში, საკურთხეველში შესასვლელად, ორი საფეხურია დატანებული. კუთხეებში კანკელისა ოთხწახნაგოვანი ქვებია, რომელნიც შუაში ამოღრმავებულია. ამათში ალბათ ჩასმული იყო კანკელის მრგვალი სვეტები. ამ დაბალი კანკელის ქვები, ეტყობა, წმიდანთა ფიგურებით ყოფილა შემკობილი; ერთი მათგანი დარჩენილია საკურთხეველში, ძალზე გაშავებული ჭვარტლით, და ზედ გამოქანდაკებული ფიგურა, ვგონებ, იოანე ნათლისმცემელს უნდა წარმოადგენდეს, ან წმიდა ნიკოლოზს; დანამდვილებით ძნელია თქმა. ირგვლივ ძველი ასომთავრული წარწერა ძალზე დაზიანებულია. წარწერა ასე უნდა იკითხებოდეს:

ქ. ქ¯ე შ¯ე მ¯ქელ ... ცოდვილი ქ.

ქრისტე, შემიწყალე მიქელ... ცოდვილი.

ამ ქვას დიდს პატივს სცემენ სომხები და ბერძნები მახლობელი სოფლებისა, უნთებენ სანთლებს, და ლოცულობენ მის წინაშე. გადმოგვცეს, ვითომც ერთხელ ქვა ერთს ქურთს წაეღოს ეკლესიიდან, მაგრამ სიზმარი ენახა, თუ ქვა არ დააბრუნე თავის ადგილზე, ამ დღეებში მოკვდებიო და უკან დაებრუნებიოს. ერთი მოშლილი და სულ გაფუჭებული ფიგურა მეორე ქვაზეც შევამჩნიეთ. ტრაპეზის ქვა სიგრძით 1 არშინი და 7½ ვერშოკი, სიგანით 1 არშინი და 1 ვერშოკი, კედელზეა მიშენებული. ადგილობრივი სომხების თქმულებით, ეკლესია იოანე ნათლისმცემელის სახელობის არის. შიგნით ეკლესია ერთობ წმიდად ნათალი ქვებით არის შეძერწილი და თავისი სიმეტრიული, ჰარმონიული გეგმით, ლამაზი სვეტებით და მოხდენილი გუმბათით თვალწარმტაც შთაბეჭდილებას ახდენს. ეკლესია, ჩვენის აზრით, მე-9 საუკუნეს უნდა ეკუთვნოდეს და ყოველ შემთხვევაში მეათე საუკუნეზე უფრო გვიანი არ არის. გარედან ეკლესია ძალზე დაზიანებულია. გარეგანი სახე ეკლესიისა გადმოღებულია ფოტოგრაფიის საშუალებით; აგრეთვე კანკელის ქვის ფიგურაც.

კოტისი

კოტისში ქურთები ცხოვრობენ. მოზრდილი, ძველი, ჩვეულებრივი რიგის ეკლესია, თლილის ქვით შეძერწილი, მცხოვრებთ მიწით გადაუხურავთ. შესავალი ჰქონია დასავლეთით, ხოლო ფანჯრები აღმოსავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთით.

ქარგლუხი ახლა კარკლუხი

მუსულმანთა სოფელია. აქ ორი ეკლესია ყოფილა: ერთი მოდიდო, ნახევრად ნათალი, მოწითალო პატარა ქვებით ნაშენი და ამიტომ შორიდან აგურით ნაშენსა ჰგავს. ჩვეულებრივი ოთხკუთხედი გეგმის არის საკურთხევლის აფსიდით. თაღი მოშლილია, კედლები დაცული, შესავალი აქვს ჩრდილოეთით და სამხრეთით; სამხრეთით ახლავს პატარა ეკვტერი, ფანჯრიანი აფსიდით და დასავლეთის კარით; ეკვტერი მთლად არის დაცული. თავ ეკლესიაში თითო ფანჯარაა ყოველ მხრით. გოდრული თაღი დამყარებული ჰქონია ერთ სართავ კამარაზე. მეორე პატარა ეკლესია მაჰმადიანებს ჯამეთ გადაუკეთებიათ და აღმოსავლეთით აფსიდი აღარ აქვს. ისე შენობა კარგად არის დაცული. შესავალი აქვს სამხრეთით. ფანჯრები აღმოსავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთით, შიგნით კედლები შელესილია; აქა-იქ მოჩანს კედლებზე გვიანი სომხურად დაჩხაპნილი წარწერები. ერთი ამ ეკლესიათაგანი უნდა ყოფილიყოს წმიდა გიორგის სახელზე აშენებული; ერთი ცალკე ფურცელზე მერმინდელი მინაწერი ჯრუჭის სახარებისა გვამცნევს, რომ „თემსა მას ბანისასა ქარგლუხს” წმიდა ბერს ავქსენტის აუშენებია წმიდა გიორგის ეკლესია და შიგ დაუდვია მრავალი ნაწილი, მაგრამ იმ ადგილს მაშინ ყოფილა ურწმუნო სანჯაკი ბაადინ-ბეგი, რომელსაც წმიდა ბერი ციხეში ჩაუგდია, ხოლო შემდეგ იქიდან გაუნთავისუფლებიათ. ეს უნდა ეხებოდეს მეთექვსმეტე-მეჩვიდმეტე საუკუნის ამბავს და არა სელჯუკების დროს, როგორც ბროსე ფიქრობს (ღაპ. XII, პპ.85–96).

ლექსორი

ლექსორში დიდი ლავრა ყოფილა გაშენებული ბარდუსის წყლის მაღალ კლდოვან ნაპირზე. დაბლა წყლის ნაპირზე ვიწრო, მაგრამ ღრმა ხეობაში ბაღებია გამართული კაკლის ხეებისა, თუთისა, ქლიავისა და სხვა. მცირე თუთუნის პლანტაციაც მოჩანს. ზემოდ კლდეებზე მონასტრის შენობებია ირგვლივ. ერთი თავი ეკლესიაა, დიდი, სამი ეკვტრით და ხუთი პატარა ეკლესია. ყოფილა მეექვსეც, რომელიც ეხლა მოშლილია. ყველა ეკლესია ქვითკირით არის ნაშენი და შეძერწილი ნათელი ქვებით. სამი პატარა ეკლესია ჩრდილო-აღმოსავლეთით თავი ეკლესიისა ერთგვარი გეგმის არის, ერთი კარით სამხრეთით და ერთი სარკმლით აღმოსავლეთ აფსიდაში. მეოთხე პატარა ეკლესიას შესავალი აქვს დასავლეთით და სამხრეთით, ფანჯარა აღმოსავლეთით; მეხუთე პატარა ეკლესიაც ამ რიგის არის. თავი ეკლესია წარმოადგენს ერთნეფიან მოდიდო ბაზილიკას ორის სართავი კამარით. ამ დიდ ოთხკუთხედ შენობას ჩრდილოეთის მხრით აქვს გრძელი ეკვტერი, რომელიც უერთდება ეკლესიას ერთი კარით. ორი ეკვტერი ერთვის ეკლესიას სამხრეთის მხრით, ორივე უწევს მხოლოდ სამხრეთის კარამდის თავი ეკლესიისა. ყველა ეკვტერი დაბალია თავ ეკლესიასთან შედარებით და შემდეგ უნდა იყოს მიშენებული. კედლები თავი ეკლესიისა კარგად არის დაცული. თაღი ჩანგრეული ყოფილა და შემდეგ მებატონეს მამულისა, მამედ-ბეგს, ეკლესია დაუხურავს მიწით და გადაუქცევია საცხოვრებელ სახლად, მაგრამ ეხლა ეს მიწური სახურავიც ჩანგრეულია და იქ არავინ ცხოვრობს. ეს თავი ეკლესია შიგნით მოხატული ყოფილა ფრესკებით, მაგრამ ეხლა მხატვრობა სულ მოშლილია. ეკლესიათა კედლები აქა-იქ დაჩხაპნილია მნახველთა თუ მლოცველთა მიერ ქართულის, სომხურის და ბერძნულის წარწერებით. ერთ ადგილას ხუცურად წერია:

ქ¯ე შ¯ე სეით და კარი უღე ცოდვილთა.

ქალაქი ოლთისი

ოლთისის ციხე და ციხის ეკლესია

ქალაქი ოლთისი გაშენებულია ორივე ნაპირზე ოლთისის წყლისა. მარცხენა ნაპირზე ახალი სახლები და კაზარმებია, ხოლო ძველი ქალაქი, ციხე, ჯამე და უმეტესი ნაწილი შენობათა მოთავსებულია მარჯვენა ნაპირზე. ნაპირები შეერთებულია დიდის ხის ხიდით, რომლის ქვემოთ აუზი მდინარისა ფართოა და მოცულია ბაღ-ბოსტნებით. მახლობელი მთების კალთები ბუჩქნარით არის შემოსილი. მდებარეობა ლამაზია. თავ სიძველეს ქალაქისა შეადგენს ოლთისის ციხე, რომელიც გაშენებულია მაღალ კლდოვან გორაკზე ოთხკუთხედად და მიმართულება აქვს ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ. კლდეების მწვერვალები გორაკისა წამახვილებულია შუბის წვერის მსგავსად. ამ მწვერვალებზე და მათ შორის ამოყვანილია მაღალი და მკვეთრი ზღუდეები მომრგვალებული კოშკებით. ზღუდის თავები, ეტყობა, დაკბილული ყოფილა სათოფურებით. შესასვლელი აქვს სამხრეთიდან, ვიწრო გვირაბის მსგავსი კორიდორებით, რომელნიც ახლა ჩამონგრეულია. შუა ციხეში მოედანია სხვადასხვა შენობათა ნაშთებით. ერთი მათგანი ძველ დარბაზს შეიცავს, თაღებიანი მიწით დახურული დასავლეთის ნაწილში დარბაზს ჩვეულებრივი დარბაზის გვირგვინი ახლავს, რომლიდანაც დარბაზში ჩამოდიოდა სინათლე. ამ დარბაზიდან მიწაში მიდის სამალავი გვირაბი, რომელიც ალბათ ქალაქში გამოდიოდა. სამხრეთის კედრით ამართულია შიდა-ციხე (ციტადელი), ყველაზე მაღალი, რომელიც ზემოთ ბრტყელი ბანით თავდება და კუთხეები მომრგვალებული აქვს. მოედნიდან კამარის ქვეშ კიბე მიდის შიდა-ციხის ზემო ნაწილში ასასვლელი. ჩრდილო-აღმოსავლეთის მხრით მოედნისა დარჩენილია ნანგრევები ძველი ეკლესიისა, რომელიც შიგნით და გარეთ მოწითალო ლამაზი თლილის ქვისაა. ნათელი ქვები ახლა მეტნაწილად გაძარცულია. გეგმა ეკლესიისა ექვსაფსიდიანია, მრავალწახნაგოვანში ჩასახული. ეს ეკლესია ჭეშმარიტი კოპიო არის ჩვენ მიერ აღწერილი კიაგმის-ალტის ეკლესიისა, ბანას მახლობლად (იხ.XII ტომი კავკასიის მასალებისა, გვ.85–89) და ამიტომ მასზე სიტყვას არ გავაგრძელებთ. ვიტყვით მხოლოდ, რომ ეს ეკლესია უფრო ცუდად არის შენახული, ვიდრე კიაგმის-ალტისა, მაგრამ შიგნით ეკლესიის კედლებზე მოჩანს ნაშთები ფრესკებისა და ეტყობა საკურთხეველში უკეთ ყოფილა დაცული. ამას გარდა, კოხის შენიშვნით, ღვთისმშობლის სურათი ამ კომპოზიციისა მარცხნივ საკმაოდ კარგად განირჩევა. დ.ბაქრაძე უჩვენებს ამ ეკლესიის შინაგან კედელზე რამდენიმე ბერძნულ ასოს, ხოლო ჩვენ დროს ეს აღარ იყო. ბოტანიკოს კოხის მოგზაურობის დროს, 1843 წელს, როგორც მისი აღწერილობიდან ჩანს, ამ ეკლესიის ნანგრევები უკეთ ყოფილა დაცული. ამას გარდა, კოხის შენიშვნით, ყოველგან, როგორც ციხის, ისე ქალაქის ზღუდის კედლებზეც, მას უნახავს უკვე შებღალული ძველი ქართული წარწერები და ფიგურები, ამოჭრილი დიდრონ ქვებზე. ნამეტნავად მას თვალში სცემია ღვთისმშობლის ფიგურა ჩვილით და სამ მეფეთა სურათი. ზოგჯერ მე მეჩვენებოდაო, დასძენს კოხი, რომ ეს ფიგურიანი ქვები უფრო ძველ შენობებს უნდა კუთვნებოდაო (იხ.კოხის უკვე ნახსენები თხზულება, II, გვ.251–252). ოლთისის ციხის ეკლესიას ეკუთვნის მოწითალო ბრტყელი თლილი ქვა, სვეტზე დამყრებული, რომელიც, როგორც მოვიხსენიეთ, დათიკო ქუთათელაძემ გამოგვიგზავნა თბილისში ჩვენს მოგზაურობამდის. ეს ქვა, ვგონებ, ერთ სვეტზე დამყარებულს ტრაპეზის ქვას წარმოადგენდა. ამ ქვის სისქეზე ოთხივე მხრით ასომთავრული წარწერა არის. ერთი სტრიქონი სულ მოშლილია. დანარჩენში ჩვენ ამოვიკითხეთ:

1. ო¯ო ღ¯ო ძ¯ლო

2. ქ¯ე შ¯ე გბ¯

რლ რ¯ნ ადიდა წ¯ჲ გ¯

ი და ად

3. მართა წ¯ჲ გ¯ის საკურთხეველი.

უქარაგმოდ:

«უფალო ღმერთო ძლიერო, ქრისტე, შეიწყალე გაბრიელ, რომელმან ადიდა

წმიდაჲ გიორგი და აღმართა წმიდაჲ გიორგის საკურთხეველი».

ერთ მხარეს ქვაზე ეწერა კიდევ:

ქ დ¯თმა

შქმნა ჴელთაგან33

ქ¯ე შ¯გბრლ

უქარაგმოდ:

«ქ. დავითმა შექმნა ჴელთაგან. ქრისტე შეიწყალე გაბრიელ».

წარწერა უჩვენებს, სხვათა შორის, რომ ციხის ეკლესია წმიდა გიორგის სახელზე ყოფილა აშენებული³⁴. ხსენებული ეკლესიის ქვემოთ, მღვიმეში, მოთავსებულია დარბაზის შენობა.

მეორე ეკლესია ოლთისის ციხისა

დასავლეთის მხრით ოლთისის ციხეს ეკვრის ფრიად ვრცელი ოთხკუთხედი მოედანი, მოზღუდული მაღალი ქვითკირის კედლებით. ეს არის მეორე დაბლობი ნაწილი ციხისა. ამ ადგილში ახლა მარტო ერთი შენობა მოჩანს, იგიც ახალი, ყაზარმის მსგავსი, მიშენებული თვით ციხის კლდეზე, ხოლო სამხრეთ- აღმოსავლეთის კუთხეში ამ ზღუდისა დაცულია ძველი ქართული ეკლესია მოზრდილი, ერთნეფიანი ბაზილიკა, მაგრამ თან ახლავს სამკვეთლო და სალარო, რომელთაც აფსიდები არა აქვთ და რომლებიც საკურთხეველს არ უერთდებიან კამარებით, არამედ თვით ეკლესიას. თაღები ეხლა დაბალია და უსწორმასწორო; ეს სომხებს გადაუკეთებიათ, რომელნიც ეკლესიას ფლობენ. წინანდელი თაღები დამყარებული ყოფილა ორ სართავ კამარაზე. შესავალი აქვს სამრეთით და ჩრდილოეთით (დასავლეთის კედლის ახლოს). ფანჯრები თითო საკურთხეველში, სამკვეთლოში და სალაროში, ხოლო სამხრეთის და ჩრდილოეთის კედლებში სამ- სამი. ეკლესია შეძერწილია სხვადასხვა ფერის ნათალი ქვებით. დასავლეთის მხრით ეკლესიას პატრონიკე (ხორი) აქვს. კედლებში რამდენიმე ქვა არის ჩატანებული ზედ ამოჭრილი ჯვრებით. ერთს ქვაზე აკანთის ორნამენტია, ლამაზი. ეკლესიაში ორი ქვის ნატეხი იპოვება. ერთზე გადასული ასომთავრული წარწერა, ეტყობა; მეორეზე ოთხი მოსხო ლამაზი ბერძნული ასოა: IIOI. ეკლესიაში ახლა ინახება სომხური ხელნაწერი სახარება ბომბიცინაზე დაწერილი ორ სვეტად. თავში ორი ფურცელი და ბოლოს ერთი ფურცელი პერგამენტისა არის. ხელნაწერი გადაწერილია 1605 წელს, ყდა ხისა აქვს შავტყავგადაკრული და პირველ გვერდზე შემკობილია ჯვრით, რომელიც შემოუწირავს ვიღაც აბრაამს შესაწყნარებლად მისი დედისა ზანონისა და მამისა ალექსიანისა. სახარება შემკობილია ფერადოვანი მინიატურებით მახარობელთა, ათთორმეტ საუფლო დღესასწაულთა და სხვა სახარების სცენებით. მეთაური ასოებიც ფერადოვანია.

მიზგითა ანუ ჯამე ასლან-ფაშისა

ეს ჯამე საუკეთესოდ ითვლება მთელს ყარსის ოლქში. ლამაზი გუმბათიანი შენობაა კვადრატული. სამხრეთ - დასავლეთის მხრით თან ახლავს მაღალი და კოხტა მინარეტი. შესავლის წინ კარიბჭეა სამგუმბათიანი. გუმბათები ერთი მხრით დამყარებულნი არიან თვით კვადრატის კედელზე და მეორე მხრით ოთხ, მთელი ქვისაგან გაკეთებულ ერთობ ლამაზ სვეტზე. კარიბჭე 12 ვერშოკით ამაღლებულია თვით ჯამეს იატაკზე. შენობა სხვადასხვა ფეროვანი ნათელი ქვებით არის ნაშენი. დახურული ყოფილა წინათ კრამიტით; ახლა ჟესტის სახურავი აქვს, მწვანედ შეღებილი. დეტალები ამ შენობისა ერთობ საუცხოოა. სვეტები შემკობილია ლამაზი კვარცხლბეკებით და სვეტის თავებით. კვარცხლბეკებზე დადებულია სპილენძისაგან ჩამოსხმული მრგვალი ბალიშები და ამას ემყარება სვეტები. ასეთივე მრგვალი ბალიშებია სვეტის თავსა და სვეტს შორის. შესასვლელის კარის არე მოცულია ისეთივე ჩუქურთმებით, როგორც ქართული ეკლესიები საუკეთესო დროისა. კერძოდ, თავი კამარა შუაში შემკობილია ფურცლოვანი ჩუქურთმით, რომელიც ბანას ეკლესიის შემკობას მოგვაგონებს. კამარები ისრულია, გუმბათი ტრომპებზეა დამყარებული. ფანჯრები მრგვალი, ოთხკუთხედი და მომრგვალებული, სულ ქართული ჩუქურთმებით არის შემკობილი. ფანჯრებში სხვადასხვა ფერადოვანი მინებია ჩასმული. შიგნით კედლები შელესილია და შეღებილი მომწვანოდ. პატრონიკე ხისა არის დამყარებული ხის სვეტებზე, მაგრამ სვეტების კვარცხლბეკები სპილენძისა არის, ისეთივე ვალუტებით, როგორც ბანას ეკლესიის სვეტის თავებს ამშვენებენ. მიმბეთი შიგნით მოცულია ოთხკუთხედი ქართულად მოჩუქურთმებული ხის ჩარჩოთი. იატაკი ცემენტისა არის. ერთის სიტყვით, ჯამეს ხუროთმოძღვარს სავსებით და მოხდენილად გამოუყენებია ქართული შემკობილებანი, რომელნიც ამშვიდებენ ბანას და მისი არემარის ეკლესიებს. მრავალი თათრული წარწერა კარების ირგვლივ და ეზოში შესავლის თავზე მოგვითხრობს, რომ ჯამე აშენებულია ასლან ფაშის მიერ მე-17 საუკუნეში. ეს იყო ტომით ქართველი, ათაბაგის ჩამომავალი. მის ძმას ახმედ ფაშას ჯამე აუშენებია ბარდუსში, რომელიც ჩვენ არ გვინახავს. აღმოსავლეთის მხრით ოლთისის ჯამეს ეკვროდა ასლან ფაშის სასახლე, რომელიც სრულიად განადგურებულია ახლა, ხოლო რამდენიმე ქვის კამარა კიდევ მოჩანს. თვით ასლან ფაშა სიკვდილით დასჯილ იქნა 1677 თუ 1779 წელს (Hist. de la Géorgie, II, p. 640).  უცნობი ეკლესიის წარწერები ოფიცერმა კოტე ჯინჭარაძემ გვიამბო, რომ მას ოლთისის მახლობლად უნახავს ერთი ეკლესია, რომელსაც ჰქონია ასომთავრული წარწერები და გადმოგვცა, რაც მას ხელით გადმოეღო. ოთხი სიტყვა ამათში ფრესკების წარწერებს შეიცავს:

«წ¯ჲ მინა, ფოკა; კონონ».

შემდეგ იკითხება სიტყვები:

სლცვ (= სალოცავად)... და შჩნებლ ღმთისაგნ დაოჳსბმჲსა:

წ¯თა»... (= და შეჩვენებულ ღმ(რ)თისაგან დაუსაბამოჲსა: წმიდათა).

სიხჩეკი

სიხჩეკი ქართული მაჰმადიანების სოფელია, გაშენებული სიხჩეკის წყლის ვიწრო ხეობაში. მარჯვენა ნაპირზე ამ წყლისა ამართულია მაღალი კლდე თავმოკვეთილი კონუსის მსგავსად. ერთი მხარე მისი მიუდგომელი ვერტიკალური სალი კლდეა, მეორე მხრით კლდე თითქო დაკიდებულია. აქა-იქ ფერდობზე ვიწრო კალთებია შემაგრებული ქვითკირით, რომ არ ჩამოიქცეს და ერთ ასეთ კალთაზე სამხრეთ-აღმოსავლეთის მხრით, მწვერვალის მახლობლად, გაშენებულია პატარა ოთხკუთხედი ქვის ეკლესია, ერთაფსიდიანი, კარგად შენახული. შესასვლელი აქვს დასავლეთის მხრით და ფანჯარა აღმოსავლეთით; საკურთხეველში ორი პატარა უბე მოჩანს. ჩრდილოეთის მხრით მიშენებული აქვს ეკვტერი, უფრო კარგის თლილის ქვით ნაშენი, ვიდრე თვით ეკლესია. ერთი კარით დასავლეთით და ერთი სარკმლით აფსიდაში. ეკვტერი ეკლესიას კარებით არ უერთდება. როგორც ეკლესია, ისე მისი ეკვტერი სულ მოხატული ყოფილა ფრესკებით. ნაწილი მოჩანს საკურთხეველში. ეკლესია ქვით არის დახურული. მეორე კალთაზე ამ კლდისა დიდი ქვითკირისაუზია და აუზის მახლობლად მრგვალი კოშკი. მთელი კალთა შემოზღუდულია ქვითკირის კედლებით. სულ მწვერვალზე პატარა სწორ ადგილზე აგრეთვე კოშკია ამართული, მაგრამ მისავალი ახლა მოშლილია. აქედან საუცხოო პანორამა იშლება ოლთისის ხეობისა. სიხჩეკის აღმოსავლეთით სოფელი ლესპექი არის. ამის მახლობლად გიშერის მადანია. აქვე გამოდის სიამერის ქედი, რომლის ერთი მწვერვალი კორ-კორ-დაგი შედგება ქვა-მარილისაგან, მაგრამ ამის მარილი უფრო დაბალი ხარისხისაა, ვიდრე ყაღიზმანისა და კულპისა.

ჩაპარლი - ყიშლა

აქ 15 სახლი სომეხია. ძველი ეკლესია, რომელიც ჩუქურთმებით ყოფილა აქა-იქ შემკობილი, მოუშლიათ და მის ადგილზე ახალი აუშენებიათ. ძველი ეკლესიის ქვები აქა-იქ მოჩანს კედლებში.

ბაღჩალი - ყიშლა

ბახჩალი-ყიშლაში მაჰმადიანები ცხოვრობენ, მეზობელ სოფელში ურუკში – სომხები. ეკლესია ბაღჩალ-ყიშლასი გაშენებულია პატარა მდინარის გეჩუდ-სუს პირზე, ციხის მარცხნივ. ქვით ნაშენი ეკლესია ჯვარის სახისა არის, სამფასადიანი, დასავლეთის მკლავი სწორკუთხიანია, წაგრძელებული, თაღი და გუმბათი ჩანგრეულია, კედლები კარგად არის დაცული და მიძერწილია შიგნით და გარედ ლამაზად ნათალი მუქი მოწითალო კუბიკური ქვებით. შესასვლელი აქვს სამხრეთით, ფანჯრები – თითო აღმოსავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთით. ეკლესიის ირგვლივ ძველი სასაფლაო არის. სასაფლაოს დიდრონი ქვები წარმოგვიდგენენ ქანდაკებებს შეკაზმული ცხენებისა, ცხვრებისა და სხვა ცხოველთა. პატარა მდინარე, რომლის ნაპირზე ეკლესია არის გაშენებული, გამოდის კლდეების ნაპრალიდან, რომლის სიგანე 2 საჟენს უდრის. ერთ ნაპირზე ნაპრალისა მაღალ კლდეზე ციხე-კოშკია გაშენებული, მეორეზე – დიდი ოთხკუთხედი კოშკი, მიძერწილი მოწითალო ქვებით. ამის შემდეგ მდინარე ფართოვდება, მაგრამ შემდეგ შედის ასეთივე კლდეების ნაპრალში. სოფელი ბახშალი-ყიშლა ამ ორ ნაპრალ კლდეებს შუა არის გაშენებული.

ფარნაკი (კარტაზე - პერნიაკი)

ფარნაკი მდებარეობს ოლთისის წყლის ორთავე ნაპირზე, იქ, სადაც ბანის წყალი ერთვის ოლთისის წყალს. ამის მახლობლად მარილის სამრეწველოა და სოფელი ავჭალა. აქ ორივე ფრიად მაღალ კლდოვან ნაპირზე ოლთისის წყალისა თითო ციხეა გაშენებული. პირველი მოთავსებულია მარცხენა ნაპირზე ვიწროდ წაგრძელებულ კლდოვან გორაკზე, რომელიც ირგვლივ შემოზღუდულია მაღალი ქვითკირის კედლებით და შეადგენს ერთს მაგარ ციხეს. დასავლეთის ნაწილში ციხისა აშენებულია საკმაოდ დაცული გუმბათიანი პატარა ეკლესია, რომელიც შეძერწილია ტლანქად ნათალი წითელი ქვებით. გუმბათი დამყარებულია აღმოსავლეთით აფსიდის კამარაზე, ხოლო დასავლეთით სართავი კამარის ქუსლებზე. საკვირველი ესაა, რომ გუმბათს გადამავალი აფრები სრულიად არა აქვს. გუმბათი ეხლა სანახევროდ ჩამოქცეულია. ეკლესიას შესავალი აქვს დასავლეთითდა სამხრეთით, ფანჯრები – თითო ყოველის მხრით. გუმბათში ოთხი მრგვალი სარკმელი ყოფილა. გუმბათი ოთხწახნაგოვანია, დაბალი. ეკლესიის დასავლით პატარა სწორი ეზოა. ამ პირველი ციხის პირდაპირ, მარჯვენა ნაპირზე ოლთისის წყლისა უფრო მაღალი კლდოვანი მთა არის გამაგრებული ზღუდეებით, კოშკებით და სხვა შენობებით. ასე რომ, სიმაგრე რამდენიმე სართულიანია. ნაშთები სახლებისა, ეკლესიებისა და აბანოებისა იპოვებიან როგორც კლდის ძირში, ისე ზემოთ სართულებშიც. ამ სიმაგრიდან, როგორც ადგილობრივი მცხოვრებნი ამბობენ, მიდის გვირაბი ოლთისის წყალთან. ამავე მარჯვენა ნაპირზე ოლთისის წყლისა არის სოფელი ეგრი-კილისა, რომლის ძველი ქვის ეკლესიისაგან მხოლოდ აფსიდის ნაწილი მოჩანს და ეტყობა, ეკლესია მიძერწილი ყოფილა ქვებით.

ნორბერდი

ნორბერდი სომხური სიტყვაა და ნიშნავს ახალ-ციხე-ს. ეს ციხე გაშენებულია კონუსის მსგავსი მაღალი კლდის მწვერვალზე იქ, სადაც ოლორის წყალი (ოლორ-სუ) ერთვის ოლთისის წყალს. მწვერვალი შემოზღუდულია მაღალი ქვითკირის კედლებით, სათოფურებით ზემოთ. შუაში ამართულია მაღალი მრგვალი კოშკი. აქედან სულ ბაღნარით გზა მიდის ოლორის წყლის ნაპირად ოლორში.

ოლორი

ოლორი გაშენებულია მაღალ პლატოზე, ბაღნარში. აღმართი ოლორის წყლიდან ოლორამდის ორ ვერს-ნახევარს შეიცავს. აქ ტაოსკარის უჩასტკის მმართველის სადგურია. ეკლესიის ნანგრევები აღარ მოიპოვება; სულ განადგურებულია, ხოლო ციხეების და კოშკების ნანგრევები მის არემარეში საკმაოდ არის.

ორთისი

ოლორიდან ორთისამდის ორი საათის გზაა: ერთი საათი აღმართით, მეორე დაღმართით. სოფელი სულ ვიწრო ხეობაშია გაშენებული ორთისის წყლის პირად და შესდგება 49 გამუსულმანებული ქართველების სახლისაგან. ირგვლივ სულ ბაღნარია, შემორტყმული სხვადასხვაფეროვანი სალი კლდეებით. ერთი კლდე შუა სოფელშია სვეტის მსგავსად ამაღლებული და მის მწვერვალზე ლამაზი კოშკია, ეხლა სანახევროდ ჩამონგრეული. თვით სვეტიც დასერილია და თანდათან იშლება, კოშკის შერჩენილი ნაწილიც მოკლე ხანში ჩამოვარდება, ვინაიდან სვეტის ზემო ნაწილი კოშკითურთ უფრო დიდი და ბრტყელია, ვიდრე დიამეტრი მისი გამაგრებული ძირისა. ასეთი სხვადასხვა კონგლომერატებისაგან შემდგარი ბუნებრივი სვეტები ხშირია ტაოში. ამ სვეტის მახლობლად, ჯამეს წინ, წყაროა ამოშენებული ძველი ნათალი ქვებით წყალსადენად. სახლები მცხოვრებთა ხისაა, მიწით დახურული. ხისაა აგრეთვე ჯამე, რომლის ხის აივანი შიგნით, პატრონიკეს წინ, შემკობილია ლამაზი ჩუქურთმებით ქართული რიგისა.

კალმახის ციხე და დიდი მონასტერი-ლავრა

ვაჩი-ძორი ანუ ვაჩე-ძორი

ორთისის წყალი ერთვის სალაჩურის წყალს, შემდინარეს ოლთისის წყალისა. ამ წყლების კალაპოტები იმავე დროს გზებია. სხვა გზები აქ არ მოიპოვება. ჩვენ გავყევით ჯერ ოლთისის წყლის კალაპოტს, შემდეგ სალაჩურისა ნიაკომის წყლის შესართავამდის, რომელიც მარჯვნივ ერთვის სალაჩურის წყალს (აქედან ავყევით ნიაკომის წყლის მაღალ ხეობას და მივედით ეხლა დიდ ვანქად წოდებულ დიდი მონასტრის ნანგრევებთან. აქ ხეობა შედარებით ფართოა, წყლის პირად ბაღებით მოცული. ორივე მხრით ხეობისა ფრიად მაღალი მთებია, ქვემოთ ტყით და ბუჩქნარით შემოსილი, ხოლო ზემოდან კლდოვანი. ერთი მაღალი და მიუვალი კლდის მწვერვალზე სამხრეთის მხარის მონასტრის ნანგრევებისა აშენებულია დიდი ციხე, ეხლა მუსულმანთა ჩვეულებით კალად წოდებული. ჩვენის აზრით, ეს უნდა იყოს ძველი კალმახის ციხე. პირდაპირი საბუთი ამისა არა გვაქვს, ხოლო როდესაც ადგილოებრივ მცხოვრებთ შევეკითხეთ, რას უწოდებთ ამ ციხეს-მეთქი, ყველამ ერთხმად მიპასუხა: კალასო: კალმახი არ გაგიგონიათ-მეთქი? ერთმა ხანშესულმა მიპასუხა: როგორ არაო, ბაბუა ჩემი და სხვა ძველი კაცები მაგას კალმახ-კალას ეძახოდენო, მაგრამ ჩვენ კალას ვეძახითო. «ქართლის ცხოვრების» თქმით, არჩილ მეფის დროს (688–718), «სარკინოზნი განძლიერდნენ ქუეყანასა რანისასა და დაეპყრათ გაზირი და სომხითი». ამის გამო გუგარის ანუ სომხითის მთავარნი, რომელნიც იწოდებოდნენ პიტიახშებად, ესე იგი საზღვრის მცველებად, მიადგნენ კლარჯეთს, მაგრამ იქ არ შეუშვეს და ნახევარნი მათგანნი წარვიდნენ ტაოს, შეიპყრეს კლდე ერთი, რომელსა ერქვა კალმახი, და მუნ აღაშენეს ციხე (ბროსეს გამ. ქართ. ცხ. I. გვ.181). მარიამ დედოფლის ვარიანტში (გვ.211) ეს ამბავი ასეა მოთხრობილი: «მასვე ჟამსა (არჩილ მეფის დროს) პიტიახშნი ვინმე არა შეუშუნეს კლარჯეთს სახვად, და წარვიდეს ნახევარნი მათგანნი და შეიპყრეს კლდე ერთი ტაოს, რომელსა ერქუა კალმახი, და აღაშენა ციხედ». სომხური წყაროების ცნობით, კალმახი ანუ კამახი ტაოში (ტაიკში) 771 წლის ახლოს ხანშია აშენებული სომხის მთავრის აშოტ ქველის მიერ (820. Brosset, Additions, გვ.159). ნ.მარრის ახალი ცნობით, კამახი ანუ კალმახი აშენებულია 782 წლის ახლო ხანში ბაგრატიდის აშოტ მისაკერის მიერ, სიმბატის ძისა (იხ. ანი. ლენინგრადი, 1934, გვ.21). ვახუშტი ბატონიშვილმა არ იცის მდებარეობა კალმახისა, როდესაც ამბობს: «ხოლო კვალად არტანუჯის მდინარის შესართავს ზეით ჭოროხს მოერთვის თორთომის მთიდან გამომდინარე წყალი, რომელი მოდის აღმოსავლეთად: ამ ხევზე კალმახისა არს ციხე კალმახისა, რომელი აღაშენეს პიტიახშთა, დიდ-შენი მაგარი და შეუვალი, იყო საერისთო ტაოსი» (ბროსეს გამოცემა, გვერდი 11835. ჩვენ მოვლილი გვაქვს თითქმის მთელი ტაო და არსად ისე შეუვალი და მიუდგომელი ციხე არ გვინახავს, როგორც აქ. მე და კალგინი არ ავსულვართ ამ ციხეზე. ლიოზენმა შეძლო ასვლა და გადმოიღო ფოტოგრაფიულად. ციხე ძალზე დანგრეულია. წარწერები ლიოზენმა ვერ იპოვა. ქვემოდან, მონასტრის ნანგრევებიდან, სახე ციხისა სამჯერ არის გადაღებული. ამ ციხის, ასე ვთქვათ, მფარველობის ქვეშ ყოფილა გაშენებული ნიაკომის ხეობაში დიდი მონასტერი ვაჩი-ძორი, რომელიც სრულიად უცნობია ჩვენს წყაროებში. ამ მონასტრის არც არსებობა ვიცოდით, არც სახელი, არც მდებარეობა. მხოლოდ ერთ ხელნაწერს საეკლესიო მუზეუმისა №73 ბომბიცინაზე დაწერილს, რომელსაც აკუთვნებენ მე-11 საუკუნეს და რომელიც შეიცავს ექვსთა დღეს ვასილ დიდისა და გრიგორ ნოსელისა, აქვს მინაწერი ტექსტის ხელით: «სრულ იქმნა... დიდსა ლავრასა შატბერდს... ჴელითა გრიგოლ ვაჩეძორელისათა» (იხ. თ.ჟორდანიას აღწერილობა, I. გვ.73). ქვემოთ მოყვანილ მღვიმეში ნაპოვნი წერილებისაგან ჩვენ დავინახავთ, რომ ამ ხეობის და მონასტრის სახელი ყოფილა ვაჩი-ძორი, იგივე ვაჩე-ძორი, ხოლო თავი ეკლესია ამისა აშენებული ყოფილა პირველ მოწამის წმ.სტეფანეს სახელზე. ეს მონასტერი ერთი საუკეთესო ძეგლთაგანია ოლთისის ოკრუგისა. ეს უფრო დიდია და უფრო ლამაზი, ვიდრე ლექსორის მონასტერი და თავისი სირთულით მოგვაგონებს საფარის მონასტერს, ახალციხის მახლობლად, ვინაიდან თავ ტაძარს აქ ახლავს რვა პატარა ეკლესია და სხვა მრავალი შენობა, მაგრამ, სამწუხაროდ, ყველაფერი ეს მინგრეულ-მონგრეულია. საქმე ის არის, რომ ნიაკომის მცხოვრებთ ეს ადგილი გაუხდიათ თავის მეზრედ, საზამთრო სადგურად (თვით სოფელი მთაზეა გაშენებული) და მონასტრის შენობები გამოუყენებიათ საბოსლედ, სათივედ, საბძელად და სხვა სადგურებად. ყველაფერი ეს ხელს გვიშლიდა შენობათა დეტალების გასაცნობად. ყველა პატარა ეკლესია ჩვეულებრივი რიგისაა. ყველა ნაშენია უბრალო ქვით, ხოლო კამარები და ჩარჩოები კარ-ფანჯარათა ნათალის ქვით, შიგნით ყველა შელესილია და მოხატული ყოფილა ფრესკებით, რომელნიც ახლა უმეტეს შემთხვევაში მოსპობილია. ყველა შენობა ქვითაა დახურული. შუა ადგილს და ძირითად ფუძეს მონასტრისას შეადგენს მოგრძო ოთხკუთხედი გუმბათიანი ტაძარი, სამნეფიანი და მრავალეკვტრიანი. ადგილის უსწორმასწორობის გამო საკურთხეველი სამხრეთ-აღმოსავლეთისკენ არის მიმართული. შენობა შედარებით საკმაოდ კარგად არის დაცული, თუმცა თაღები აქა-იქ ჩანგრეულია, მაგალითად საკურთხეველში უმეტესი ნაწილი, მაგრამ გუმბათი და გუმბათის ყელი მაგრად არის. მრგვალი გუმბათის ყელი, რომლის დიამეტრი უდრის 2,16 საჟენს, სულ დაბალია. მისი სიმაღლე არ აღემატება 0,84 საჟენს. ის თავისი კამარებით დამაგრებულია ოთხს მრგვალ სვეტზე. დიამეტრი ქვით ნაშენი სვეტისა უდრის 0,56 საჟენს, ხოლო სიმაღლე 2,12 საჟ. სვეტები შეძერწილია თლილი ნაცრისფერი ქვებით. გადასვლა კვადრატის კამარებიდან გუმბათის ყელის სიმრგვალეზე კონუსისებური აფრებით წარმოებს. თვით დაბალი გუმბათიც კონუსის მსგავსია. ქუსლები, სართავი კამარებისა და იმ კამარებისა, რომელნიც მიმართული არიან სამხრეთით და ჩრდილოეთით, ერთს სიმაღლეზე დგანან, ხოლო იმ კამარებისა, რომელნიც მიმართული არიან აღმოსავლეთით, უფრო დადაბლებული არიან. შინაგანი სიმაღლე ეკლესიისა იატაკიდან გუმბათის თავამდის უდრის 6,05 საჟენს. გუმბათის ყელში ოთხი ფანჯარაა: აღმოსავლეთის სამს აფსიდაში თითო, დასავლეთის მხრით ორი ფანჯარა ყოფილა, მაგრამ ეხლა ერთი სულ დახშულია და მეორე სანახევროდ შემდეგ მიშენებული სტოათი. კარები თითოა სამხრეთით, დასავლეთით და ჩრდილოეთით. უკანასკნელი დაბალია და ჩრდილოეთის ეკვტერში გადის. ეს ეკვტერი უაფსიდოა, მაგრამ ტრაპეზის ქვა მიშენებული აქვს აღმოსავლეთის სწორ კედელზე, ფანჯრის ქვემოთ. ეკვტერი კლდეშია გამოკვეთილი, ვიწროა, სიგანით 0,60 საჟენი და უფრო გრძელ კორიდორს მოგვაგონებს. ჩრდილოეთის კედელში სამი უბეა დატანებული. იატაკი მისი ამაღლებულია ეკლესიის იატაკზე 0,90 საჟენით. დასავლეთის მხრით ამას ახლავს შემდეგ მიშენებული პატარა ეკლესია, რომელიც შეერთებულია კორიდორთან ვიწრო გასავალით აფსიდიდან. ჩრდილოეთის ეკვტრის მინაგვარი შენობა სამხრეთის მხრიდანაც ემჩნევა ეკლესიას, მაგრამ ამისგან ეხლა მარტო ერთი კედლის ნაწილია დარჩენილი. დასავლეთის მხრით თავ-ტაძარს თანდათანობით, სხვადასხვა დროს, რამდენიმე მინაშენი ახლავს. თავდაპირველად ოთხკუთხედი სტოა ერთი კარით დასავლეთით; მეორე კარი მას აერთებს ჩრდილოეთის კორიდორზე მიშენებულ ეკლესიასთან, ფანჯარა ერთი აქვს სამხრეთით და ერთიც – კარის ზემოთ, დასავლეთით. თაღი გოდრულია. შემდეგ ამ სტოას მიშენებული აქვს ღია კამარებზე დამყარებული კარიბჭე: ამისი თაღი აგურისა არის, ჯვარისებური. ორთავე ამ მინაშენის განის კედლებს კონტრფორსები ახლავს. სამხრეთ-დასავლეთის მხრით კარიბჭეს მიშენებული აქვს პატარა ეკლესია, რომელიც შეძერწილი ყოფილა ლამაზი ნათალის ქვებით და შემკობილი ჩუქურთმებით. ქვები მოუძარცვავთ; ზოგი მათგანი ჩატანებულია სხვადასხვა საოჯახო უშნო შენობებში ამ საზამთრო სადგურისა. შესავალი აქვს ეკლესიას ეზოდან ჩრდილოეთით, ფანჯრები თითო აღმოსავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთით. აფსიდაში ორი პატარა უბეა. თაღი ჩაქცეული ყოფილა, მაგრამ მცხოვრებთ მიწური ჭერით დაუხურავთ და ეკლესიის საბოსლედ გადაუქცევიათ. ჭერს შეყენებული აქვს შუაში ხის ბოძი ნათალ ქვაზე დამყარებული. ქვას ასომთავრული წარწერის ნაშთები ემჩნევა:

«... უძლე... / ორყ... / ო: მის /.: ა: ქავთ(არ):»

ეს შეიძლება საფლავის ქვის წარწერა იყოს. კარის ჩარჩო ამ ეკლესიას ჰქონია შემკობილი ლამაზი ჩუქურთმებით ირგვლივ და გადაბმული ასომთავრული წარწერებით სამი მხრით. ეს ქვები მოუძარცვავთ და ჩაუტანებიათ ძირის კედელში ერთ უხეშად შეკოწიწებული საბძელისა ჩრდილოეთის მხრით ეკლესიისა. ორი წარწერიანი ქვა ჩვენ დიდის გაჭირვებით და ვაივაგლახით მაგნის საშუალებით ფოტოგრაფიულად გადმოვიღეთ. მესამეს, ვიწროს, ვერ მივუდექით, მაგრამ ადგილობრივად წავიკითხეთ. წარწერა ზოგ ადგილას გაფუჭებულია. საერთოდ წარწერა ასე იკითხება:

1. : ქ: ქართველთა: 36 და: აფხაზთა: მეფისა: დიმიტრის

ასული[ისა]... [პატრონი]სა: რჳსუდანისა: დაჳთვ¯თ (?):

ყ...

2. და: მათითა: საფასოჲთა: აღეშენ :

3. ეკოჳტერი: ესე: სახელსა: ზ¯ა: ყ¯დ წ¯სა: ღ¯თის: მშობლისასა: მოძღრბასა: შინა:

უჩ...

4. გ¯დძს: ძისა: ქორონიკონსა: ფკვ: ჴ[ელითა]... ა: ცხო...:

უქარაგმოდ:

1. ქ. ქართველთა და აფხაზთა მეფისა დიმიტრის ასულ(ისა)... (პატრონი)სა

რუსუდანის დაუთავეთ (?) ყ(ოვლითა)

2. და მათითა საფასოჲთა აღეშენა

3. ეკუტერი ესე სახელსა ზედა ყოვლად წმიდისა ღმრთის მშობელისასა,

მოძღურობასა შინა უჩ...

4. გოდერძის ძისა, ქრონიკონსა ფკვ, ჴელითა... ა ცხო...

ქორონიკონი უდრის 1306 წელს. აქ მოხსენებული დიმიტრის ასული რუსუდან არის მეფე დიმიტრი III (Hist. de la Géorgie, II, 1, p.624). ამრიგად, ეს ეკლესია-ეკვტერი აშენებულია მე-14 საუკუნის დასაწყისში, მაშასადამე, წინა შენობანი დასავლეთის სტოა და კარიბჭე იმაზე წინა დროს ეკუთვნიან. ბოლო დროს, ალბათ იმავე მე-14 საუკუნეში, დასავლეთის მხრით აშენებულია ორსართულიანი სამრეკლო, ლამაზად ნათალი ქვებით შეძერწილი. ზემო ნაწილი რვაწახნაგოვანია, ქვემო სართული გაშლილი კამარით 1,28 საჟენის სიგანით, ალაყაფის კარებად არის გამოყენებული ეზოში შესავალად. ამ სამრეკლოსაც ჩრდილოეთის მხრით მიშენებული აქვს პატარა ეკლესია ერთის ფანჯრით აფსიდაში და სამით დასავლეთის მხრით; კარი სამხრეთით აქვს. საკურთხეველში ორი პატარა უბე მოჩანს. ეკლესია უბრალო ქვითაა ნაშენი. გოდრული თაღი აგურით არის ამოყვანილი. ეს ეკლესია კარგად არის დაცული და ეხლა სათივედ არის გამოყენებული. სამხრეთ-დასავლეთის კუთხეში სამრეკლოს ზემო სართულისა, ფანჯრებს შუა, კალატოზს გამოუხატავს თავისი თავი ქვაზე. ეს კაცია მოზრდილი წვერით ზის და ხელი გაუშვერია გასათლელი ქვისაკენ. ქვემოთ ქვისა წერაქვია გამოხატული, ზემოთ კიდევ მეორე სათლელი იარაღი და მას ლამაზი ასომთავრული წარწერა აქვს:

ქ¯ე შ¯ე გ¯ი (=ქრისტე შეიწყალე გიორგი).

ქვემოთ კიდევ ყოფილა რაღაც წარწერა, რომელიც ეხლა გადაშლილია. შიგნით თავი ეკლესია სულ მოხატული ყოფილა კარგი სტილის ფრესკებით, რომლითაც მოცული ყოფილა კედლები, თაღები და სვეტები. ახლა ეს სულ მოშლილია, მაგრამ ნაშთები ყოველგან ეტყობა. გუმბათის ყელში წარმოდგენილნი ყოფილან წინასწარმეტყველები თავისი წარწერიანი გრაგნილებით და მიქაელ მთავარანგელოზი. შერჩენილია წარწერები:

აჰა            ჴრ          მიქაელ

ესეთა        ენეს       დიდი

ქ¯ლწლი    გ¯ნ ცხო  მთ          ძლითა

მიუდ         რბდ       ვართ       შ¯ნთა

გეს და        ხა          ანგე

შვას ძე.       რიშნ.     ლ¯ზთაჲ  გ¯დთა.

საკურთხეველში მოჩანან წმიდა მამაები, ექვს-ექვსი ფანჯრის ორივე მხრით და ერთი წელსზევითი სურათი ანგელოზისა. აფრებზე ემჩნევა მახარობლები. სვეტებზე და კამარებზე ნაშთები სხვადასხვა წმიდათა, მეფეთა და წამებულთა, მაგრამ მთელად არც ერთი არ შენახულა. საკურთხეველის ორ ღრმა უბეში (გეგმაზე ერთია აღნიშნული) ემჩნევა ფრესკები, მარჯვენაში დაცულია იოანე ღვთისმეტყველი, დასავლეთის ფანჯრის ორივე მხარეს თითო ფიგურაა მთელის ტანით, იოაკიმე და ანა, იოაკიმეს სურათი გადმოღებულია; თვით ფანჯრის თაღში ანგელოზია. ამ ფანჯრის ქვემოთ მრგვალი სარკმელია. ირგვლივ ვაჩი-ძორის თავი ეკლესიისა მრავალი შენობის ნანგრევებია. ამათში ერთი თაღიანი შენობა სამხრეთის მხრით არის სულ ახლოს ეკლესიასთან. მეორე დიდი ოთხკუთხედი შენობა არის ჩრდილო-აღმოსავლეთის მხრით. ეს უნდა ყოფილიყო საოსტიგნე (სასადილო სახლი). ამას აქვს შესავალი დასავლეთითდა სამ იარუსად განაწილებული ორ-ორი ფანჯარა სამხრეთით. ქვემოთ ორი ფანჯარა სარდაფს ეკუთვნის, რომლის შესავალი ეხლა აღარ მოჩანს. ზემო ნაწილი ამ შენობისა ეხლა გაყოფილია ხის ჭერით ორ სართულად. ზემო ნაწილი გადაქცეულია სათივედ და დახურულია ხით. თაღი კარგი ხანია ჩაქცეულა. ამ საოსტიგნეს და ტაძარს შუა მეორე თაღიანი ქვის შენობაა, შეერთებული ერთთან და მეორესთან. შენობა თაღს ზემოთ დახურულია მიწით და ეს სახურავი იმავე დროს ბანად არის გამოყენებული. შენობა სალარო უნდა ყოფილიყო ძველ დროში. სამხრეთ-აღმოსავლეთის მხრით თავი ეკლესიის რამდენიმე შენობის ნაშთია. ყველაზე მნიშვნელოვანი არის დიდი ოთხკუთხედი მოგრძო შენობა, ეკლესია ერთაფსიდიანი, ხოლო თვით ორსართულიანი. ქვემო სართული აკლდამას წარმოადგენს... შენობას ორივე მხრით სიგრძეზე ერთობ გამოწეული პილასტრები აქვს მიშენებული და ამ პილასტრებზე კამარებია გადაყვანილი. შუა ნაწილში ერთ კამარაზე ბალკონია. შენობას სამხრეთით აქვს შესავალი კარი და სამი ფანჯარა. ამ შენობაზე (ეტყობა შემდეგ დროში) მიშენებულია საკურთხეველი. ასე რომ, ჩვენი აზრით, შენობა წინეთ ეკლესია არ ყოფილა, ხოლო შემდეგ დროში გადაუქცევიათ ეკლესიად და მოუხატავთ ფრესკებით. ფრესკები საკმაოდ კარგად არის შენახული, ფერადებიც ნათლად მოჩანს, მაგრამ ისე ძველი არ არის, როგორც თავი ეკლესიისა; რიგი მათი და ფერადებიც სრულიად ისეთია, როგორიც ჩვენ ვიპოვნეთ 1902 წელს სოლომონ კალის მღვიმის ეკლესიაში და რომელიც ეკუთვნის მე-15 საუკუნეს, ათაბაგების დროს (იხ.XII ტომი მოსკოვის საზოგ. მატერიალებისა, გვ.82–84). გარჩევა და გადმოღება ფრესკებისა შეუძლებელი იყო, ვინაიდან ამ შენობის შუა წელში ხის ჭერი იყო გაკეთებული ზემოდ დახურული მიწით, ერთი არშინის სიმაღლით. ამრიგად, ეკლესია ორ სართულად იყო გაყოფილი: ქვემო ნაწილი საბოსლედ იყო გამოყენებული და ზემოთი – სათივედ. ჩვენ დროს ეს სართული სულ თივით იყო გაჭედილი და დაცლა მისი შეუძლებელი გახდა, ვინაიდან პატრონი იქ არ იყო, ხოლო დასავლეთის კედელზე ზემო სართულში მოჩანდა ერთ ადგილას თავები წმიდათა ასომთავრული წარწერებით: «წ¯ჲ ეფრემ ასოჳრი, წ¯ჲ საბა, სიმეონ მესვეტე» და სულ ზემოთ, მეფის სურათი გრაგნილით, რომელზედაც ეწერა: «ნეტარ არს კაცი». ქვემო სართულში დასავლეთის კედელზე ჩვენ შევამჩნიეთ:

«წ¯ჲ დ¯ე, წ¯ჲ ევსტათე,

წ¯ჲ პროკლე» (ესენი გადაღებულია ფოტოგრაფიულად). ჩრდილოეთის კედელზე ზემო სართულისა განირჩეოდა თავები ფიგურებისა წარწერით: «...ალექსანდრიელი, ხალამპრი».

ვაჩი-ძორის მახლობლად მღვიმეში ნაპოვნი საბუთები

ჩვენს ვაჩი-ძორის მისვლის წინა დღეებში ერთ მონადირეს ამ ნანგრევების მახლობლად კლდის წვერზე მოეკლა გარეული თხა. თხა ძირს აღარ ჩამოშვებულიყო, შუა ნაპრალზე კლდისა დასცემოდა ერთი მღვიმის ამოშენებულ კედელს, ჩაენგრია შერყეული კედელი და ჩავარდნილიყო მღვიმეში. მონადირე ასულა ზევით თხის ჩამოსატანად და მღვიმეში უპოვნია მთელი შეკვრა საბუთებისა: ზოგი დამპალი იყო, ზოგი ნაწილობრივ გადარჩენილიყო და ზოგი – მთელად. მონადირემ საბუთები მიართვა უჩასტკის უფროსს, ფეოდორ ინჟავეტსკის, რომელიც ჩვენთან იყო. ჩვენ გვინდოდა წამოგვეღო საბუთები. ნაჩალნიკიც მომხრე იყო. მაგრამ მეორე, ჩვენთან მყოფმან, ყარსის გუბერნატორის საგანგებო მოხელემ, სტეფანერმოლაევმა განაცხადა, რომ კანონით ნახული საბუთები ჯერ უნდა გადაეცეს გუბერნატორს და შემდეგ შეიძლება მათი ამა თუ იმ დაწესებულებაში წარდგენაო. სულ ექვსი საბუთია: ხუთი ქაღალდზეა დაწერილი, ერთი ტყავზე, ორის მარტო თავია დარჩენილი, ოთხი სრულად არის დაცული. ყველა დაწერილია მხედრულის ხელით, ჩვენის აზრით, მე-15 საუკუნის პირველი ნახევრისა.

I

პირველი საბუთი ფრიად საყურადღებოა. თქმა არ უნდა, ეს ეხება იმ მონასტერს, რომლის ახლოს ნაპოვნია და ამით ირკვევა, ამ ახლა ვანქად წოდებულის მონასტრის, ძველი სახელი ვაჩი-ძორი ანუ ვაჩე-ძორი (როგორც დავინახეთ, შატბერდის ხელნაწერის გადამწერი ვაჩეძორელად არის მოხსენებული). შინაარსით საბუთი წარმოადგენს დადგენილებას ვაჩი-ძორის მონასტრის მოძღვარ კანდელაკის და საერთოდ, კრებულისა. ამ დადგენილებიდან ვტყობილობთ: მოძღვარ კანდელაკს და კრებულს უთხოვიათ ერისთავთერისთავისა და მეჭურჭლეთუხუცესის ზაზა ფანასკერტელისათვის, რათა მას მონასტერი ვაჩი-ძორი გაენთავისუფლებია სამონასტრო გადასახადის ალავისაგან. ზაზას თხოვნა შეუწყნარებია და მათთვის მიუცია გუჯარი «თავსა და ბოლოს ფიცით», რომ ერთი ტეზოლის ალავთა მეტი ალავი მათ არ ეთხოვებოდეს. კრებულს სანუქფოდ გაუჩენია ექვსი წირვა დღესასწაულთა დღეს წელიწადში ზაზასათვის. ფრიად საყურადღებოა კიდევ ერთი გარემოება. კრებული პირობას იძლევა, თუ ერისთავმა შემდეგში რაიმე ახალი გადასახადი შემოიღო, ისინი ვალდებულნი არიან ეს გადასახადი შეკრიბონ და ერისთავს დროზე წარუდგინონ და ალავის აღმოფხვრა ამ ახალ გადასახედზე უარის სათქმელად არ გამოიყენონ. თვით ტერმინი ალავი არსად სხვა საბუთებში ჯერ ჩვენ არ შეგვხვედრია. ალბათ, ეს სამონასტრო გადასახადი მარტო ტაოში იყო შემოღებული. ამ ტერმინიდან უნდა იყოს ნაწარმოები ჩვენში დარჩენილი გვარი ალავიძე. ალავიძენი, სხვათა შორის, ლეჩხუმში ცხოვრობენ. ჩვენი საბუთი პირია იმ დადგენილებისა, რომელიც მონასტრის კრებულს ზაზასათვის მიურთმევია. ამ ზაზა ფანასკერტელის ასული უნდა იყოს სითიხათუნ, ვახტანგ IV ცოლი (1444), დასაფლავებული ბანას. იქვეა დასაფლავებული ვახტანგ IV-ც 1445 წელს. ჩვენი საბუთი და სხვა ამას ქვემოდ მოყვანილი წერილებიც მე-15 საუკუნის პირველ ნახევარს უნდა ეკუთვნოდეს. ამას ეთანხმება მხედრული ხელის ხასიათიც წერისა. XV საუკუნის მეორე ნახევარში, დაახლოებით 1465 წელს, ზაზა უკვე ფანასკერტიდან გადმოსახლდა ქართლში და გახდა მამამთავარი ციციშვილთა გვარეულობისა (ქართ. ცხ.II, გვ.154). ის დახატულია ყინწვისის ეკლესიის დასავლეთის მხრის ეკვტერში, რომელიც მას მიუშენებია და მოუხატავს. წინეთ ის მთელის ტანით ყოფილა დახატული, მაგრამ როდესაც მე გავშინჯე, ფრესკის მარტო წელსზევითი ნაწილი იყო დარჩენილი. მოგვყავს აქ ეს პირველი საბუთი:

ქ:თქუენ: პატრონთა: ნათელსა: და თქუენთა: შვილთა: მეჭურჭლეთა; უხუცეს:

ერისთავთა: ერისთავსა: ფანასკერტელს: ზაზასა: და თქუენსა: ძმასა: ციცის:

კადრეთ: ესე: წიგნი: და პირი: მტკიცე: მიზეზე შემოუღებელი: კადრე: და

მოგაჴსენეთ: ჩუენ: ვაჩი ძორისა37 მოძღურმან: კანდელაკმან: და ერთსულობით:

კრებულმან:

მოვედით: კართა: ზედა: ვიჩივლეთ: რომე: რაცა: დროსთა ნაცა: სათხოარი:

შემოვიდის: მონასტრისა: შესავალშინა: ალავთა: ამოსა წყუედლად: დაგსხონან:38

მოიკლეთ: რომე: ვერა: ამოვიდოდით: დიდი: მისჭირდის: ალავთაგან: ქუეყანას

მოიკლეთ: და შეგუიწყალეთ: თქუენად: სამლოცველოდ: და ალავისა: მოსღა:

ამოგუიგდეთ: რომე

ერთ: ტეზოლისა: ალავთა მეტი: ალავი: არა: შემოვიდეს: რაცა: ქუეყანასა: უკანა:

სათხოარი: იყოს: რასთანაცა: მისა: წიგნსა გუიბოძებდეთ

ვინცა: მოძღრად: ვიყნეთ: და მონასტერსა: ჩუენ: მოვკრეფდეთ: ჟამიერად

ქუეყანას: უკანა: მოგაჴსენებდეთ: დაუყონებლად: რომე: არა: შეგეცილნეთ: რაც

კართა: ზედა: თქუენითა ნებითა: არა: გუირვთ:39 და გუიბედნეთ: საურავითა:

თქუენითა: საპირნოყედ: სხუა: არად: დაგიყოვნოთ: ჟამიერად: მოგაჴსენოთ:

რასთანაცა: ისი: პირი: სათხოარი: იყოს: არა: მიზეზისხუა: არად: დაგიყოვნოთ:

ჟამიერად: მოგაჴსენოთ: რასთანაცა: ისი: პირი: სათხოარი: იყოს: არა: მიზეზი:

შემოვიღოთ: უ(ა)ლაობითა: დაკლებული: არა ვქნათ: თუ: ესე: პირი: და წიგნი:

არა: გავათავოთ: თქუენ: პირადნი: უბრალონი: იყუნეთ: და ჩუენ: ვიყუნეთ: ამა:

ფიცისა: და პირისა: გამტეხელი: ამისი: სიმტკიცე: თავსა: და ბოლოსა: თქვენ:

უკუ(ე)ფიცით: ექსი: წირვა: დღესასწაულთა: თავად: გარიგონ: ჩუენთა: შემდეგო

მთა: საუკუნოდ: ზაზასათუის:

II

მეორე საბუთი წერილია, როგორც ეტყობა, ერისთავის, ზაზა ფანასკერტელის კარის კაცისა ანტონისა ვაჩიძორის მონასტრის მოძღვრის აბრაამისადმი მიწერილი. ის აფრთხილებს აბრაამს, თუ თავისთვის ავი საქმე არ უნდა, ზაზას უნახავადაც ციცი არ ინახულოს. ზაზას ის ამოურჩევია შუა კაცად მის და მისი ძმის ციცის შორის. ეტყობა, ძმათა შორის რაღაც დავა ან უსიამოვნება ყოფილა. ცხადია, ვაჩიძორის მოძღვრის ავტორიტეტი დიდი ყოფილა, რადგან ერისთავი ზაზა მხოლოდ მას ირჩევს შუაკაცად და სხვა კაცი არ უნდა შუა შემოიყვანოს. ტექსტში ზოგიერთ სიტყვას უზის სრულიად ზედმეტი შემოკლების ნიშანი:

: ქ: მ¯იწა: წმიდათა: მადლთა: თქუ¯ნთა:

შემთხუვის: მონატრი: ანტონი: გრძლად:

კადრებითა: არ: დაგრჯი: მოძღუარის: აბრა

მის: მადლმან: ჩე¯მგან: არ გეკადრების: მოჴსე

ნება: და სხუად: ეზომს: მოგაჴსენებ: რომე: თ¯უ:

ანუ: პატრონი: ზაზა: არ მოგიმდურვებია: და

ა¯ნუ: შენის: თავის: ჰავი: არ გინა: პატრონი

სა: ზაზას: უნახავად: ციცის: ნუ: ჰნახავთ: აქა:

მოუჴსენებია: და ნუღარას: დაიყოვნი: წამო

დით: შენითა: პირითა: ეპრიანების: პატ

რონს: ზაზას: ციცის:

საუბარი: და უთქუენს:

კაცს: არ შემოიყვანს: შუა:

და წამოუვალობას: ნუ

იქთ: სხუას: ნუვის: მოუცდი: შენ: წინათ: გა

მოისწრაფე: და დღე: და ღამე: წამოდი: საქმე:

აქეთ: არის: ნუღარ სდგა: წამოდი:

III

მესამე საბუთი წარმოადგენს წერილის პირს, რომელიც მიუწერიათ ალბათ ვაჩიძორის მოძღვარს დავითს და ჯურელს (ჯვარის მონასტრის ყოფილ ბერს) ბართლომეს ყოფილის (უნდა ვიფიქროთ) ქრისტეს საფლავის ბერის პატრონის ნიკოლოზისათვის. ნიკოლოზი, როგორც ეტყობა, ყოფილა ვაჩიძორის მონასტერში, მაგრამ რაღაც მიზეზის გამო წასულა და ხავაღს (ალბათ აქაც მონასტერი იყო) დამდგარა. წერილის ავტორებს მასთან გაუგზავნიათ მისი გამზრდელი ბერი და სთხოვეს უკან დაბრუნდეს და მათთან იღვაწოს ამ წმიდა სტეფანეს (ვაჩიძორის) მონასტერში. ამავე დროს რაღაც პრეტენზიის დასაკმაყოფილებლად მას უთმობენ მამულს ნამორეთს. ხავაღი უნდა უდრიდეს ახლანდელ ხუვახს ხუთვერსიანი რუკისა, სათათრეთში, ყოფილი საზღვრის მახლობლად, მთის დათჭალაბაშის ძირში, სამხრეთ-დასავლით ანზავისა.

IV

მეოთხე საბუთი წერილია საბასი, ვაჩიძორის მოძღვრისა პატრონ ნიკოლოზთან, ალბათ იმავე პირთან, რომელიც მოხსენებულია წინა წერილში, მაგრამ, სამწუხაროდ, წერილის მარტო თავია დაცული.

ქ: ღ¯თო: ჩემო პატრონო: და სულისა: ჩემ

მისა: იმედო: ნიკოლოზ: მიწასა: და

ღირსთა ოდნად: თქუენთა: ლოცვათა: სმენისა:40 მო

ნატრესა: საბასა⁴¹: ნეტარძი: თუ აწ

ცა უმიზეზონი: სუფევთ: მე ვითა: თქუენთა: მად

ლთა: ნატრა. მმართებს: აგრე: მომინდო

მია:. და მენატრების: თქუენთა: მადლთა: შემთ

ხუვა: მერმე: გრძლად: მოჴსენებითა: ვე

ღარას: ვიკადრებ: სულამდი: ვეღარა

ს: ვიკადრებ⁴² რას: ამა: წინასთუისცა: მომიჴსენე

ბია: რთულითა: განაღამცა: წინაშე ვითა

თუ სულნი: გამიძლებენ: მე რომ თქუენსა: ნახვა

სა: ვეღირსო: განაღამცა: მაშინ: ნეტარძი...

V

მეხუთე საბუთი ეტყობა ნასყიდობის წიგნია, მაგრამ შესავალია დაცული, სხვა აკლია; წიგნის მიმცემია თევდორაძე ლომინა.

ს¯ხლითა. ღ-თის. მამისა: ძისა: სოლისა. წმდ

სა: მოხებითა. ყლდ: წმინდისა. დედოფლის [ჩუ

ნი]ს: ღ-თის. მშობლის: მარიამისითა: ძლიერებ

[ითა] ცხოველს: მყოფლის. ჯოარის. რომელს

[ზე]და: განპყრნილი: იქმნნ [უჴრწნელნი] მკ

ლავნი: თსნი: ჴსნის. და ცხორებისა [ჩუ

ენი]სა: დყვლთა: წმნდათა: რომელნი

[საუკ]უნითგან: სათნო: ეყვნს: უფ¯ლს ჩ¯ნს

[სა] ქრისტეს: მე: თევდორასაძეს ლომინას: ...

VI

მეექვსე საბუთი არის ნასყიდობის წიგნი ტყავზე დაწერილი მოსხო მხედრულის ხელით მე-15–16 საუკუნისა. ეს საბუთიც გადმოვიღეთ ფოტოგრაფიულად, მაგრამ მქრქალად გამოვიდა, ვინაიდან ტყავი გაყვითლებული იყო, და ამიტომ სურათი არ მოგვყავს აქ. საბუთი საყურადღებოა ორი სოფლის სახელის გამოსარკვევად ვაჩი-ძორის მახლობლად. ეს არის პარგრძორი, რომელიც უნდა უდრიდეს ეხლანდელ პარისორს ვაჩი-ძორის სამხრეთით, ხოლო ორისა უნდა იყოს ეხლანდელი ორი ვაჩი-ძორის ჩრდილო-აღმოსავლეთით. პარგრძორის წყალი, ღელე ერთვის სალაჩურის წყალს.

ქ. ღთსა: და: ყოველთა: წ-თა: მისთა:

შუამდგომლობითა: და წ-ისა: პირველ:

მოწამის: სტეფანესთა: დაგიწერეთ:

დაწერილი: ესე: მტკიცე და: უქცეველი:

ჩუენ პარგრძორელთა მა... ან:⁴³ ვარ

დაკმან: ონოფრე: და: ბასილმან: და ჩ

უენთა: შვილთა: და: შვილისა: შვილთა:

და მოგყიდეთ: ჩუენი: ყანა: პარგრძორის

წყლის: აქათი: ორისისაკე: შენ: ანდ

რიკის ძესა: გიორგისა: და შენსა შვილსა:

და ყოველთა: სახლისა: შენისა: მომავალთა:

ავიღეთ: სრული: ფასი: და: შევსჯერ

დით: გისურნეს (?) ღ¯მნ: და წ¯მან:

სტეფანე: მოწმენი: თავად: ღ¯თი: კაცთაგან:

ჭახურალი: აკაკი: და მისი: ძმის წული:

გიორგი: ტუმლელ მაჭჩი: (?) მიხაელ:

მოსე: ჩუენთა: ნებითა: და წ¯მითა:

გულითა: მოგვიცემია: ვინცა: ვინ:

ამ: წერილისა: მშლელად: გამოჩნდეს:

ჰრისხავსმცა: მამა: ღ¯მრთი: სული: წმიდა:

და ყოველნი: წ¯ნი: მისნი:

ტაოსკარი

ძველ ისტორიულ სახელს ამ ქვეყნისასა ტაო-ს, რომელიც ცნობილია ქსენოფონტეს აღწერილობით მეოთხე საუკუნედან ქრისტეს წინ, ახლა მოგვაგონებს ხოლმე მარტო ამ დაბის სახელი, ტაოსკარი. ეს სახელი ზედ გამოჭრილია ამ ადგილისათვის, ვინაიდან ტაოში ვიწრო კლდოვან გამოსავალს მდინარისა თუ ხევის კარს უწოდებენ. მაგალითდ, ნარიმანის კარი, კისხას კარი (ეხლა კისხა-ტაპუ) თორთუმის მახლობლად და სხვა. ტაოსკარი გაშენებულია ერთობ ფართო დაბლობში ანუ ქვაბულში, იქ, სადაც ტაოსკარის წყალი ერთვის სალუჩურის წყალს. ეს ქვაბური ყოველი მხრით შემოზღუდულია მაღალი კლდოვანი მთებით და აქ იყრიან თავს, გარდა სალაჩურის და ტაოსკარის ხევებისა, კიდევ სხვა ხუთი პატარა ხევი. მთელი ეს ჩაღრმავებული ფართო ხევი ტაოსკარისა მოცულია ბაღნარით და ბაღები გაგრძელებულია მარცხენა ნაპირზე სალაჩურის წყალისა ოთხს ვერსზე. ბაღების ბოლოში, ასი საჟენის სიშორით წყლის ნაპირისა, ფრიად დიდი მღვიმეა. აღმოსავლით ტაოსკარისა, ყოფილ ოსმალეთის საზღვარზე, ზეკარია (უღელტეხილი), რომელსაც ჰქვია ჭიშკარი. ამას ზემოდ მეორე ზეკარია და სახელ დევს საჩინო. როგორც ვხედავთ, ქართული სახელები აქ ყოველთვის დავიწყებული არ არის. ოლთისის წყლის შესართავთან სალაჩურის წყალის ნაპირები ფართოვდება და ხეობა აქ უფრო ვრცლად იშლება, ვიდრე ამას ვხედავთ ქალაქ ოლთისის და ბანას შორის. მახლობლად სალაჩურის წყლის შესართავისა სოფელ კრანში დიდი ციხეა. ტაოსკარში ჩემს დროს იყო სადგური, „პოსტი“ საზღვართა დამცველი გუშაგებისა. მოსახლეობას შეადგენდა უმთავრესად გამაჰმადიანებული ქართველები, 100 კომლამდის. ადგილობრივი ბეგი ხიმშიაშვილი იყო, დარვიშ-ბეგი. ხიმშიაშვილების მიერ არის აშენებული ტაოსკარის ჯამე 1072 წელს გიჯრისა. ქვის ოთხკუთხედი შენობაა ოლთისის ჯამეს გეგმისა, მაგრამ არა ისე ლამაზი და შემკობილი. ხოლო მისი ხის მიმბეთი და კათედრაც ლამაზად მოხარატებულია. მის ახლოს ძველი აბანოს შენობა არის, ახლა დაქცეული. ზემო ნაწილში დაბისა, ლამაზ ბაღნარში, დაცულია ორი ძველი ქართული ეკლესიის ნანგრევი. უმთავრესი მათ შორის ეკუთვნის მრგვალი რიგის ეკლესიის ტიპს; გეგმა მისი მეტად ორიგინალურია და მასთან ერთობ ლამაზი. განმეორება ამისა არ მოიპოვება არც ჭოროხის ბასეინში, არც სხვა ადგილას საქართველოში; ის ფრიად თავისებურიუნიკუმია. კორპუსი ეკლესიისა ეხლა სანახევროდ მიწაშია ჩასმული; შენობა დიდად დაზარალებულია. შიგნით და გარეთ შეძერწილია ლამაზად ნათალი არა დიდრონი ქვებით, რომელნიც ეხლა უმეტეს შემთხვევაში მოძარცულია. გუმბათის ყელიდან აღმოსავლეთის ნაწილია დარჩენილი, ერთი ფანჯრითურთ. ეს და სხვა ნაშთები იძლევა საშუალებას ტაძრის საზოგადო სახის აღდგენისა, რაც შეასრულა ინჟინერმა ა.კალგინმა. შინაგანი გეგმა ტაძრისა რვაბოლოიან ვარსკვლავს მოგვაგონებს; გარედან ის გამოდის თექვსმეტწახნაგოვნად. რვა მოგრძო ბურჯი, რომლებიც შეადგენენ კარდინალურ ფუძეს მთელი შენობისა, იწყებიან კედლებიდან და ცენტრისაკენ თანდათანობით ვიწროვდებიან და თავდებიან სამი-მეოთხედის სვეტებით, რომლებზედაც დამყარებულია ფართო გუმბათი თავისი გუმბათის ყელით. ამ ბურჯებთა შორის რვა განიერი ოთხკუთხოვანი სენაკია მოთავსებული, გოდრული თაღით გადახურული. ესენი მოგვაგონებენ რამდენიმედ გოთურ-რომანულ ტაძრთა კაპელებს. განი სენაკისა 1,13 საჟენია, სიღრმე – 1,30 საჟ., ხოლო სიმაღლე 3,40 საჟ. გარედან თითოეული ბურჯის სიღრმეში სამკუთხიანი უბეა, რომლის მხარეები 0,72 საჟენს უდრის; შიგნით ეკლესია გეგმით რვაკუთხედია; დიამეტრი სიმრგვალისა, რვაკუთხედში შეძერწილისა, უდრის 4,40. საჟენს. შუა ნაწილი ტაძრისა დახურულია გუმბათოვანი თაღით; შინაგანი რვაკუთხედი გუმბათის ყელზე გადადის ორი წინგამოწეული, ერთი მეორეზე დადგმული, პატარა კამარების საშუალებით. შინაგანი სიმაღლე ეკლესიისა, შუა ნაწილისა უდრის 7,30 საჟენს. ყოველ სენაკში თითო ფანჯარაა, ხოლო გუმბთის ყელში – ოთხი. აღმოსავლეთის სენაკი საკურთხევლად არის გამოყენებული და მას ორივე მხრით თან ახლავს ბურჯების სისქეში გამოკვეთილი ღრმა უბეები, განით 0,45 საჟ., რომლებიც აღმოსავლეთის მხრით გამოდიან გარეთ პატარა მრგვალი ლამაზი სარკმლებით. ეს უბეები სამკვეთლოს და სალაროს შემცველნი არიან თუ არ რეალურად, სიმბოლურად მაინც. აღმოსავლეთის ფასადის კლიშე დამზადებული იყო, მაგრამ, სამწუხაროდ, ალბომში არ შეუტანიათ და ჩვენ მოკლებული ვართ საშუალებას ის აქ ვუჩვენოთ. შესავალი აქვს ტაძარს დასავლეთით, სამხრეთით და ჩრდილოეთით. ირგვლივ ტაძარს უვლის ორსაფეხურიანი ზეძირკველი; ამაზეა დამყარებული თექვსმეტკუთხიანი პრიზმა, რომლის სიგანე უდრის 8,06 საჟენს. ეს პრიზმა თავმოკვეთილი თექვსმეტწახნაგოვანი პირამიდით გადადის მეორე 4,53 საჟენიან პრიზმაზე. სიმაღლე პირველი პრიზმის კედლისა უდრის 3,17 საჟენს, მეორესი გამოურკვეველია, ვინაიდან ლაგვარდანი (კარნიზი) დაცული არ არის. საზოგადო სახე ამ საუცხოო სახუროთმოძღვრო ნაშთისა მავზოლეუმს მოგვაგონებს. შინაგანი შემკობილობა ეხლა აღარა ჩანს, მაგრამ დ. ბაქრაძე, რომელმაც ეს ნანგრევები ინახულა 1881 წელს, ამბობს, რომ გუმბათის ყელის ძირში მოჩანდა ფრესკებიდან ფეხები წმიდანებისაო (იხ. მისი დღიური წერა-კითხვის საზოგადოების წიგნთსაცავში). ეტყობა, მის დროს ნანგრევები შედარებით უკეთ ყოფილა დაცული. ძეგლი აშენებული უნდა იყოს მე-9 საუკუნეში. ყოველ შემთხვევაში, ის მეათე საუკუნის პირველი ნახევრის უგვიანესი არ არის. აღმოსავლეთის სახე ეკლესიისა, როგორც აღვნიშნეთ, ალბომში არ შეუტანიათ, მაგრამ ის ხუროთმოძღვრების გამოფენის კატალოგში არის ნაჩვენები 126-ე ნომრით, რომელიც თბილისში დაიბეჭდა 1920 წელს. სამხრეთით ამ თავი ეკლესიისა მოიპოვება ნანგრევები მეორე მოზრდილი ეკლესიისა, რომელიც შეძერწილი ყოფილა ისეთი თლილის ქვებით, როგორიც თავი ეკლესია, მაგრამ ამ შენობის მარტო საძირკველი მოჩანს სრულად და ნაწილი კედლებისა. გეგმა მისიწაგრძელებული ოთხკუთხედია, განიერი დასავლეთის ნახევარში და უფრო ვიწრო აღმოსავლეთის მხარეს, რომელიც აფსიდით თავდება. აფსიდაში ერთი ფანჯარაა, მეორე მოჩანს სამხრეთის ნაწილში, დასავლეთის მხარეს. ტაოსკარის ხეობაში შესავალთან ჩვენს დროს დაცარიელებულ სოფელში ალბათ მცხოვრებნი საზაფხულოდ მთაში იყვნენ გახიზნულნი, ჩვენ ვნახეთ კიდევ ერთი ჩვეულებრივი რიგის ეკლესია უბრალო ქვისაგან ნაშენი, მაგრამ კარგად შენახული. შესავალი აქვს დასავლეთით, ფანჯრები თითო აღმოსავლეთით, დასავლეთით და ჩრდილოეთით. სამხრეთის მხრით ეკვტერი აქვს მიშენებული, კარგად დაცული. შიგნით კედლები ფრესკებით ყოფილა მოცული. ნაშთები საკმაოდ მოჩანს საკურთხეველში, სამხრეთის კედელსა და თაღებზე. აქ კედლებზე მრავალ ადგილას მხედრული წარწერები მოჩანს, უმეტეს შემთხვევაში გაფუჭებული. ერთ ადგილას იკითხება მე-14–15 საუკუნის მხედრულით:

ქ. ამისა დამწ[ერელსა] ცოდვილსა დავითს შეუნდნეს. მისა მეუღლესა...

მეორე ადგილას:

«მარკოზს შ¯ს ღმერთმა».

ფანასკერტი

ტაოსკარიდან დავბრუნდით ოლორში, გამოვიარეთ სოფელი კიახი, სადაც ცხოვრობენ 12 კომლი მაჰმადიანი ქართველები. აქ ყოფილა პატარა ჩვეულებრივი რიგის ეკლესია, ახლა მარტო საძირკველი მოჩანს. მეორე სოფელი გზაზე ოლორისაკენ არკუნისი იყო. აქ დაკბილულ მაღალ კლდეზე მოჩანს ნანგრევები ციხისა. მის ქვემოდ ადგილის სახელი კალადიბია. აქედან მივედით ფანასკერტში, რომელიც შესდგება ორი სოფლისაგან, ზემო და ქვემო ფანასკერტისაგან. ეს იყო სამყოფი ერისთავთ ფანასკერტელებისა; აქ მოველოდით ნახვას მრავალი სიძველენისა, მაგრამ იმედი გაგვიცრუვდა. არათუ ეკლესიები, ისტორიაში კარგად ცნობილი, შესანიშნავი ციხეც სულ განადგურებულია; ქვები ძველი ეკლესიებისა და ციხისა მცხოვრებთ გამოუყენებიათ ჯამეების და სახლების ასაშენებლად. ერთის სახლის კედელში ჩატანებულ ლამაზად ნათალ ქვაზედ დიდრონის ასომთავრულით ნაშთია ოთხსტრიქონიანი გადასული წარწერისა:

... ა ... /ჲ სახბლს/ ... სა სუბატ/: ისათს ესად/ :::

მეორე და მესამე სტრიქონში უნდა იკითხებოდეს:

«სუმბათისათჳს ერისთავისა»(?).

ასოების ხასიათის მიხედვით, წარწერა არა უგვიანეს მე-9, მე-10 საუკუნისაა. ორი ეკლესიის ნანგრევებიდან მარტო საძირკვლის ქვები მოჩანს აქა-იქ. მესამე ეკლესიიდან ჩვეულებრივი რიგისა დარჩენილია მხოლოდ დასავლეთის კედელი კარით და ჩრდილოეთის ერთი ფანჯრით, აგრეთვე მცირე ნაწილი აფსიდისა. ეკლესია შეძერწილი ყოფილა თლილის ქვით და შიგნით მოხატული. ახალი ჯამეს შესავალთან ამართულია ორი ქვის სვეტი: ერთი წახნაგოვანია; მეორეზე, მთელს სიმაღლეზე, გამოქანდაკებულია ჯვარი. ამბობენ, ეს უკანასკნელი მოტანილია სოფელ ოგდადაბიდანო. ორივე სვეტი სასაფლაოს ძეგლებს უნდა წარმოადგენდეს. ამ ჯამეს ქვემოდ ყოფილა კიდევ ეკლესია, რომელიც ახლა თითქმის სულ მიწასთან გასწორებულია. უკეთ დაცულია ნაწილები სომხური ეკლესიისა, რომელიც ჯამედ გადაუკეთებიათ და დასავლეთის მხრით თავლა მიუშენებიათ. ძველი ეკლესიიდან დარჩენილია მთელი დასავლეთის და ჩრდილოეთის კედლები. როგორც ეტყობა, ტაძარი სამაფსიდიანი ყოფილა, უბრალო ქვით ნაშენი, მაგრამ კამარები და კარები სარე თლილი ქვის არის. პატარა ფანჯრები მრგვალი თუ მომრგვალო ერთიან ქვებშია გამოჭრილი. ჯამეს კუთხეში აღმოსავლეთით ერთ ქვაზე ოთხსტრიქონიანი სომხური წარწერა იყო, რომელიც ჩვენ ფოტოგრაფიულად გადმოვიღეთ და განსვენებულ ნ.მარრს გავუგზავნეთ დასავლეთის კედელში მოჩანს ქვაზე სომხური ჯვარი, ხაჩკარი, წარწერით. ჯამე თავისთავად არაფერს საინტერესოს არ წარმოადგენს. ეხლა ფანასკერტი დიდი სოფელია, გაშენებული მომაღლოდ, ორ წყალთა შორის, ფანასკერტის წყლის და კაპის წყლის (ფანასკერტ-სუ და კაპ-სუ). კაპ-სუს მეორე სახელია ალაბულახ-სუ, ესე იგი კალმახის წყალი. ციხის ნანგრევების ქვემოდ, ფანასკერტში რკინის წყალია, უფრო დიდი წყარო რკინის წყალისა არის კიდევ სამი ვერსის სიშორეზე ფანასკერტიდან. ფანასკერტში მცხოვრებნი ქართველი მუსულმანებია 150 კომლი.

ხოშევანქი

ხოშევანქში ჩვენ მივედით ნორპეტიდან, რომელიც გაშენებულია ორივე ნაპირას ოლთისის წყალისა, ბაღებში. ნორპეტის ეკლესია ჩვეულებრივი რიგისა სულ მიწასთან იყო გასწორებული. ხოშევანქი, სამს ვერსზე ნორპედიტან, პატარა ხეობაშია გაშენებული. ძველი ეკლესია აქ უკეთ არის დაცული. აღმოსავლეთის ნაწილი, აფსიდა თაღითურთ და ერთის ფანჯრით მთელად არის შენახული; აგრეთვე ჩრდილოეთის კედელი და ნაწილი სამხრეთისა, სამხრეთით ეკვტერი ჰქონია, ახლა დანგრეული, ნაშენია ზერელე ნათალის ქვით. ნორპეტის ქვემოდ, ოლთისის წყლის მარჯვენა ნაპირზე, დიდი ველია და აქ ეტყობა ძველი დროის ნაქალაქევი. ერთი ადგილის კლდის ძირში მოჩანს ეკლესიის ნანგრევები, რომელიც შეძერწილი ყოფილა ნათალის ქვით, მაგრამ ეხლა სულ განადგურებულია. ადგილის სახელია ახშეერ (თეთრი ქალაქი), ხოლო ეკლესიის ნანგრევებს ეძახიან ხუდლი-პუნარ (რძის წყარო). აქ მართლა პატარა წყარო გამოდის, სადაც რძენაკლული ქალები მოდიან, სვამენ და მათი თქმით, ყოველთვის რძე ემატებათ.

კარნავაზი

კარნავაზი გაშენებულია მაღალ ადგილზე, კარნავაზის წყლის პირად, რომელიც ერთვის ოლთისის წყალს მარცხნით. შესართავიდან კარნავაზის სოფლამდე მაღალი ხეობა ოთხ ვერსზე სულ ბაღნარით არის მოცული. კარნავაზში დავაკებულ კლდის თავზე ყოფილა ციხე-კოშკი, რომელიც ეხლა სულ მინგრეულ-მონგრეულია. ამის ქვემოდ სასახლეა ბეგის ხიმშიაშვილისა, ეხლა ძალზე შერყეული და ნაწილობრივ შენახული. სასახლე თათრულ-სპარსულ ყაიდაზეა აშენებული და შემკობილი ჩუქურთმით და ფერადოვანი მხატვრობით შიგნით. წინათ სულ ყოფილა 27 ოთახი; ეხლა დარჩენილია მხოლოდ ერთი დიდი ზალა, ხისაგან ნაშენი; ქვემო სართული ქვისაა. გეგმა ზალისა და დეტალები მორთულობისა. კედლები ნაშენია ხით და ქვით, ერთმანეთში არეულით; ქვები ჩაწყობილია ხის ჩარჩოებში და შემდეგ შიგნით და გარედ შეგლესილია. ყოველ მხრით შიგნით კედლებზე ნარებია მიშენებული, ჭერი ხისა ჭრილია ჩუქურთმით და შემდეგ ოქროს ფერად შემკობილი; მხატვრობა კედლებისა უმეტეს შემთხვევაში წარმოგვიდგენს ვაზებს ყვავილებით დათაიგულებს, მცენარეთა ბუჩქებს და სხვადასხვა ხილთა ნაყოფს. მხატვრობა ფრიად ფერადოვანია. კარები და ფანჯრები ჭრილია ჩუქურთმით ისეთივე ყაიდისა, როგორც ჯამეებში. დახურულია კრამიტით. სახლი აშენებულია 1249 წელს გიჯრისა ყორ-უსეინ-ბეგ ხიმშიაშვილის მიერ. როგორც ჩვენმა მასპინძელმა ხიმშიაშვილმა გადმოგვცა, მათი შთამომავლობა ასეთი ყოფილა: აბდულ-ბეგი, ამისი შვილი, სელიმ-ფაშა ახალციხელი, რომელსაც ოთხი შვილი ჰყოლია: ამ სახლის მაშენებელი უსეინ-ბეგი ანზაველი, ახმედ-ფაშა აჭარელ (მამა შერიბეგისა), აბდი-ბეგი შავშეთელი, დურსუნ-ბეგი ტაოსკარელი (მამა დევრიშ-ბეგისა, რომელიც ჩვენ ვნახეთ ტაოსკარში). ამ სასახლის მახლობლად ჯამეა უბრალო, ინტერესს მოკლებული. მინარეთი ხისა აქვს, ზემოთ თეთრი „ჟესტით“ კონუსისებურად გადახურული.

უკიამი

კარნავაზიდან ჩავეშვით ოლთისის წყლის პირზე, გავიარეთ სოფელი სევქარი, სადაც ცხოვრობენ ქურთები და მათ გვერდით 12 მოსახლე ციგანი, რომელნიც აქ მებაღეობას მისდევენ. აქედან მივედით უკიამში, რომელიც გაშენებულია ოლთისის წყლის ორივე ნაპირზე. აქ რამდენიმე ეკლესია ყოფილა. მათ შორის უკეთ დაცულია ორი. ერთი უფრო მოდიდო არის მთის ფერდობზე, სოფლის თავში, მარცხენა ნაპირზე ოლთისის წყლისა, ჩვეულებრივი ბაზილიკური რიგისა, ნაშენია უბრალო ქვით, თაღი ჩამონგრეულია, კედლები ყველა დაცულია. შესავალი აქვს სამხრეთით, ფანჯრები – აღმოსავლეთით და დასავლეთით. აფსიდაში ორი პატარა უბეა. ჩრდილოეთის მხრით ჰქონია ეკვტერი, რომელიც ეხლა მოშლილია. მეორე ამავე რიგისა, მაგრამ უფრო პატარა ეკლესია გაშენებულია სოფლის მომაღლოდ კლდეზე. თაღები აქაც ჩანგრეულია, შესასვლელი აქვს სამხრეთით, ფანჯრები თითო აღმოსავლეთით და დასავლეთით. საკურთხეველში ორი პატარა მომრგვალებული უბეა. ერთი ვერსის მოშორებით უკიამიდან-ოლთისის წყლის მარცხენა ნაპირზე, მაღლობზე დაცულია ნანაგრევები ნახევრად ნათალი ქვით შეძერწილი ეკლესიისა. ეს ეკლესია გუმბათიანი ყოფილა, სრულიად ისეთი რიგისა, როგორც პერნიაკის ეკლესია არის, ხოლო ძალზე დანგრეულია. უკეთ დაცულია ჩრდილოეთის კედელი და ნაწილი საკურთხეველისა, რომელშიც უბეც მოჩანს. ერთი კარის ნაშთი ემჩნევა კიდევ ჩრდილოეთით; ირგვლივ სასაფლაოა დიდრონი სასაფლაოს ქვებით.

ხოსორი

ხოსორში საზღვრის გუშაგთა პოსტი იყო. გზაზე ამ პოსტის მახლობლად, ოლთისის წყლის ნაპირას, ნასოფლარია. აქ მარცხენა ნაპირზე მდინარისა ორი ეკლესიის ნანგრევია. ერთის ჩვეულებრივი რიგის ეკლესიის სიგრძე 10 არშინია, სიგანე – 5, ნაშენია ნახევრად ნათალის ქვით, თაღები ჩამონგრეულია, კედლები – დაცული, გარდა დასავლეთის კედლისა, რომელიც სანახევროდ არის დარჩენილი. შესავალი აქვს დასავლეთით, ფანჯრები თითო ყოველის მხრით, გარდა ჩრდილოეთისა. მეორე ეკლესია ამავე ზომისა და გეგმისაა. აქაც მარტო კედლებია დარჩენილი. ხოსორი, რომლის პოსტზე ჩვენ ღამის გათევა მოგვიხდა, ერთობ ჭაობიანი ადგილია. მთელს ოლთისი ოკრუგში ასეთი დაბალი ადგილი სხვა არ მოიპოვება. ჩალამ-კალამი ჭაობებში ტყესავით იზრდება, ჰაერს აბნელებდა კოღოთა გუნდი, გუშაგები აქ ექვს თვეზე მეტს ვერ სძლებდნენ. ჩემმა თანამგზავრებმა აქ მალარია შეიძინეს, რომელიც მათ ოლთისში დაბრუნების დროს გამოაჩნდათ. მე გადავრჩი, ვინაიდან მივიღე ზომა და კოღოებს არ ვაკბენინე. აქედან ჩვენ გავემგზავრეთ ანზავის წყლის ხეობით კინეპოსისაკენ.

კინეპოსი

კინეპოსი პატარა სოფელია, კინეპოსის წყლის ვიწრო ხეობის კლდოვან ფერდობზე გაშენებული. ეტყობა აქ მონასტერი, ლავრა ყოფილა, ვინაიდან მრავალი პატარა ეკლესიების ნანგრევებია. შვიდი საკურთხეველი დღესაც მოჩანს. ყველა ქვით არის ნაშენი, ზოგჯერ შეძერწილი სანახევროდ ნათალი ქვებით. რიცხვი პატარა ეკლესიათა წინეთ მეტი ყოფილა, მაგრამ ზოგი მათგანი დღეს მიწასთან არის გასწორებული. მთელს ამ ეკლესიათა კომპლექსში საუკეთესო და ფრიად ლამაზი არის შიგნით და გარეთაც ერთი ჯვარის გეგმის ოთხაფსიდიანი გუმბათიანი ეკლესია სამი ზედ მიშენებული ეკლესიით ანუ ეკვტრებით ჩრდილოეთის მხრით საკურთხევლის აფსიდა წაგრძელებულია და გარეთ გამოდის ხუთწახნაგოვნად. ამავე აფსიდას ახლავს ოთკუთხედი რიგის სამკვეთლო და სადიაკვნე, თითო ფანჯრით, რომელნიც უერთდებიან კარებით ეკლესიას და არა საკურთხეველს. სხვა მკლავები გარეთ სწორკუთხოვნად გამოდიან. ყოველ აფსიდას თითო ფანჯარა აქვს, საკურთხეველი სამი საფეხურით ამაღლებულია შუა ეკლესიაზე; გუმბათის ყელი დაბალია, შიგნით მრგვალი, გარეთ რვაწახნაგოვანი; გუმბათში რვა ფანჯარაა, 4 მრგვალი, 4 მოგრძო. მომრგვალო კამარები, დამყარებულნი ნახევარ სვეტებზე კვადრატის კუთხეებში, გადადიან გუმბათის ყელზე კონუსური აფრებით. ეკლესია შიგნით მოხატული ყოფილა, მაგრამ მხატვრობა ეხლა სულ მოშლილია; ცოტა ნაშთი ჩანს საკურთხეველში და ჩრდილოეთის კედელზე ასომთავრულის წარწერებით. ჩრდილოეთის მხარეს თავ ეკლესიაზე მიშენებულია სამი ეკვტერი. ერთი ოთხკუთხედი, უაფსიდო, მაგრამ ტრაპეზი მიშენებული აქვს აღმოსავლეთის კედელზე; შესავალი აქვს დასავლეთით, სამხრეთით ის კარით უერთდება სამკვეთლოს. ფანჯარა ერთი აქვს აღმოსავლეთით; მეორე ეკვტერი გრძელი, აფსიდიანი, წინა ეკვტერს ეკვრის ჩრდილო-აღმსავლეთის მხრით და უფრო განცალკევებულს ეკლესიას წარმოადგენს; დასავლეთის კედელი მოშლილი აქვს. ამას ჩრდილოეთის მხრით ეკვრის მესამე მოკლე აფსიდიანი ეკვტერი; ზემოდ კიდევ სხვა მინაშენის ერთი კედელი ემჩნევა. თავი ეკლესია უნდა ეკუთვნოდეს მე-9 საუკუნეს, ყოველ შემთხვევაში, ის მე-10 საუკუნეზე უგვიანესი არ არის. ხუთი საჟენის სიშორეზე სამხრეთით თავი ეკლესიისა არის პატარა ბაზილიკა, შეძერწილი ნათალის ქვით, რომელიც ახლა სანახევროდ მოძარცულია; შესავალი აქვს ჩრდილოეთით; ფანჯარა ერთი აღმოსავლეთის აფსიდაში, მეორე დასავლეთის მხარეს. თაღი ჩამონგრეულია, ნაწილი შერჩენილია აფსიდაში. დასავლეთით თავი ეკლესიისა არის ერთი მოგრძო ბაზილიკა, აგრეთვე ნათალის ქვებით შეძერწილი; თაღი სულ ჩამონგრეულია, კედლები სანახევროდ არის დაცული. უკეთ შენახულია მესამე პატარა ბაზილიკა აღმოსავლეთის მხრით თავი ეკლესიისა, რომელსაც შესავალი აქვს სამხრეთით. თაღი შერჩენილია მხოლოდ აფსიდაში, კედლები დაცულია; თავი ეკლესიის და სამხრეთის ბაზილიკის შუა მოჩანს ნაშთები ოთხკუთხედი შენობისა, ასეთივე ქვებით ნაშენი, როგორც სხვა ეკლესიები. ეტყობა, აქ სამრეკლო ყოფილა. ყველა შენობა დახურული ყოფილა ძველი კრამიტით. ირგვლივ სხვა სახლების ნანგრევებია. კინეპოსში მაჰმადიანნი ქართველები ცხოვრობენ. სახლები მათი ეკლესიებიდან მოძარცული ქვებით არის ნაშენი. ჩვენ რომ სოფელში მივედით, თავ ეკლესიის კედელზე კიბე მიედგათ და ნათალ ქვებს აძრობდნენ. რომ დაგვინახეს, ხელი აიღეს ნგრევაზე, სიტყვაც მოგვცეს, აწ ხელს აღარ ვახლებთო, მაგრამ არ არის იმედი, რომ ეს შესრულებული იქნება.

ანზავი, ანძავი

კინეპოსის წყალი ერთვის ანზავის წყალს მარჯვნივ. ჩვენ ჩავეშვით ანზავის წყლის პირად და შევუდექით ანზავის ხეობას სათავისაკენ. ხეობა ვიწროა კლდოვან მთებში მოქცეული, მაგრამ სოფელ ანზავთან ფართოვდება. ჩრდილო-დასავლეთის მხრით სოფელს ახლავს მაღალი კლდე, ზემოდ დავაკებული და მოცული ციხე-სიმაგრეებით. კლდეს უვლის მაღალი ზღუდეები სამი ოთხკუთხედი კოშკით, ჩრდილოეთის მხრით მიუვალი ნაპრალია და ამ მხრით კედლები არ ახლავს; კოშკები ეხლა ჩამონგრეულია. ციხეზე ასავალი გზა ყოფილა დაბლიდან მიშენებულის კოშკის საშუალებით, რომელიც ეხლა მოშლილია. ამიტომ ჩვენთვის ეს ციხე შეუვალი შეიქნა, თუმცა ჩემი თანამოგზაურნი დიდად ეცადნენ ასვლას. ეს მით უფრო სამწუხაროდ დარჩა, რომ დაბლიდან, შუა ადგილას სიმაგრისა, მოჩანს კარგად დაცული პატარა ეკლესია, ჩვეულებრივი რიგისა, ნათალის ქვით შეძერწილი, ერთი კარით სამხრეთიდან და თითო ფანჯრით აღმოსავლეთის და დასავლეთის მხრით. ადგილობრივი მცხოვრებლებიდან ზოგნი თხასავით დადიან კლდეებზე. ერთი მათგანი ავგზავნეთ ზევით და იმან გადმოგვცა, ეკლესიის თაღი მხოლოდ ერთ ადგილას არის ჩამონგრეულიო და ეკლესიის კედლები სულ მოხატული არისო. სიგრძე ანზავის ხეობისა შეადგენს ოთხს კილომეტრს და სულ ბაღნარით არის მოცული. ამის მახლობლად არის მწვერვალი ზივინი; გზა აქედან სოფელ ხუვახზე მიდის. ანზავიდან გავემგზავრეთ სოფელ ერუკანზავში, რომელიც ანზავის წყლის შემდინარე ერუკის წყალზე მდებარეობს, სოფელში მისვლამდის გზაზე საზღვრის მცველთა პოსტია. აქ ვნახეთ პოსტის უფროსი და მისი ცოლი. კარგად მიგვიღეს. საშუალება მოგვეცა ნალები გამოგვეცვალა ცხენებისათვის. შემდეგ გავემართეთ ციხე ქორ-ოღლისაკენ. ძველი სახელი ამ ციხისა უცნობია. ციხე გაშენებულია მაღალი კლდის მწვერვალზე და შორიდან დიდი ერთიანი ქვის სვეტის შთაბეჭდილებას ახდენს. ნამდვილად შენობა მოგრძოა და საკმაოდ კარგად დაცული. გადავიღეთ ფოტოგრაფიულად. მთის კალთები აქ შემოსილია ნაძვნარით და სურათი ადგილისა ერთობ ლამაზია. მახლობლად სადარაჯო პოსტი იყო, კარგ შენობაში მოთავსებული. მათი უფროსი იმ დროს იქ არ იყო და ჯარისკაცებმა ზრდილობიანად ვერ მიგვიღეს. ამიტომ იქ აღარ გავჩერდით და გავემგზავრეთ სიხსურში. სიხსურში ორი ეკლესია ყოფილა ქვისა, ჩვეულებრივი რიგისა. ერთი მიწასთან გასწორებულია, მეორის მარტო საძირკველი და ნაწილი კედლებისა მოჩანს. სამაგიეროდ, აქ კარგად დაცული დიდი სასაფლაოა. სასაფლაოს დიდრონი ქვები წარმოადგენენ ლამაზ ნახელავს ცხენების და ცხვრების ქანდაკებას. 5 აგვისტოს დასვენება გვქონდა ოლთისში. აქ გავიგეთ, რომ ერთ სომეხს, ნათან ეგოიანცს, ქვის ჯვარი, ხაჩქარი, ჰქონდა მანასკერტის სიმაგრიდან წამოღებული, ანისის მახლობლად. ჯვარი ლამაზი ნახელავი აღმოჩნდა.

ტამრუტი

6 აგვისტოს ოლთისიდან გავემგზავრეთ სოფელ ტამრუტში. ტამრუტის ზემოდ, ტამრუტ-სუს მაღალ კიდეზე, ადგილზე, რომელსაც ეწოდება ჯეუს-დერი (ნიგვზის ხეობა), დაცულია ნანგრევები სამაფსიდიანი ეკლესიისა. აფსიდებში თაღებიც მოჩანს, მაგრამ სხვა ნაწილები მიწასთან გასწორებულია. ეკლესია მიძერწილი ყოფილა ტლანქად ნათალი მოწითალო ქვებით. ირგვლივ სასაფლაოა ცხენის და ცხვრების ქანდაკებათა სასაფლაოს ქვებით, მაგრამ ქვები უმეტეს შემთხვევაში დამტვრეულია. ტამრუტის ზემოდ 1½ ვერსის სიშორით, მაღალ კლდეზე მოზრდილი ციხეა ოთხკუთხედად ნაშენი უბრალო ქვით, კედლის სისქე 2½ არშინია. კუთხეებში ოთხკუთხედი კოშკები აქვს დატანებული; შესავალი აქვს სამხრეთით; ციხის ქვემოდ ჩვეულებრივი რიგის პატარა ეკლესია არის; კედლები დაცულია 1½ არშინის სიმაღლეზე.

ჯუჯურუსი

სოფელი ჯუჯურუსი გაშენებულია ჯუჯურუსის წყალზე, რომელიც ერთვის ოლთისის წყალს მარჯვნივ, მახლობლად ოლთისისა; მცხოვრებნი სომხებია. სოფლის ზემოდ მოდიდო ჩვეულებრივი რიგის ეკლესია არის, უბრალო ქვით ნაშენი; თაღი შერჩენილია მხოლოდ აფსიდაში, სხვა ჩანგრეულია. კედლები ყველა დაცულია. შესავალი აქვს სამხრეთით, მეორე კარი ჩრდილოეთის კედლისა აერთებდა მას ჩრდილოეთის ეკვტერთან, რომელიც ეხლა სულ მოშლილია; სამაგიეროდ, კარგად დაცულია მეორე ეკვტერი სამხრეთით, შესავლით დასავლეთიდან და ფანჯრით აფსიდაში. თვით ეკლესიას თითო ფანჯარა აქვს აღმოსავლეთით და დასავლეთით. თაღი გოდრული დამყარებულია ერთ სართავ კამარაზე. საკურთხეველში პატარა უბეა. ირგვლივ დიდი ძველი სასაფლაოა. სასაფლაოს ქვები წარმოადგენენ შეკაზმულის ცხენების, ცხვრების და სხვა ცხოველების ქანდაკებებს.

ზარდანესი

ჯუჯურუსის სამხრეთით, სოფელ ზარდანესის მახლობლად არის მოზრდილი ეკლესიის ნანგრევები ტეზონსად წოდებულს გორაკზე აშენებული, შეძერწილია უბრალო ქვებით შიგნით და გარეთ; კარი ყოფილა სამხრეთით და დასავლეთით. ამის ზემოდ, თათრის საზღვარში, სევრი-ჩაის ნაპირზე, კალა-ბოღაზად წოდებული სოფელია და ამის თავზე კონუსის მსგავს კლდეზე ძველი ციხეა. ოლთისიდან, როგორც მოვიხსენიეთ, ჩვენ დავბრუნდით ყარსში და ყარსიდან გავემგზავრეთ სოფელ ჩანგლში, ქალაქ ყაღიზმანის მახლობლად.

თავი III

ჩანგლი⁴⁴

ცნობილია, რომ სომხეთში, ალაშკერტში, არსებობდა ქართული საეპისკოპოზო კათედრა. სამცხე-სათაბაგოს სამწყსოს გუჯარში რაიონი ალაშკერტის ეპისკოპოზისა ასეა განსაზღვრული: «ყაღზევან ზეითი, ვალაშკერტს აქეთ ხინუსი და დევაბოინს აქეთი» (დ.ბაქრაძე, არქეოლოგ. მოგზ. გურია-აჭარაში, გვ.81–86; და ჩემი არქეოლოგიური მოგზაურობანი, I., გვ.77). როდესაც მეფე გიორგი I 1022 წელს ომს აწარმოებდა ბიზანტიის კეისართან ბასილთან, ზავზე მოსალაპარაკებლად «ქართლის ცხოვრების» თქმით (ბროსსეს გამოცემა, I, გვ.215), «ვიდოდა კეისარსა და გიორგის შორის დესპანი». სომხის ისტორიკოსის არისტარხი ლასდივერის ცნობით, ეს დესპანი ალაშკერტის ქართველი ეპისკოპოზი ზაქარია იყო⁴⁵. დ.ბაქრაძის აზრით, ალაშკერტის კათედრა უნდა ყოფილიყო აქამდე დარჩენილი ყაღიზმანის მახლობლად, სოფელ ჩანგლში, ეკლესია, რომელსაც 1030 წლის ქართული წარწერა მოიხსენიებს მონასტრად (ვახუშტის ისტორია, გვ.150, შენ.). ქართული წარწერა ჩანგლის ეკლესიისა გადმოღებულია ნერსე სარგისიანის მიერ და გამოცემული ბროსეს მიერ (იხ.მემუარები პეტერბურგის აკადემიისა, ტომი VIII, №10, გვ.22–24, ტაბ.IV, №26, 27), მაგრამ, როგორც ქვემოთ დავინახეთ, წარწერა 1030 წელს კი არ უჩვენებს, არამედ 1362 წელს. ჩანგლი დიდი სოფელია სომხებისა. დასავლეთით სოფელს პატარა, მაგრამ ერთობ ღრმა და მოგრძო ტბა ახლავს, სავსე თევზებით, ნამეტნავად კობრებით. ტბიდან პატარა წყარო გამოდის, კაპოიტად წოდებული. ეკლესია აგებულია შუა სოფელში, მცირე მაღლობზე. შორიდან ის ჩვენ კოშკად მოგვეჩვენა. ეს საკმაოდ დიდი ეკლესია არის; სიგრძე მისი გარედან უდრის 7,4 საჟ., განი 4,3 საჟ., სიმაღლე – 12,5 საჟ. ეკლესია მკვიდრად ნაშენია ქვისაგან და შეძერწილია შიგნით და გარედ მელანსავით შავი, დიდრონი ვულკანური ნათელი ქვებით; გეგმა მისი ჯვარის სახეს წარმოადგენს შიგნით და გარეთაც, მაგრამ დასავლეთის ფრთა ჯვარისა უფრო მოგრძოა აღმოსავლეთისაზე და ამ მხრით აქვს ტაძარს სამი შესავალი: დასავლეთით, ჩრდილოეთით და სამხრეთით. პირველი ორი ეხლა დახშულია და დატოვებულია მხოლოდ სამხრეთის კარი. ეკლესია სამაფსიდიანია, მაგრამ სამსხვერპლო და სადიაკვნო დაბალია. ესენი მიშენებულია საკურთხეველზე თითო ფენის სახურავით. ასეთ მოვლენას ვხედავთ ჩვენ ხახულის ტაძარშიც: სამსხვერპლო და სადიაკვნო ეხლა არ უერთდებიან საკურთხეველს კარებით, არამედ მხოლოდ მარჯვენა და მარცხენა ფრთებს ეკლესიისას. მაგრამ დაკვირვებიდან აღმოჩნდა, რომ წინეთ საკურთხეველს ქონია სამკვეთლოში შესავალი კარი, რომელიც შემდეგ დაუღშვიათ. ამას გარდა, საკურთხეველის აღმოსავლეთის კედელი უფრო წინ არის წაწეული, ვიდრე სამსხვერპლოსი და სადიაკვნოსა და შემკობილია სამი კამარით, რომელნიც ეყრდნობიან ოთხ ჯგუფად გაწყობილს რთულ სახის ნახევარ სვეტებს. სხვა მხრიდან ასეთი შემკობილობა ტაძარს არა აქვს. ხოლო ვინაიდან სამკვეთლოს და სადიაკვნის კედლები არ უწევენ აღმოსავლეთის კედლებს, ამ ასიმეტრიული შთაბეჭდილების შესამსუბუქებლად აღმოსავლეთის კედლის კუთხეებიდან მათ კედლებამდის გადმოყვანილია ნახევარ-ნახევარი კამარები ისეთივე რიგისა, როგორც აღმოსავლეთისანი. ფანჯრები აღმოსავლეთით (საკურთხეველში) და დასავლეთით თითოა, ხოლო ჩრდილოეთით და სამხრეთით სამ-სამი. ესენი გარედან ვიწრონი არიან, მაგრამ შიგნით გაფართოებულნი, თითო წვრილი ფანჯარა არის აგრეთვე სამკვეთლოში და სადიაკვნოში. ესენი გეგმაზე აღნიშნულნი არ არიან. ყველაზე დიდი ფანჯარა დასავლეთისა არის. ოთხკუთხედი, ჩუქურთმიანი ორნამენტით შემკობილი. ჩუქურთმიანი ორნამენტით შემკობილია, აგრეთვე, დასავლეთის შესავლის თავი. სხვა კედლები სადაა. სამხრეთის ფრთაში შიგნიდან დასავლეთის კედელთან მომრგვალებული საჯდომია წინამძღვრისა თუ ეპისკოპოზისა, ამ საჯდომის ისრული კამარა შემკობილია მთლიანი ქვის სვეტებით, თავიანთ კვარცხლბეკებით და სვეტის თავებით. თაღები მარჯვენა, მარცხენა და დასავლეთის ფრთებისა გოდრულია; აფრები გუმბათის ყელისა კონუსისებურია. ორი მათგანი სამხრეთისანი დასერილია შიგნით, ორი სადაა; ყველა აფრებს ახლავს ზემოდ განმტვირთავი კამარეტები. შუა ნაწილი ტაძრისა გეგმით წარმოადგენს კვადრატს, რომელსაც ეკვრის ოთხი ფრთა და ეს ჰქმნის ჯვარის სახეს შენობისას. კუთხეებში კვადრატს მიშენებული აქვს სამი მეოთხედი სვეტები რთული კომპოზიციისა, რომლებზედაც დამაგრებულნი არიან მაღალნი ისრულნი კამარები გუმბათის ყელისა. კონსტრუქცია გუმბათის ყელისა ორიგინალურია. ეს უბრალო როტონდო კი არ არის, არამედ რვა მომრგვალებული უბე აქვს თითო სარკმლით. უბის ქვემო გვერდები მოჭრილია ფანჯრის ძირამდის და შემაგრებული დაბალის სვეტებით უკვარცხლბეკოდ და კუბიკურის თავებით. გარედან ამათ პირდაპირ სამკუთხედი უბეებია შეჭრილნი. ამრიგად, გუმბათის ყელს შიგნით გალერეა უვლის, ისე როგორც ეს უნდა ყოფილიყო ბანას ეკლესიაში (იხ.ჩვენი „მატერიალი“, XII, გვ.105 სურათი 71), რომლის მიბაძვით შესაძლოა იყოს გაკეთებული ჩანგლის ეკლესიის გუმბათის ყელიც. გარედან გუმბათის ყელი 16 კამარით არის შემკობილი, რომელნიც ორმაგ პატარა სვეტებს ეყრდნობიან, შემკობილთ კვარცხლბეკებით და სვეტის თავებით. რვა კამარაში თითო ფანჯარაა, რვაში თითო უბე. გუმბათის ყელი შედარებით მაღალია; სიმაღლე უდრის 3,6 საჟენს. თვით გუმბათი შიგნით სფერულია, ხოლო გარედ კონუსის სახე აქვს. სიმაღლე მისი უდრის 3,3 საჟენს. ტაძარი დახურულია ლორფინით. ირგვლივ ეკლესიას უვლის სამსაფეხურიანი საძირკველი (ცოკოლი). აქა-იქ შიგნით ეკლესიაში ჩუქურთმიანი და პლასტიკური შემკობილებაც მოიპოვება. მაგალითად, ერთი სართავი კამარის დაკიდული ქუსლი ჩრდილოეთის ფრთაში შემკობილია ფიგურით, რომელიც წარმოგვიდგენს გველს, შემოხვეულს გვერდის მხრით ერთ ყურძნის მტევანზე, ხოლო წინათ მხრით იმავე გველს პირში უკავია მეორე მტევანი. ზოგიერთი პილასტრის თავები, როგორც ეკლესიისა, ისე გუმბათის ყელისა შიგნით შემკობილია ფოთლოვანი ჩუქურთმებით. სადიაკვნეში შესავალ კარებს ქვემოდ აქეთ იქით უძევს ძირში თითო ქვა, ორ-ორი წახნაგით, ზედ გამოქანდაკებული ბარელიეფით. ერთ წახნაგზე ოსტატი წერაქვით თლის ფანჯარაა, რვაში თითო უბე. გუმბათის ყელი შედაღით ადამიანის სახე. მეორე ქვაზე გამოსახულია კაცის ფიგურა წელსზევით, რომელსაც უკავია ქვა, ზედ გამოსახული სოლომონის ბეჭდით და კაცის გულით შუაში. ამათ ზემოდ სხვა ქვაზე გამოსახულია კიდევ ორი კაცის ტლანქი ფიგურა. ჩრდილოეთის კედელზე შიგნით ეხლა მიშენებულია ხის ფანჩატური, კარადის მსგავსი და შიგ მოთავსებულია ქვის სანათლო. ეს სანათლო სულ ახალია, მაგრამ მისი კვარცხლბეკი კი ძველია, სამწახნაგოვანი და ამ წახნაგზე ამოჭრილია ტლანქი ბარელიეფები. წინა მოგრძო პირზე გამოსახულია მთელი ტანით ფიგურა კაცისა, რომელიც ბუსკა (საყვირსა) სცემს (იწვევს ხალხს), მის უკან სამი კაცის ფიგურას მოჰყავს ხალხი მის წინაშე (მოჩანან მხოლოდ კაცის თავები). მთელი ეს სურათი ეხება, როგორც ჩანს, იოანე ნათლისმცემელს. დასავლეთის წახნაგზე წარმოდგენილია ღვთისმშობელი ნიშოვანი და მის უკან კაცის სახე მთელი ტანით, ყავარჯენით ხელში, ალბათ ქმარი ღვთისმშობლისა. მესამე წახნაგზე გამოსახულია ფიგურა ნაციონალური ტანისამოსით, რომელსაც ხელი უდევს ახალგაზრდა კაცის ანუ ყმაწვილის თავზე; ალბათ ნათლის მამაა ყმაწვილისა. სხვა ფიგურებიც ყოფილა აქ, მაგრამ ეხლა გაფუჭებულია⁴⁶.

წარწერები ჩანგლის ეკლესიისა

ნერსეს სარგისიანის და ბროსსეს ანგარიშით, ჩანგლის ეკლესიის კედლებზე ოთხი ქართული წარწერაა; ნამდვილად კი ორია. პირველი წარწერა ასომთავრული დასავლეთის კარის თავზეა ამოჭრილი და გაგრძელებულია მარჯვნივ კარის თავისა. ამ გაგრძელებას სარგისიანი ცალკე წარწერად გულისხმობს. მეორე წარწერა არის ორსტრიქონიანი სამხრეთის ფასადის ლაგვარდანზე. პირველი წარწერა იკითხება ასე:

ქ-კს ნ ს- ხლითა ღ- ჲთა მე

გლხ-კმნ ეგნ- ტჲ ავიღე თ-ესგ-ნ

დ-კნი უნ და გაოჳკჳეთე მისდა

სალოცავად ტრაპეზჳსაგ-ნ ორ

თა კცთა პური უკდავად უცხო

თათჳს ვ-ცა ლენამორისა

(მარჯვნივ კარის თავისა):

პატრონი იყოს და წინამძღჳარ რ-სა სხჳნი ძმნი

გაიღჳბდენ დეკანოზისა და შემწ-ისა ჴელითა მიე

ცემოდის ვ-ნ ესე ნაქმრი შეცვ-ლს კრ-ლა პრითა

ღ-ჲთა ექსთა კრბ-თა მდ-ლთა და ხთთა პტრაქ

თა ჯ-ითა და თორმტთა მც-ქლთა მ-დლ-თა

ვინ და

მმტკი

ცოს ჯ-ი

აქს და კ-ხვ -ჲ

ასო ჲ მეორე სტრიქონის სიტყვაში „ეგნ-ტჲ“ და მე-8–9 სტრიქონების სიტყვაში „მიეცემოდჲს“ იხმარება ასო „ი“-ს მაგიერ, მაგრამ პირველ შემთხვევაში შეიძლება ვიგულისხმოთ შემოკლებულ გადმოცემად „ეგნატოჲ“-ს მაგიერ. ასო „უ“ მარტო ერთ შემთხვევაში ძველი „ოჳ“-ის ფორმით არის გადმოცემული სიტყვაში „გაოჳკჳთე“ (სტრიქონი მე-3), მაგრამ ამავე სიტყვაში ასო „კ“-ს შემდეგ მარტო „ჳ“ არის წარმოდგენილი, იგულისხმება „ო“-ს გამოტოვება. ეგრევეა მე-7 სტრიქონში, სიტყვაში „სხჳანი“, ხოლო სიტყვაში „გაიღჳბდენ“ სრულიდ უადგილოა „ჳ“-ს ხმარება „ე“-ს მაგიერ. სხვა ადგილებში ყოველგან „უ“ ერთი ასოთია წარმოდგენილი და მოხაზულობა მისი და ასო „ო“ სრულიად ერთგვარია და უფრო წააგავს შემდეგი დროის „უ“-ს, ვიდრე „ო“-ს, ხოლო ორ შემთხვევაში „ო“ უფრო ნათლად არის გამოყვანილი სიტყვებში: „პატრონისა“ (სტრიქონი 6–7) და „დაამტკიცოს“ (სტრ.13–14). ამის მიხედვით ძნელია თქმა, „ლენამორისა“ უნდა წავიკითხოთ, თუ „ლენამურისა“ (სტრიქონი მე-6). საზოგადოდ, შუა ნაწილი ამ სიტყვისა ნათლად არ მოჩანს ნამდვილზე და მე პირველად ამოვიკითხე «ლენაღშორისა», თითქო სარგისიანის მიერ გადაღებული ტექსტი უფრო ასე იკითხება. მართლწერა ტექსტისა, საზოგადოდ დიდად წააგავს ფიტარეთის წარწერას გიორგი ბრწყინვალისა, აგრეთვე მე-14 საუკუნისას⁴⁷. უქარაგმოდ წარწერას ჩვენ ასე ვკითხულობთ:

«ქორონიკონს⁴⁸ ნ. სახელითა ღმრთისაჲთა მე

გლახაკმან ეგნატი (ანუ ეგნატოჲ) ავიღე თეოდორესაგან⁴⁹

დრაჰკანი⁵⁰ უნ და გაუკუეთე მისდა

სალოცავად ტრაპეზისაგან⁵¹ ორ-

თა კაცთა პური უკდავად უცხო-

თათჳს. ვინცა ლენამორისა (თუ ლენაღშორისა?)

პატრონი იყოს და წინამძღუარი, რომელსა (ანუ რასა) სხუანი ძმანი

გაიღებდენ, დეკანოზისა და შემწირველისა ჴელითა მიეცემოდის⁵². ვინ ესე

ნაქმარი შეცვალოს, კრულია პირითა.

ნერსეს სარგისიანის მიერ გადმოღებული წარწერა არ არის მრავალ შემთხვევაში სწორი და ამით აიხსნება ზოგიერთი შეცდომა ბროსსესი, მაგრამ ქორონიკონი ნერსესის ტაბულაზეც ცხადია და ყოვლად მიუღებელია ბროსსეს წაკითხვა: «ქორონიკონს სნ». ასო «ს» ერთხელ არის ნახმარი ნამდვილში და ეს ასო დაბოლოებაა სიტყვისა «ქორონიკონს» (სრული ფორმა იქნებოდა: «ქორონიკონსა») და არა ქორონიკონის რიცხვია «ნ»-თან შეერთებით. ხოლო ქორონიკონი «ნ» (50) მეთოთხმეტე მოქცევისა უდრის 1362 წელს. პალეოგრაფიული ხასიათი წარწერისა, თვით სტილი და მართლწერაც სწორედ XIV საუკუნეს უჩვენებს. ამიტომ ქორონიკონს «ნ»-ს ჩვენ ვერ მივაკუთვნებთ მე-13 მოქცევას; მაშინ თარიღი იქნებოდა 830 წელი, რაც ყოვლად მიუღებელია. თვით ბროსსეც შენიშნავს უსწორ-მასწორობას წარწერის ტექსტისას, რომელიც არ უდრის სხვა X–XI საუკუნეთა წარწერებს, მაგალითად კუმურდოსა, იშხნისა და სხვა. თვით ასოები წარწერისა არ არის ღრმად ამოჭრილი ქვებზე და ქვებიც არ ყოფილა თავდაპირველად განკუთვნილნი წარწერისათვის. რაც არ დატეულა კარის თავის ქვაზე, გადატანილია მარჯვნივ და განაწილებულია პატარა ქვებზე. მეორე ასომთავრული წარწერა მოიპოვება სამხრეთის ლაგვარდანზე. ჩვენს ფოტოგრაფიულ სურათზე, რომელიც ნ. მარრს გავუგზავნეთ, ეს წარწერა კარგად ჩანს. წარწერა შეიცავს სულ ორ მოკლე სტრიქონს ასომთავრულით დაწერილს, ხოლო ერთი ასო მეორე სტრიქონში ძველი მხედრული «გ» უნდა იყოს, და თუ ეს ასო ასომთავრულია და შემთხვევითი მსგავსება აქვს მხედრულ გ-ანთან, მაშინ ის ასო «ჲ»დ უნდა მივიღოთ, როგორც ბროსსესაც მიუღია. სამწუხაროდ, სიტყვები ამ წარწერისა წერტილებით არ არის გამოყოფილი და ამიტომ მეორე სტრიქონის წაკითხვა ძნელია. წარწერა ჩვენი წაკითხვით ასეა წარმოდგენილი:

ქე შეწყლე მალაქო

ზი-აგრნ-კლი (ანუ ზი-აჲრნ-კლი).

ბროსსე კითხულობს:

ქრისტე შეიწყალე მალაქო-

ზიაჲ, რომელმან ეკლე...

პირველი სტრიქონის წაკითხვა სწორია, მეორესი საცილობელია. ეს მეორე სტრიქონის აზრი ჩვენთვის გამოურკვეველია, ხოლო მოსაზრებით შეიძლება მთელი წარწერა ასე იკითხებოდეს:

«ქრისტე შეიწყალე მალაქოზი აგარან(ის) კათალიკოზი».

აგარანის პროვინციას ვახუშტი აღნიშნავს მტკვარს, შულავერს და ბოლნისს შუა; ეს წინანდელი გარდაბანია. აგარანი ციხესაც ერქვა, რომელიც აიღო დავით აღმაშენებელმა (Hist. de la Géorgie, I, p.361, n.1. იხ. აგრეთვე ბროსსეს Addition, p.259, n.53 სარგისიანი იქვე აღნიშნავს კიდევ ორ სიტყვას სხვა წარწერისა: «ქრისტე შეიწყალე», რომელიც ჩვენ ვერ ვიპოვეთ. თავი მნიშვნელობა აქვს პირველ წარწერას. ეჭვს გარეშეა, რომ წარწერა შესრულებულია 1362 წელს. ეს არის მთავარი. ძველი სახელი ჩანგლისა ყოფილა ლენამორი ანუ ლენაღშორი, ყოველ შემთხვევაში, არა ჩანგლი. ეს არის მეორე დასკვნა, რომელიც გამომდინარეობს წარწერიდან. მესამე დასკვნა გულისხმობს ფაქტს, რომ ჩანგლის ეკლესია წინათ ყოფილა მონასტერი. გეგმა, სტილი და ზოგიერთი შემკობილება ჩანგლისა მოგვაგონებს მე-11–13 საუკუნეთა ეკლესიებს. და უნდა ვიფიქროთ, მათი მიბაძვით არის აშენებული, ხოლო შედარებით მაღალი გუმბათის ყელი უფრო ეგუება მე-14 საუკუნეს. ამასვე უჩვენებს წარწერაც. ამ წარწერის შინაარსის მიხედვით უნდა ვიფიქროთ, ეგნატის დაუწყია შენება მონასტრისა, მას სახსარი შემოლევია და ვიღაც თეოდორესაგან მიუღია 450 დრაჰკანი, თვალსაჩინო თანხა იმ დროისათვის, და მონასტერი დაუმთავრებია35. სანუქფოდ მაშენებელს განუწესებია თეოდორეს სალოცავად მონასტრის ტრაპეზისაგან პური ორი უცხო (ესე იგი კრებულის გარეშე მყოფ) კაცისათვის. ამასთან ყურადღების ღირსია, რომ ეგნატი კანონს აწესებს მონასტრისათვის, რომლის ძალით განსაზღვრა, წინამძღვრის სარგოსი დამოკიდებულია მონასტრის ძმათა გადაწყვეტილებაზე, ხოლო რასაც ესენი გადასწყვეტენ, წინამძღვარი მიიღებს დეკანოზისა და შემომწირველის ხელით. ვის შეეძლო ამგვარი კანონის დაწესება, თუ არ მაშენებელს ანუ დამფუძნებელს მონასტრისა? ამიტომ საფიქრებელი არის, რომ ეგნატი არის აღმაშენებელი მონასტრისა და წარწერა თანამედროვეა აშენებისა. ამ მოსაზრებას მხარს უჭერს, როგორც მოვიხსენიეთ, შედარებით მაღალი ყელი გუმბათისა და ის გარემოებაც, რომ ეკლესია საზოგადოდ საკმაოდ კარგად არის შენახული. აქ ყოფილა მართლმადიდებელი სომხების, ანუ ხალკედონიტთა სომხების მონასტერი და ამით აიხსნება ქართული წარწერები ამ და სხვა ამგვარი ეკლესია- მონასტრებისა სომხეთში. მართლმადიდებელ სომხებს წირვა-ლოცვა ქართულ ენაზე ჰქონდათ და მათი მწყემსთმთავარნი ქართველი ეპისკოპოზები იყვნენ. რასაკვირველია, ყარსში, ანისში, ალაშკერტში ქართული კოლონიებიც უნდა ყოფილიყვნენ, საქართველოს ძლიერების დროს, ყოველ შემთხვევაში, მაგრამ არსებობა ქართული წარწერებისა და ქართული ეკლესიებისა ყოველთვის ქართული კოლონიის არსებობას ყოველგან არ გულისხმობს, როგორც დ.ბაქრაძე ფიქრობს, არამედ მაჩვენებელია იმისა, რომ ამ ადგილებში მართლმადიდებელნი სომხები ყოფილან. ასეთ მოვლენას უნდა ჰქონოდეს ადგილი ჩანგლშიც. მეორე მხრით, უნდა აღვნიშნოთ, მართლმადიდებელმა სომხებმა ქართულ ენაზე წირვა-ლოცვა და წარწერების მოთავსება თავიანთ ეკლესიებზე შემოიღეს უფრო გაბედულად მას შემდეგ, რაც მათი პროვინციები შემოვიდა საქართველოს საზღვრებში და მათი მფარველნი შეიქნენ საქართველოს მეფენი. ეხლა მათ აღარ ეშინოდათ გრიგორიანთა სამღვდელოების ძალმომრეობისა. ამიტომ ქართული წარწერები სომხეთში მაჩვენებელია საქართველოს ექსპანსიის, მისი პოლიტიკური ძალაუფლების გავრცელებისა ამ პროვინციებში. სამხრეთ-აღმოსავლეთის მხრით ეკლესიისა, მაღლობზე, ძველი სასაფლაოა. ერთს ქვაზე ჯვარის სახე იყო გამოქანდაკებული, მეორეზე – სომხური ვულგარული წარწერა. სხვა სასაფლაოს ქვები უბრალო იყო. ჩრდილო-აღმოსავლეთის მხრით ტაძრისა, პირდაპირ მთის ძირიდან გამოდის მშვენიერი წყარო. ამ წყაროს პირზე იყო დაწყობილი დიდი ქვები და მათ შორის სასაფლაოს ქვებიც. ერთზე ექვსსტრიქონიანი სომხური წარწერა იყო, რომელიც ჩვენ ფოტოგრაფიის საშუალებით გადავიღეთ და განსვენებულს ნ. მარრს გავუგზავნეთ. ეხლა გვაქვს ცნობა, ეს და სხვა ჩვენ მიერ გაგზავნილი სომხური წარწერები სპეციალისტის – პროფ. ი.ორბელის ხელშია და ალბათ მალე გამოაქვეყნებს.

-------------------------------------------------------------

^{11. ესევეა განმეორებული სხვა ადგილასაც.}

^{12. ახლანდელი აკრიაკის სოფლიდან უნდა იყოს.}

^{14. ეს წარწერა დ.ბაქრაძესაც აქვს ნახული და ამასთან ერთად ჩამოთვლილი აქვს მოკლედ მის მიერ ნახული სხვა ეკლესიებიც ოლთისის ოკრუგში (იხ.გეოგრაფიული საზოგადოების კავკასიის განყოფილების «იზვესტია», VII, გვ.200–201).}

^{19. ვამბობთ ვიწრო მნიშვნელობით, ვინაიდან ვრცლად ბატონიშვილი ვახუშტი ჯავახეთს აკუთვნებს გარდა ახალქალაქის მაზრისა, არტაანს (არდაგანს), კოლას და ერუშეთს.}

^{20. ამათში მაჰმადიანები იყვნენ 54 203.}

^{21. აქ კიდევ უნდა ვიქონიოთ სახეში, რომ რუს-თათართა ომის შემდეგ 1877–1878 წლებისა არდაგანის ოკრუგიდან სათათრეთში გადასახლდნენ 22 743 სული მცხოვრები.}

^{22. ივ.ჯავახიშვილი, ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა, გვ.37, გამ.2; კ.კეკელიძე, ძველიქართული ლიტერატურა, გვ.561-565.}

^{23. გეოგრაფიულ-სტატისტიკური ცნობები უფრო დაწვრილებით იხ. ხელმიცკი, კარსკაია ობლასტ, ნაწილი I. თბ. 1892,გვ.56-57, 203-305.}

^{24. Reise im pontischien Gebirge und türkishen Armenien, II. Weimar, 1846.}

^{25. ივ.ჯავახიშვილი შეცდომით ამ ლავრას კოლას აკუთვნებს (იხ.«ქართველი ერის ისტორია», ტ.II, გვ.325).}

^{26. Reise im pontischen Gebirge und türkischen Armenien, II. Weimar, 1846. pp.243–247.}

^{27. იხ.აგრეთვე მისივე წიგნი: "ანი. კნიჟნიაია ისტორია გოროდა ი რასკოპკი ნა მესტე გორდიშჩა. ლენინგრად-მოსკვა, 1934", გვ.55–66, ტაბ XXIII–XXVIII. გამოკვლევა ზავარტნოცის და გაგიკის ტაძრების შესახებ იხ.Strzygowski, Die Baukunst der Armenier und Europa, Wien. pp.108–121. იქვე ბანას შესახებ, გვ.121–125.}

^{28. სტრიგოვსკი აქცევს ყურადღებას ამ ეკლესიას და მოჰყავს ჩვენი წიგნიდან გეგმა, განაკვეთი და შიგნითი სურათი. Die Baukunst der Armenier und Europa, I. pp.72–73.}

^{29. ესევეა განმეორებული სხვა ადგილასაც.}

^{30. ახლანდელი აკრიაკის სოფლიდან უნდა იყოს.}

^{31. ჩვენ გვინდოდა ეს ძეგლი როგორმე გადმოგვეტანა თბილისში, მუზეუმში. ვთხოვეთ ოლთისის უჩასტკის უფროსს, მოეწყო მისი ჩამოტანა ფოსტის გზამდე, სადგურ კოსორამდის და შემდეგ ფურგონით ყარსამდე. რა თქმა უნდა, ხარჯის ანაზღაურებას დავპირდით, მაგრამ მან ეს საქმე ვერ მოგვიხერხა. შემდეგ რევოლუციის დროს ერთმა ქართველმა ოფიცერმა (სამწუხაროდ, მისი გვარი არ მახსოვს) გადმომცა, რომ მან ნახა ეს ჯვარი ორთულში და ითავა ამ ძეგლის წამოღება, მაგრამ კოსორამდის მოტანა ადგილობრივმა მუშებმა ვეღარ შეძლეს (ძეგლი ერთობ მძიმე იყო) და ერთს სოფელში კოსორის მახლობლად დატოვეს. გ.ჩუბინაშვილის გადმოცემით, «ქართული ხელოვნების ისტორია», ტომი პირველი, გვერდი 212) იაკობ სმირნოვს წაუკითხავს მოხსენება ამის მსგავსი სომხური ძეგლების შესახებ რუსეთის არქეოლოგიური საზოგადოების კლასიკური განყოფილების სხდომაზე ლენინგრადში 11 მაისს 1926 წელს. მომხსენებლის აზრით, მის მიერ განხილული ძეგლები ჰკუთვნებია მე-6–9 საუკუნეებს (მოხსენება ჯერ დაბეჭდილი არ არის). მოხსენების წაკითხვის წინ ი.სმირნოვს ცნობა მიუღია, რომ თურქეთში, სოფელ კოსორში, ასეთივე ძეგლი აღმოაჩინესო. თქმა არ უნდა, რომ ეს ცნობა ჩვენს მიერ აღწრილ ძეგლებს ეხება. სურათები ჩვენი ძეგლისა გამოფენილი იყო ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლთა გამოფენაზე, თბილისში, 1920 წელს, სხვა მრავალი ძეგლის ნახაზებთან და სურათებთან ერთად. ამას იხსენიებს გ. ჩუბინაშვილიც (იქვე, გვ.214, შენ.1), მაგრამ რასაკვირველია, მან არ იცის, რომ ეს ის ძეგლია, რომლის შესახებ ი.სმირნოვს მიუღია ცნობა. ვსარგებლობთ შემთხვევით აღვნიშნოთ, უსანეთის ეკლესიის ამის მაგვარი ძეგლი, რომლის სურათი №16654 გ.ჩუბინაშვილი უჩვენებს (იქვე, გრ.212, შენ.3) ერმაკოვის კოლექციაში, გადაღებულია ჩვენი არქეოლოგიური მოგზაურობის დროს გორის მაზრაში ივნისში 1910 წლისა. ამავე მოგზაურობის დროს არის გადაღებული ერმაკოვის მიერ ყველა სურათი იკორთის ტაძრისა და მასში დაცული ნივთებისა, ბიეთის ეკლესიისა, მეჯვრის ხევისა, უსანეთის ეკლესიისა და შავნაბადისა.}

^{32. ეს წარწერა დ.ბაქრაძესაც აქვს ნახული და ამასთან ერთად ჩამოთვლილი აქვს მოკლედ მის მიერ ნახული სხვა ეკლესიებიც ოლთისის ოკრუგში (იხ. გეოგრაფიული საზოგადოების კავკასიის განყოფილების «იზვესტია», VII, გვ.200–201).}

^{33 აღარ მახსოვს, ეს სიტყვა ამ სტრიქონს ეკუთვნის თუ მეორეს.}

^{34 ეს ტრაპეზის ქვა, როგორც კუთვნილება ჩვენი მუზეუმისა, ჩვენს დროს ინახებოდა უნივერსიტეტის შენობის პირველი სართულის კორიდორში.}

^{35. დ.ბაქრაძე იმეორებს ვახუშტის ცნობას, როდესაც ამბობს, კალმახი მდებარეობს არტანუჯის ზემოთო (ვახუშტის ისტორია, გვ.137, შენ.).}

^{36. აქ და ბევრ ადგილას სამ-სამი წერტილი უზის, ჩვენ ორ-ორს ვტოვებთ.}

^{37. წინათ წერებულა «ვაჩისძორისა», მაგრამ შემდეგ ს წაუშლიათ.}

^{38. დაგვსხნან (?)}

^{39. ესე იგი: გვიურვოთ.}

^{40. ნამდვილში: სმენი: სა.}

^{41. ეს სიტყვა ორჯერ ყოფილა დაწერილი, მაგრამ პირველი წაშლილია.}

^{42. ნამდვილში: ვიკადრე:ბ.}

^{43. ამ სიტყვის შუაში ტყავზე ეხლა ნახვრეტია.}

^{44. დაწვრილებითი აღწერილობა ჩანგლის ეკლესიისა სხვა სტატიებთან ერთად (1.ფიტარეთის}

^{მონასტერი და მისი წარწერანი, 2.ორი ეკლესია ტანძიის სოფლისა, 3.თევდორე წმინდანის მონასტრის და სოფლის მდებარეობა, 4.ყველის ციხე, მისი ეკლესია და წარწერები. 5.ვერცხლის დოქი მეფე გიორგი მესამისა, 6.ერთი ფრაგმენტი-პალიმფსეტის ქართული ხელნაწერისა, აწ განსვენებულს ნ.მარს გავუგზავნე ლენინგრადში მისივე თხოვნით, პარიზში ყოფნის დროს 1922 წელს; სტატიების მიღება აკადემიამ წერილობით მაცნობა: უნდა დაბეჭდილიყო ლენინგრადის ”მატერიალნი კულტურის აკადემიის გამოცემაში”. სტატიას თან დართული ჰქონდა, გარდა ხუთი ნახაზი სურათისა კიდევ 13 მშვენიერი ფოტოგრაფიული სურათი ლიოზენის მიერ გადაღებული და თ.კიუნეს იერ გადიდებული, სახელდობრ სახეები: 1)აღმოსავლეთისა, 2)დასავლეთისა, 3)სამხრეთისა, 4)ჩრდილოეთისა, 5)ნაწილი სამხრეთის სახისა, მისი ლაგვარდანის (კარნიზის) წარწერით, 6)ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთის სვეტი შიგნით, სვეტის თავითურთ და გუმბათის ყელის ქვემო ნაწილითურთ, 7)შიგნით სახე გუმბათის ყელისა, აფრებით და საკურთხევლის კამარით, 8)ოთხი რელიეფური ფიგურა ქვის სანთლოის კვარცხლბეკზე, 9)კარის თავის ჩუქურთმიანი შემკობილება დასავლეთის ფასადის წარწერითურთ, 10)გაგრძელება მარჯვნივ ამ წარწერისა. სტატიების ბედი მე ვეღარ გავიგე. ბოლოს მოვთხოვე განსვენებულს მათი უკან დაბრუნება. მან მომწერა შენი სტატიები თბილისის საარქეოლოგო ინსტიტუტში უნდა იყოს გაგზავნილიო, მოვიკითხავს და თუ დაბეჭდილი არაა, დაგიბრუნებო. შემდეგ ივანე ქრისტეფორეს ძე ზავრიევმა მაცნობა: ნ.მარრიდან წერილი მივიღე და მთხოვს გადმოგცეთო: დ.გარდეევს (ინსტიტუტის წევრი იყო) მივწერე შენი სტატიების შესახებ და მან დაადასტურა. სტატიები მიღებული იყო ინსტიტუტის მიერ, მაგრამ ვიღაცამ წაიღო და აღარ დააბრუნაო. მე ვიმედოვნებ, პატივცემული თავმჯდომარე და ინსტიტუტის წევრები მონახავენ და უკან დამიბრუნებენ სურათებითურთ სტატიებს.}

^{45. Prud’hom, Hist. d’Armenie, pp. 34.35. ზაქარია ვალაშკერტელს უნდა ეკუთვნოდეს შესანიშნავი სურათებით შემკობილი სადღესასწაულო ხელნაწერი საეკლესიო მუზეუმისა (იხ.კონდაკოვი და ბაქრაძე, ოპის და სხ. გვ.166-170)}

^{46. ყველა ფიგურა გადაღებულია ფოტოგრაფიის საშუალებით.}

^{47. იხილე ჩვენი სომხით-საორბელოს ძეგლების წარწერები, «კავკასიონი», პარიზის გამოცემა, გვ.87–88, № 1–2.}

^{48. კლასიკური ფორმა იყო: ქრონიკონსა.}

^{49. ეს სრული ფორმაა; შემოკლებული იქნება: თეოდორესგან.}

^{50. დედანში შემოკლებით არის ეს სიტყვა მოყვანილი და ამიტომ ასო „ჰ“ არ არის ნახმარი.}

^{51. დედანში: ტრაპეზჳსაგან.}

^{52. თავიდან აქამდის ბროსსე ასე კითხულობს:}

^{«ქორონიკონს სნ, სახელითა ღთისაჲთა მე}

^{გლახაკმან ეგნატო ავიღე თეოდორესგან (?) [კითხვითი ნიშანი ბროსსესია].}

^{... (დრა) კანი. ლოცვა უკუჱთე მისდა}

^{სალოცავად. ტრაპეზობისაგან ორთა სერობათ პური უკუდავად უცხოთათჳს.}

^{ვინც მონასტრისა}

^{პატრონი იყოს და წინამძღვარი, რომელსა სხვანი ძმანი}

^{გაიღებდენ დღესასწაული, ზედაშე მნისა ჴელითა მიე-}

^{ცემოდეს» (დანარჩენი სწორად არის წაკითხული).}

^{ღმრთისაჲთა, ექუსთა კრებათა მადლითა და ხუთთა პტრიარქთა}

^{ჯუარითა და თორმეტთა მოციქულთა მადლითა,}

^{ვინ დაამტკიცოს, ჯუარი აქუს და კურხევაჲ».}

^{53. მე-14 საუკუნეში გიორგი ბრწყინვალის დროს 1 დრაჰკანი ანუ ოქროს დინარი 6 თეთრს ანუ დრამას უდრიდა, ხოლო ერთი თეთრი იმავე დროს მერმინდელ აბაზს უდრიდა. ამიტომ 450 დრაჰკანი შეადგენდა 2700 აბაზს ანუ 540 ოქროს მანეთს (იხ.ჯავახიშვილის «ნუმიზმატიკა ანუ მეტროლოგია», გვ.54).}

• ტაო - კლარჯეთის ისტორიული ძეგლები
• სახელოვანი ქართველები - ექვთიმე თაყაიშვილი
• დადაშენი
• დორთ - კილისა
• ბანა
• კიაგმის ალტი
• სოლომონისი
• ლექსორის კომპლექსი
• ვაჩეძორის კომპლექსი
• ტაოსკარი
• ანძავი, ანზავი