|
<უკან დაბრუნება...<<<ქართველები/ქართველთა წარმომავლობა და ქართული გვარები>>>
კოლხური გვარებისა და შტოგვარების ეთნოისტორიისათვის
იგორ კეკელია, ალექსი ფონიავა
სტატიის წყარო:
გვარი განსაკუთრებული ანთროპონიმული კატეგორიაა, რომლის ისტორიის, სემანტიკისა და სტრუქტურის გარკვევა ფრიად საყურადღებოა ჩვენი ქვეყნის წარსულის, მიგრაციული პროცესების, სოციალურ-ეკონომიკური საკითხების შესწავლის კუთხით. გვარი, როგორც ოფიციალური და მემკვიდრეობითი საოჯახო სახელწოდება, პიროვნული სახელის განუყრელი ნაწილია. მისი, როგორც ენობრივი და სოციალური ფენომენის ისტორია, ქართული წერილობითი წყაროების მიხედვით შეიძლება VII საუკუნიდან აითვალოს. თუმცა, მეცნიერთა მსჯელობით გვარი უფრო ადრე უნდა წარმოქმნილიყო. გვართან ერთად გამოიყენება ეპონიმის სახელისა და მეტსახელისაგან მომდინარე გვარის დანაყოფის არაოფიციალური სახელიც, რომლის აღსანიშნავ ტერმინებად ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში დამკვიდრებულია „შტოგვარი“, „ქვეგვარი“ და „მეტგვარი“. გვარის დანაყოფის (შტოგვარის) სახელწოდებას სამეგრელოში „თური“ (მოგვარე; ტომის, მოდგმის წარმომადგენელი), „გიმნარყი“ (გამონაყოფი, განაყოფი), „გიმნაჭყანი“ (შთამომავალი, შთამომავლობა), „ნარყი“ (გამონაყოფი; გამონაყარი; შთამომავალი), „ნოცო“ (ნაყარი; განშტოება), „დინო“ (დიდი პაპის შთამომავლობა ერთ გვარში, ახლობლობა, სისხლით ნათესაობა), „საჯიმალო“ (საძმო), „საჯიმაკოჩო“ (საძმაკაცო, საძმო), „საბიძისქუალო“ (საბიძაშვილო, საახლობლო) ეწოდება (იხ. ი.კეკელია, ა.სურმავა, II, 2007, გვ.98). გვარი და შტოგვარი შეიძლება იყოს ეპონიმური (მამის ან მამის ხაზით წინაპრის, გვარის საფუძვლის ჩამყრელის სახელისგან ან მეტსახელისგან მომდინარე), ეთნონიმური (ეთნოსიდან წარმოქმნილი), გეოგრაფიული (წარმომავლობა-სადაურობის აღმნიშვნელი) და პროფესიული (გარეგნული ან შინაგანი ნიშნის (ქცევა-მანერის, მისწრაფების) მიხედვით შერჩეული სახელი-დახასიათება, ხელობა-მოსაქმეობის ამსახველი, სოციალური სტატუსის გამომხატველი და სხვ.).
წინამდებარე ნაშრომში ზოგიერთი გვარისა და ამ გვართა დანაყოფების (შტოგვარების) შესწავლას ვისახავთ მიზნად.
გაბუნია - ერთ-ერთი მრავალრიცხოვანი გვარია. 1995 წლის 1 თებერვლის მდგომარეობით, საპასპორტო მონაცემებისა და მეტრიკული ამონაწერის მიხედვით, საქართველოში (აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონის გამოკლებით) დაფიქსირდა 6389 სული. ქვეყნის მასშტაბით ამ გვარს 46-ე ადგილი უჭირავს (იხ. ა.სილაგაძე, ა.თოთაძე, 1997, გვ.52, 282). გაბუნიები ცხოვრობენ ბანძაში (68 კომლი), გეზათში (43), სუჯუნაში (17), ორსანტიაში (12), ჩხორიაში (11), ქვ. ქვალონში (9), ნაჯახაოში (8), დიდ ნეძში (7), მარანში (7), შამგონაში (7), თამაკონში (6), კურზუში (6), წალენჯიხასა (6) და ა. შ. (იხ. პ.ცხადაია, 2000, გვ.65). ლეგაბ(უ)ნე ტყე-ფერდობების სახელწოდებაა ახუთში, ოწყარიის მარცხენა ნაპირას; საგაბუნიო უბანი იყო აბედათის თემის საკრებულოში (ლექაჯაიე), რომელსაც დღეს ეწოწონეს (საწოწონავო) ეძახიან. ეს უბანი უწინ კინტირაიების გვარით ყოფილა დასახლებული, რომლებიც ბანძელი გაბუნიების ყმები ყოფილან (იხ. პ.ცხადაია, 2000, გვ.65). ეგაბუნე (საგაბუნიო) გაბუნიების დასახლებაა სოფელ ბანძაში, მდ. აბაშის მარცხენა ნაპირას. ბანძელი გაბუნიები ფაღავების აზნაურები იყვნენ (იხ. ო.სოსელია, III, 1981, გვ.190; ი.კეკელია, 2007, გვ.36). აკად. ს.ჯანაშიას გაბუნია ორმაგი სუფიქსაციით წარმოქმნილ გვარად მიაჩნდა, სადაც გამოყოფდა გაბ- ფუძეს და -უნ (საერთო ქართველური -ან სუფიქსის მეგრული ვარიანტი) და -ია სუფიქსებს. (ს.ჯანაშია, III, 1959, გვ.41). გ.ელიავას ვარაუდით გაბუნია გაბის პატრიარქალული ძირიდან უნდა მოდიოდეს (გ.ელიავა, 1998, გვ.15). გაბუნია იხსენიება XVI საუკუნის ერთ საეკლესიო საბუთში, საიდანაც ვიგებთ, რომ გეგუთში მცხოვრებ იოვანე გაბუნიას ემართა ქუთაისის საყდრის ბეგარა (საბუთი თარიღდება 1578 წლით) (ქსძ, III, 1970, გვ.291). 1628 წლის საბუთში გვხვდება საქუჩულორიოში მცხოვრები გაბუნია (იხ. პალ, I, 1991, გვ.587). ბანძელი გაბუნიების გადმოცემით, ისინი სვანეთიდან ჩამოსახლებული გაბიანები არიან (შდრ. გაბუევი, გაბულდანი, გაბუნიძე, გაბია). გვარის ეტიმოლოგიის შესახებ ხალხური განმარტება ასეთია - „გაბუნიავა კეკეია დო ფაღვა“ შკას გააბუნია“ (გაბუნია კეკელიასა და ფაღავას შუაა გაკიდულიო), ე.ი. კეკელიას ძმობას ეფიცება, ფაღავას კი - ყმობასაო (ი.კეკელია, 2007, 37). გაბა, გაბანი, გაბე, გაბი, გაბილა, გაბინოლა, გაბიონი, გაბო, გაბოლია, გაბრიელა, გაბრია, გაბრიე, გაბრიო, გაბრუ, გაბუ, გაბუია, გაბულა, გაბული და გაბულია მეგრული პირსახელებია (ა.ჭანტურია, 2006, გვ.22-23). ადვილი შესაძლებელია, რომელიმე მათგანი გვარ „გაბუნიას“ ამოსავალი ძირი გამხდარიყო. ბანძაში გაბუნიების ოთხი „დინო“ (შტოგვარი, გვარის დანაყოფი) დავადგინეთ: ოროში გაბუნიეფი, ბაჭი გაბუნიეფი, ცუმუგაბუნიეფი//ციმუგაბუნიეფი და კუჩხხუნდამეფი. „ორო“, „ორომე“ მეგრულში ჩრდილს, ლანდს და ორმოს, მრუმე, ჩრდილიან ადგილს ნიშნავს (იხ. ო.ქაჯაია, II, 2002, გვ.445). „ოროში გაბუნიები“ შეიძლება „მრუმე, ჩრდილიან ადგილში მცხოვრებ გაბუნიებად“ გავიაზროთ, ე.ი. ისეთ ადგილას მცხოვრებად, რომელიც ჩაბნელებულია, ბნელი, უმზეო ადგილია. გოლიათური აღნაგობის, უშნო კაცზეც იტყვიან - ოროში რენია (უშველებელი და ულამაზოაო). შესაძლებელია გაბუნიების ამ შტოგვარის წარმომადგენელს, საფუძვლის ჩამყრელს „ოროში“ ფიზიკური მახასიათებლის ან რაიმე თვისების გამო შეერქვა.
ბაჭა, ბაჭია, ბაჭუ, ბაჭუტა მეგრული პირსახელებია (ა.ჭანტურია, 1996, გვ.18). ბაჭი გაბუნიები ალბათ ბაჭის მოდგმისანი არიან. ბაჭა სამეგრელოში ტანპატარას სინონიმიცაა. გამორიცხული არაა, რომ ამ შტოგვარის წარმომადგენელთა წინამორბედის ფიზიკური მახასიათებლის გამო შტოგვარსაც ბაჭი შერქმეოდა. „ცუმუ“//„ციმუ“ უმეცარი, უჭკუო, ყრუ, ცუდმოუბარი, უკადრება, ცივი და მკაცრი, უხეში კაცის სინონიმია. ამდენად, ცუმუ//ციმუ გარეგნული თუ შინაგანი ნიშნის (ქცევა-მანერის) მიხედვით შერჩეული სახელი-დახასიათებაა.
„კუჩხხუნდამი“ (ფეხბორკილიანი) - ხუნდი, ხუნჯი ესაა ფეხების ჩასაყოფი ნახვრეტების მქონე გრძელი და მსხვილი ძელი.
კეკელია - გვარის ძირითად სამკვიდროს ბანძა (მარტვილის რ.) წარმოადგენს (55 კომლი). თემის საკრებულოს ცენტრში, მდ.აბაშის მარცხენა ნაპირას, კეკელიებით დასახლებულ სოფელს ეკეკეე//ლეკეკელე (საკეკელიო) ეწოდება. კეკელიები ცხოვრობენ თბილისში, მარტვილში, ზუგდიდში, ქუთაისში, ღანირში, ჯიხაშკარში, ვედიდკარში, ჯოლევში, ნაგვაზაოსა და სხვაგან. საქართველოში ყველაზე გავრცელებულ ათას გვარში სულთა რაოდენობით 826-ე ადგილზეა (1248 სული) (იხ. ა.სილაგაძე, ა.თოთაძე, 1997, გვ.286). გვარების - კეკელიას, კეკელიძის, კეკენჯიას, კეკუსაძის, კეკუსანიძის, კეკუტიას, კეკუას, კეკურიას, კეკოშვილის, კეკიშვილის, კეკიეშვილის, კეკენაძის, კეკელიშვილის, კეკელაშვილის, კეკეიშვილის ამოსავალს სამეგრელოსა და, საერთოდ, საქართველოში გავრცელებული პირსახელები - კეკე, კეკელა, კეკუ, კეკუელა, კეკუია უნდა წარმოადგენდეს (ა.ჭანტურია, 1996, გვ.41, 104-105; გვარ კეკელიძის შესახებ იხ. ა.შანიძე, 1959, გვ.48). ძველ ქართულში კეკელა მეტსახელი იყო და "ლამაზს, შნოიანს, კოხტას” ნიშნავდა (იხ."ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი”, ტ.I, თბ., 1990). ბანძელი კეკელიებისგან მიღებული ინფორმაციით, ისინი ზემო იმერეთიდან, ხარაგაულიდან ჩამოსახლებული კიკნაძეები ყოფილან. ექიმი გრიგოლ ანტონის ძე კეკელია იგონებს: „ეს კიკნაძეები ყოფილან ხარაგაულის აზნაურები, შეძლებულნი, ამაყი, თავმომწონე და დიდი უფლებების მქონე, თამოყვარეობის ძირითადი დამცველნი; იტყოდნენ თურმე: „კიკნაძესავით არის ჩაცმული, კიკნაძესავით ამაყობსო“. როგორც გადმოგვცემენ, კიკნაძეს მოსვლია შეხლა თანამდებობის კაც წერეთელთან ლხინში თუ რაღაც საქმისათვის, და მოუკლავს წერეთელი. ეს სახიფათო ყოფილა კიკნაძისათვის. თავი რომ დაეცვათ, აყრილა მთელი ოჯახი იმერეთიდან და თავი შეუფარებიათ დადიანისათვის. წარუდგნენ რა მთავარ დადიანს, მოახსენეს თავიანთი უბედური შემთხვევის შესახებ და მოითხოვეს მფარველობა; დადიანს გაუცია განკარგულება, რომ ეს კარგი, „კეკელია ბიჭები“ დაესახლებინათ კარგ ადგილას. ისინი დაუსახლებიათ ბანძაში, ეკლესიის ახლოს (სტილი დაცულია - ი.კ., ა.ფ.) (იხ. ი.კეკელია, 2007, გვ.47). კეკელიას გვარი რამდენიმე შტოგვარად იყოფა: აჯიეფი, მბარუეფი, კიბირფაფირეფი, ბოტეფი, პაპათურეფი, ოქროპირეფი, მოქმედეფი, შვეჲა კეკეიეფი, დიტეფი, შახი კეკეკეიეფი//შაქაკეკეიეფი, გაბათურეფი.
აჯი, აჯია, პირსახელი ამასთანავე მეგრულში უჭკუოს, რეგვენს და ჯიუტსაც ნიშნავს. ასეა იგი განმარტებული ო.ქაჯაიას „მეგრულ-ქართულ ლექსიკონში“. იქვე ასახსნელი სიტყვა წინადადების სახითაა წარმოდგენილი: „აჯია კოჩიე, ეშე მუთუნი ვაიშურს - ჯიუტი კაცია, ამისგან არაფერი გამოვა. ინეფი ხარხი ხო ვარენა, აჯიეფიენანია - ისინი ხალხი ხომ არ არიან, აჯიებიაო (ჯიუტებიაო)“ (ო.ქაჯაია, I, 2001, გვ.208). ამგვარი სემანტიკის სიტყვაც შეიძლებოდა ქცეულიყო მეტსახელად.
„მბარუეფი“ (გაბერილები) - გადატ. „ტყუილის მთქმელები, გუდამეზღაპრეები, მეტყვილიები“; მბარილი ესაა მიმღ. ვნებ. წარსული მბარუნს ზმნისა და ნიშნავს გაბერილს (ო.ქაჯაია, II, 2002, გვ.237).
„კიბირფაფირეფი“ ითარგმნება როგორც „კბილფაფიანები“; მისი გადატანითი მნიშვნელობაა „ფაფის მჭამელები, უკბილოები“.
„ბოტეფი//ბოტოეფი“ - 1.ბოტო, ბოტუა პირსახელებია. 2.ბოტო, ბოტორია//ბოტორო ნიშნავს უჭკუოს, სულელს, ჩურჩუტს, მოსულელოს (ო.ქაჯაია, I, 2001, გვ.255). შტოგვარის წარმომავლობის ასახსნელად ორივე ვარიანტი დასაშვებია.
"პაპათურეფი" მღვდლის მოდგმას, მღვდლის შთამომავლებს ნიშნავს (შდრ.გვარები - პაპავა, პაპავაძე, პაპასქირი, პაპაიანი, პაპაშვილი, პაპასქუა...), ხოლო „ოქროპირების“ შტოს ეპონიმი ოქროპირი ყოფილა (შდრ.გვარები - ოქროპილაშვილი, ოქროპირაშვილი, ოქროპირიძე).
„მოქმედეფი“ შეგვიძლია გავიაზროთ როგორც „საზრიანები, გამჭრიახები”, ან „მოუსვენრები, ისეთები, რომელთაც ყველაფერი გამოსდით, „სწრაფად მოქმედნი“). მოქმენდი მეგრულად ნიშნავს „მოქმედს“; მოქმენდალა, მოქმედალა იგივეა, რაც „მოქმედება“.
„შვეჲა კეკეიეფი“ - შველა (ბანძურ-მარტვილური თქმის ზონაში - შვეა), იგივეა რაც ზოოლ. ანკარა; გველხოკერა, ძლოკვი (ო.ქაჯაია, III, 2002, გვ.256), გადატანითი მნიშვნელობაა „მოქნილი, ყელმოღერებული, მაღალი, მშვენიერი“...) - „შვეჲა, შველაია კოჩი“. ამ შემთხვევაში მეორე ვარიანტი უფრო მისაღებად გვეჩვენება, რადგან ფიზიკური გარეგნობის მიხედვით (მოქნილი, გრძელი და სწორი ტან-ფეხი; მაღალი; კოხტა შესახედაობისა) „შვეჲა კეკეია“ შეიძლებოდა შტოგვარის სახელწოდებად ქცეულიყო.
„დიტეფი“, „გაბათურეფი“ - დიტი, დიტო, დიტორია დიტუ, გაბა, გაბო და გაბია პირსახელებია.
"შახი კეკეიეფი” - გადატ. "თავმომწონე, ამაყი, მედიდური”. პარალელური სახელწოდებაა "შაქაკეკეიეფი” (შდრ. ქვემოთ - "ბუჭუჯღარკეფი”), რომლის ამოსავალ ფუძეს სამეგრელოში გავრცელებული პირსახელი შაქა (შაქარი, შაქარია, შაქარიტა) წარმოადგენს (ამის შესახებ იხ. ი.კეკელია, 2007, გვ.47-48).
პატარაია - მრავალრიცხოვანი გვარია. მარტვილში 268 სულია აღრიცხული. კომპაქტური დასახლებაა სოფელ ბანძაში (83 კომლი). პატარაიების რამდენიმე კომლი ცხოვრობს აბედათში (4), ვედიდკარში (3), ნაჯახაოსა (5) და ნოსირში (6). ეპატარე//პატარაიაშ მუხური პატარაიების უბანია ბანძის თემის საკრებულოში, რომელიც მოიცავს ტერიტორიას ნოღიდან მდ. აბაშის მარცხენა სანაპირომდე (ი.კეკელია, 2007, გვ.68). პატარაიები ცხოვრობენ გურიაშიც (ლანჩხუთში - 592 სული). პაატა ცხადაიას მოსაზრებით გვარს საფუძვლად დასდებია პირსახელი პატარ, პატარა, პატარაი, რომელიც ისტორიულ საბუთებში იხსენიება. საერთო ფუძე ეძებნება საქართველოში გავრცელებულ გვარებთან -პატარაძე, პატარავა, პატარაშვილი, პატარიძე, პატარია (იხ. პ.ცხადაია, 2000, გვ. 120; ა.სილაგაძე, ა.თოთაძე, 1997, გვ.161). პატარაიას შტოგვარებია: „ცუჯაპატარაიეფი||ცუჯ(ი) ბურდღამეფი“, „მუნჩვერეფი“, „ჟირკიბირ[ამ]ეფი“, „ჭურუეფი“, „ბაჭიპატარაეფი“, „პეხუეფი“//“პეხუშარეფი“//“პახუპატარაიეფი“.
„ცუჯა“, „ცუჯალი“ - სიტყვას მეგრულში რამდენიმე მნიშვნელობა აქვს. მივმართოთ ლექსიკონს: „ცუჯა (ცუჯას) 1.დიდყურა, ფართოყურებიანი; 2.უყურადღებო; ყრუ. 3.ბრიყვი, რეგვენი, სულელი, გამოუცდელი. ცუჯა ქოთომი ყურები მთლად ბუმბულით რომ აქვს დაფარული, ისეთი ქათამი” (ო.ქაჯაია, III, 2002, გვ.238). პარალელური ფორმაა „ცუჯბურდღამი“//„ცუჯბურდღამეფი“//„უჯბურდღა პატარაიეფი“ და აიხსნება როგორც „ყურბალნიანი“. სათანადო მოტივაციის შემთხვევაში მისაღებად გვეჩვენება ყველა ვარიანტი: 1.„ცუჯა“ (ცუჯალი, ცუჯი - ფირა, ცუჯი-ფიჩა) - დიდყურა, ფართოყურებიანი; 2.უყურადღებო, უსმინარი, ყრუ; 3.რეგვენი, სულელი, ბრიყვი, უნდილი, უფხო, მოუხერხებელი, უჭკუო. 4.კაცი, რომელსაც ყურები ბალნით აქვს დაფარული (ცუჯა სიტყვის შესახებ იხ. ჰ.ფენრიხი, ზ.სარჯველაძე, 1990, გვ.374-375).
„მუნჩვერეფი“ - მეგრულში „ტუჩებმსხვილის“ აღმნიშვნელი სიტყვაა „მუნჩვერი“. „მუნჩვერს უწიინა, ნიჩვი უნიჩვანსინი, ფერი კოს - „მუნჩვერს“ ეტყვიან, ტუჩები მსხვილი და გადმობრუნებული რომ აქვს, ისეთ კაცს. მუნჩვერიმუნჩვ-ერ-ი. შდრ. ნიჩვი“ (ო.ქაჯაია, II, 2002, გვ.337). ტუჩებმსხვილი გარეგნული იერსახის აღსანიშნავად შეიძლებოდა ქცეულიყო შტოგვარის სახელწოდებად.
„ჟირკიბირეფი“//“ჟირკიბირ[ამ]ეფი“ ითარგმნება, როგორც „ორკბილიანები, კბილმეჩხერიანები, უკბილოები“.
„ჭურუეფი“ - „ჭურუ“ ლექსიკონში განმარტებულია როგორც „პატარა; პატარაყურიანი და უყურო“. მოხმობილია სათანადო მაგალითებიც. “ჭურუ თხა, შხური - პატარაყურიანი თხა, ცხვარი. შდრ.ლაზ. წულუ პატარა (ნ.მარი). თიკუნადაც იხმარება; მაგ., გიორგიჭურუ პატარაყურიანი გიორგი” (ო.ქაჯაია, III, 2002, გვ.492). „უჯა“ დიდყურას, ხოლო „ჭურუ“ - პატარაყურიანის ეპითეტია.
„ბაჭიპატარაიეფი“ - ბაჭი ეპონიმის სახელი უნდა იყოს. ბაჭა, ბაჭია, ბაჭუ, ბაჭუჭა გავრცელებული პირსახელებია. შესაძლოა შტოგვარის ამოსავალი მეგრული სიტყვა „ბაჭი“ იყოს, რაც დაბალი და მსუქანი ტანის პირს ნიშნავს.
„პეხუეფი“//პეხუშარეფი“//„პეხუთურეფი“ - პეხუს შთამომავალნი, პეხუსიანები, მისი მოდგმისანი. პარალელური სახელწოდებაა „პახუპატარაიეფი“//„პახუთურეფი”. პახვა, პახვაია, პახვალა, პახუ, პახუა, პახუია, პეხუ და პეხული კოლხეთში გავრცელებული სახელებია (ა.ჭანტურია, 2006, გვ.56). ამასთანავე, პახუ//პახვალა და პეხუ//პეხვერე//პეხვერია მეგრულში ტანპატარას, ტანმორჩილს ნიშნავს. პახვალი//პახვაფი ტანმორჩილი კაცის კოხტად სიარულის აღმნიშვნელია (ო.ქაჯაია, II, 2002, გვ.480). მიპახვალუ, მიპეხუ - კოხტად (მსუბუქად) მიდის, მინარნარებს, მიფარფატებს, მიცუხცუხებს.
ორივე ზემოთ მოყვანილი ვარიანტი შესაძლოა შტოგვარად ქცეულიყო.
წოწორია - გვარი განსახლებულია მარტვილში, ინჩხურში, ხუნწში, დიდ ჭყონში, კეთილარში, სუჯუნაში, აბაშაში, თბილისსა და სხვაგან. პ.ცხადაია გამოყოფს წოწორ- ფუძეს და „მაღალი, აწოწილი კაცის“ მნიშვნელობით გაიაზრებს (პ.ცხადაია, 2000, გვ.160). წოწო, წოწუ, წოწოლი კოლხეთში გავრცელებული პირსახელებია და ერთ-ერთი მათგანი შესაძლოა გვარს დასდებოდა ფუძედ. წოწორიების ძირძველი სამკვიდრო, ადგილზე გამოკითხვით მოპოვებული მასალით, სოფელი ინჩხურია (მარტვილის რ.), სადაც ამ გვარის 85 კომლი ცხოვრობს. აქაურ წოწორიებს „რკინაჭკადუებს“ (რკინის მჭედლები), „რკინის კაცებს“ ეძახიან. ლეხაიანდრაოელმა ბესიკ ნოდარის ძე წოწორიამ (დაბადებული 1980 წელს) წოწორიას სამი „დინო“ ჩაგვაწერინა - კირიბია, ბაბაია და ჯვაკი (ინჩხურის წოწორიები).
„კირიბი“ (კირიბი) მეგრულში ბატკანს, კრავს ნიშნავს (კირიბ- <* კრობ-). გადატანითი მნიშვნელობით კირიბია ჩუმი, უხმაურო, უპრეტენზიო კაცის სინონიმია (შესაძლოა პირსახელიც) („კირიბის“ შესახებ იხ. ჰ.ფენრიხი, ზ.სარჯველაძე, 1990, გვ.190).
ბაბა, ბაბადია, ბაბათია, ბაბაკოჩი, ბაბაში, ბაბაშია, ბაბაშური(ა), ბაბი, ბაბია მეგრული პირსახელებია (იხ. ა. ჭანტურია, 2006, გვ. 16). ჯვაკიც წოწორიას ერთ-ერთი შტოს წინაპრის (ეპონიმის) საკუთარი სახელი უნდა ყოფილიყო.
ჯღარკავა (ადგ. გამოთქმით - ჯღარკა) - ერთ-ერთი მრავალრიცხოვანი გვარია. 1995 წლის 1 თებერვლის მონაცემებით საქართველოში 2748 სული ცხოვრობს. რაოდენობით მარტვილის რაიონში მეცხრე ადგილზეა, სამეგრელოში - 50-ე ადგილზე (ა. სილაგაძე, ა.თოთაძე, 1997, გვ. 253, 269). პ.ცხადაია გვარ ჯღარკავაში გამოყოფს ზმნურ ფუძეს - ჯღარკ-, რაც უშნოდ, უხეიროდ, ულაზათოდ გაკეთებულის აღმნიშვნელია (პ. ცხადაია, 2000, გვ. 178). ჯღარკი იმერეთში, გურიასა და რაჭა-ლეჩხუმში ძველ, დაგლეჯილ ფეხსაცმელს, ჯღანს ნიშნავს (იხ.ვ.ბერიძე, 1912; ალ.ღლონტი, 1986; მ.ჩიქოვანი, I, 1941). ამ სიტყვას გურულ დიალექტში მეორე მნიშვნელობაც შეუძენია: „ჯღარკ-ი - უსწორმასწორო (ხე და მისთ.) (იხ. პ.ჯაჯანიძე, I, 1977, გვ.151). ჯღაკი//ჯღარკი//ჯღერკი სამეგრელოშიც ძველი, დაგლეჯილ-გაცვეთილი, უვარგისი ფეხსაცმლის, ჯღანის აღმნიშვნელია (ო.ქაჯაია, III, 2002, გვ.626, 627). გადმოცემით, ამ გვარისკაცნი მეჯღანეები იყვნენ - „კანჩაფიას ჭანდეს - ქალამანს, წუღას კერავდნენ“. 83 წლის ნაგვაზაოელმა შალვა ხარლამპის ძე ჯღარკავამ გვიამბო: „ნაგვაზაოელი ჯღარკავები წარმოშობით სვანეთიდან არიან - ჯაიანები. ერთ-ერთ ჯაიანს იქ კაცი მოუკლავს და სამეგრელოში გამოქცეულა. ჯღარის (ხარდანი; კავებიანი დიდი ხე, ტოტებიანი შტო) ძირში დასძინებია დაღლილსა და მშიერ-მწყურვალს. შემდეგ გვარი ჯღარკად გადაუკეთებია“ (ს.დ. №1, 2008, გვ.4). ჯღარკალი მეგრულში ბარბაცს, ტორტმანს აღნიშნავს, ჯღარკალას კი ბარბაცით, უშნოდ მოსიარულეზე იტყვიან. ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი, აწგარდაცვლილი შალვა ლევანის ძე ჯღარკავა (დაბადებული 1922 წელს, სოფ.ლეხაინდრაოში) გვიამბობდა, რომ გვარს ფუძედ დასდებია მეგრული სიტყვა „ჯღარუ“, „ჯღარკუნტი“ - ჭროღა, ჭრელი). ამ გვარის წარმომადგენლები ჭროღა, ჭრელთვალება ხალხი იყოო (ს.დ. №2, 2002, გვ.8). ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი მნიშვნელობა შეიძლებოდა გვარს დასდებოდა საფუძვლად. ნაგვაზაოელი ჯღარკავების ოთხი შტოგვარი ჩავიწერეთ: ბუჭუთურეფი, გოგითურეფი, შაქათურეფი//შაქიჯღარკეფი და ჩოჩითურეფი//ჩოჩიჯღარკეფი.
ბუჭა, ბუჭი, ბუჭია, ბუჭიჭია, ბუჭუ, ბუჭუა, ბუჭუე, ბუჭუელა, ბუჭუნია და სხვ. სამეგრელოში გავრცელებული საკუთარი სახელებია (ა. ჭანტურია, 2006, გვ.22), რომელთაგან ერთ-ერთი ჯღარკავას შტოგვარის - ბუჭუთურების საფუძვლის ჩამყრელად შეგვიძლია ვივარაუდოთ.
გოგი, გოგია, გოგუ, შაქა, შაქარა, შაქარია, შახა, შახი და შახიაც პირსახელებია, რომლებიც გვარის დანაყოფის მეტსახელად გვევლინება.
„ჩოჩითურეფი“//„ჩოჩიჯღარკეფი“ - ჩოჩვა-ჩოჩვით, ცოცვა-ცოცვით, ხოხვით სიარულის, დავარდნილის, დავრდომილის აღმნიშვნელ სიტყვას მეგრულში ჩოჩინი, ჩოჩუა წარმოადგენს (სახელი ჩოჩუნს ზმნისა). „გიაჩოჩუნს - ჩოჩვით (ძლივს) დადის, ფეხს მიათრევს, მიცოცავს, მიხოხავს... მიშაჩოჩი (დავრდომილი მიშა, ძლივს მოსიარულე) თიკუნია (ჩოჩ-, ჩოჩ-უ-ა-ს შესახებ იხ. აგრეთვე ჰ.ფენრიხი, ზ.სარჯველაძე, 1990, გვ.413).
ოფიციალური გვარის შიგნით ადგილობრივი (არაოფიციალური) ვარიანტის შექმნას გვარის მრავალრიცხოვნებით გამოწვეული გარჩევის აუცილებლობა, სოციალური, ყოფითი ცხოვრება, პროფესიული საქმიანობა, გარეგნული და შინაგანი მახასიათებლები განაპირობებდა. ამასთანავე, ამა თუ იმ პირის მოდგმა-შთამომავლობა ქმნიდა ერთობლიობას მონოგენური დასახლების სახით. დროთა განმავლობაში ამ ადგილზე მოსახლე ოჯახების გვაროვნულ-გენეტიკური ერთიანობა მოიშალა, მაგრამ სხვადასხვა მემკვიდრეობითი სახელის მატარებელთა შორის ნათესაური ურთიერთობა მაინც შენარჩუნდა (ი.კეკელია, ა.სურმავა, №2, 2007, გვ.102).
On Ethnical and Historical Study of Colchi Surnames and their Genealogy
Igor Kekelia
Aleksi Phoniava
Summary
Names and surnames as official and hereditary class name are inseparable parts of the personal name. The history of linguistic and social phenomenon has been dated back to the VII th century, though as scientists consider surnames could have been formed earlier than names.
The given article deals with ethnical and historical study of some Megrelian names and surnames, such as Gabunia, Kekelia, Pataraia, Tsotsoria, Jgarkava etc.
К этноистории колхских фамилий и родословности
Игорь Кекелия
Алекси Пониава
Резюме
Фамилия, как неотъемлемая часть личности, как языковой и социальный феномен, берет свое начало с седьмого века, хотя по некоторым источникам они появились гораздо раньше.
В труде проработаны этноистории некоторых колхских имен и фамилий (Габуния, Кекелия, Патарая, Цоцория, Джгаркава).
ლიტერატურა:
1. ვუკოლ ბერიძე, სიტყვის კონა იმერულ და რაჭულ თქმათა, სანკ.-პეტერ., 1912.
2. გივი ელიავა, აბაშისა და გეგეჭკორის რაიონების ტოპონიმიკა, თბ., 1977.
3. გივი ელიავა, ალბომი პატრიარქატიდან მომდინარე გვართა (გვარსახელთა) ამოსავალი ძირებისა, პატრონიმიის თანმიმდევრობით (სამეგრელოს მასალების შუქზე), ქუთ., 1998.
4. იგორ კეკელია, აბდულ სურმავა, გვარებისა და შტოგვარების ეთნოისტორიული შესწავლისათვის (სამეგრელოს ეთნოგრაფიული მასალების მიხედვით), ჟურნ. „კულტურათაშორისი კომუნიკაციები“, №2, თბ, 2007.
5. იგორ კეკელია, ბანძის ტოპონიმია, თბ., 2007.
6. პალ, I - პირთა ანოტირებული ლექსიკონი, I, თბ., 1991.
7. ს.დ. - საველე დღიური, №2, 2002 (ლეხაინდრაოს მასალები), №1, 2008 (ნაგვაზაოს მასალები).
8. ავთანდილ სილაგაძე, ანზორ თოთაძე, გვარ - სახელები საქართველოში, თბ., 1997.
9. ოლღა სოსელია, ნარკვევები ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს სოციალურ - პოლიტიკური ისტორიიდან (სათავადოები), II, თბ., 1981.
10. ჰაინც ფენრიხი, ზურაბ სარჯველაძე, ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი, თბ., 1990.
11. ოთარ ქაჯაია, მეგრულ - ქართული ლექსიკონი, ტ.I, II, III, თბ., 2001 - 2002.
12. ქსძ, II - ქართული სამართლის ძეგლები, ტ.III, საეკლესიო -საკანონმდებლო ძეგლები (XI-XIX სს.). ტექსტები გამოსცა, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო პროფ. ი.დონდუამ, თბ., 1970.
13.ალექსანდრე ღლონტი, ქართველური საკუთარი სახელები, თბ., 1986.
14. აკაკი შანიძე, ეტიმოლოგიური შენიშვნები, კორნელი კეკელიძისადმი მიძღვნილი საიუბილეო კრებული, თბ., 1959.
15. მიხეილ ჩიქოვანი, ლეჩხუმური ლექსიკონი, ა.ს.პუშიკინის სახ. თბილისის სახელმწიფო სამასწავლებლო ინსტიტუტის შრომები, I, თბ., 1941.
16. პაატა ცხადაია, გვარები და გვართა დასახლებანი სამეგრელოში, თბ., 2000.
17. აკაკი ჭანტურია, მეგრული სახელები და გვარები, თბ., 2006.
18. სიმონ ჯანაშია, შრომები, III, თბ., 1959.
19. პოლიკარპე ჯაჯანიძე, გურული დიალექტი, I (ტექსტები, ლექსიკონის მასალები), თბ., 1977.
|
