|
There are no translations available.
<უკან დაბრუნება...<<დაბრუნება პირველ გვერდზე...<<<მთავარი გვერდი...<<<ქართული მითოლოგია>>>
არსენას ეპოსი (პოეზია და სინამდვილე)
“არსენას ლექსი” ქართული ხალხური ეპიკური შემოქმედების გვიანი ნაყოფია. იგი XIX ს-ის მე-2 ნახევარშია შექმნილი. მისი მთავარი გმირი სავსებით რეალური პიროვნებაა, თითქოს ცნობილია მისი დაბადების (1797), გავარდნისა (1823) და სიკვდილის (1842) თარიღები – დაახ. 1797-1842. მიუხედავად ამისა, “არსენას ლექსის” გმირი ტრადიციული ეპიკური გმირის ყველა ნიშანს ატარებს. “ლექსი” ანონიმურია. ცნობილნი არიან მხოლოდ ის ხალხური მთქმელები – მოხეტიალე მესტვირეები, რომლებიც მთელ საქართველოში ავრცელებდნენ “შაირსიტყვას” უკვე ლეგენდად ქცეულ კეთილშობილ ყაჩაღზე, ასე ტრაგიკულად რომ დაასრულა თავისი ცხოვრება. უკანასკნელ ხანამდე მესტვირეთა რეპერტუარის აუცილებელ ნაწილს შეადგენდა “არსენას ლექსი”; ასრულებდნენ მას რელიგიურ თუ სახალხო დღესასწაულებზე, თავყრილობებზე, სოფლად თუ ქალაქად. როგორც ჩანს, “შაირსიტყვები” არსენა ოძელაშვილზე მისსავე სიცოცხლეში ყოფილა შეთხზული და გავრცელებული. რუსული გაზეთის “კავკაზის” (1846 ¹7) ცნობა მოწმობს ამ ლექსების პოპულარობას ხალხში. გერმანელი მოგზაურისა და ეთნოგრაფის ა.ჰაქსტჰაუზენის (1792-1866) წიგნში (რუსული თარგმანი “Закавказский край” გამოქვეყნდა 1857 წ.) მოხვდა არსენას ამბავი, რომელიც მას გერმანელი კოლონისტებისგან ჰქონია გაგებული თბილისში ჯერ კიდევ 1843 წელს. არსენას “შაირსიტყვას” გერმანელთა წრეშიც შეუღწევია; არ არის გამორიცხული, რომ ა.ჰაქსტჰაუზენისთვის თბილისელ გერმანელებს არსენას თავგადასავალი სწორედ ხალხური ლექსების მიხედვით ეამბათ, რამდენადაც ამ მონათხრობის დეტალები ემთხვევა “არსენას ლექსის” ზოგიერთ ეპიზოდს, თუმცა არსებითი განსხვავებებიც არსებობს (იხ. დამატება 1). როგორც გარკვეულია, ლექსი თუ ლექსები არსენაზე 1841-1846 წლებში უნდა შექმნილიყო [7]. პირველი პუბლიკაცია “არსენას ლექსისა” ეკუთვნის ნიკოლოზ ყიფიანს (1847-1905), რომელმაც სხვადასხვა ვარიანტის საფუძველზე შეადგინა ერთი შერწყმული ტექსტი და ილიას “კაკო ყაჩაღთან” ერთად დაბეჭდა ცალკე წიგნად (1872 წ.). ის ტექსტი “არსენას ლექსისა”, რომელიც დღემდე იბეჭდება, პ.უმიკაშვილის ხელიდან არის გამოსული (პირველად გამოქვეყნდა 1874 წ.). “არსენას ტექსტის” დადგენაში პ.უმიკაშვილის ღვაწლის შესახებ იხ.[6, 45-46]. მან გამოკვეთა ეპოსის საბოლოო სახე, ერთ ძაფზე ააგო მის ხელთ არსებული ცალკეული ეპიზოდი, რომლებიც ერთმანეთთან დაუკავშირებლად სრულდებოდა მესტვირეთა მიერ. უმიკაშვილის არქივში დაცულია ეპიზოდები, რომლებიც მას არ გამოუყენებია “არსენას ლექსის” ასაგებად. და მაინც უმიკაშვილისეული გამთლიანება არსენა ყაჩაღის გარშემო არსებული “შაირსიტყვებისა” მეტნაკლებად ამომწურავია და დღემდე ინარჩუნებს როგორც მხატვრულ, ისე ინფორმაციულ მნიშვნელობას. მის შემდეგ არავის უცდია შევსება “არსენას ლექსისა” სხვა ეპიზოდებით, ან პ.უმიკაშვილის მიერ გამოყენებული მასალის სხვაგვარად განლაგება. ვიხრები იმ აზრისკენ, რომ პ.უმიკაშვილისეული ტექსტი ოპტიმალურია: თითოეული ეპიზოდი მასში პოულობს თავის ერთადერთ კუთვნილ ადგილს. მართალია, მესტვირეთა რეპერტუარი არასოდეს მოიცავდა ყველა არსებული ეპიზოდისგან შემდგარ ერთ მთლიან ტექსტს, უნდა ვიფიქროთ, რომ მათ ცნობიერებაში ვირტუალურად არსებობდა ცალკეულ ეპიზოდთა თავდაპირველი ერთიანობის განცდა. სავსებით გასაზიარებელია ამასთან დაკავშირებით გ.ბარნოვის თვალსაზრისი, რომელიც მან ამგვარად გამოთქვა: “არსენას ლექსი” არ წარმოადგენს სხვადასხვა ეპიზოდების მექანიკურ გადაბმას. იგი თავიდანვე გააზრებული უნდა ყოფილიყო როგორც ეპიკური ტილო, მთლიანი ისტორია სახალხო გმირისა. ვფიქრობ, სწორედ ამან განაპირობა რეკონსტრუქციის წარმატება” [5,24]. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის შოთა რუსთაველის სახელობის ლიტერატურის ინსტიტუტის ფოლკლორულ არქივში, პ.უმიკაშვილის კოლექციაში, დაცულია “არსენას ლექსის” ერთი ტექსტი, როგორც ჩანს, პირველი (ან ერთ-ერთი) ცდა არსებული ვარიანტების გამთლიანებისა, რომელიც პ.უმიკაშვილს არ გამოუქვეყნებია (შოთა რუსთაველის სახ. ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის ფოლკლორული არქივი = ფა.უმიკ. 15/2). “არსენას ლექსის” გმირი არსენა ოძელაშვილი რეალური პირია. თავისი ეპოქისა და საზოგადოების შვილი; მისი სამოქმედო ასპარეზიც, ცხადია, სავსებით რეალურ სივრცეშია გაშლილი – ეს არის აღმოსავლეთი საქართველო, მისი თითქმის ყოველი მხარე. “არსენას ლექსი” სხვა ხალხურ ქმნილებათაგან ტოპონიმების უჩვეულო სიუხვით გამოირჩევა. მისი გმირის საასპარეზო არე ვრცელია: თრიალეთი, მარაბდა, კოდა, თელეთი, კუმისი, სომხითი (სოფელი), თბილისი (“ქალაქი”), ალმასის წყალი, შირაქი, თავფარავნის ტბა, გომარეთი, ქიზიყი – ბოდბისხევი, მარტყოფი, დიღომი, მცხეთა, მუხათგვერდი, ზემო ქართლი, ახალციხე. საქართველოს ფარგლებს გარეთ: ყაზახი (აზერბაიჯანში). არსენას ამბავში მონაწილეობენ და უბრალოდ ნახსენები არიან სხვადასხვა ეროვნების წარმომადგენლები, რაც კარგად ასახავს ისტორიული საქართველოს ეთნიკურ-დემოგრაფიულ სურათს. ვისი შემქმნელიც უნდა იყოს “არსენას ლექსი” – ქარჩოხელი მეცხვარისა თუ რაჭველი მესტვირისა, იგი ხალასი ხალხური გენიის შემოქმედების ნაყოფია, მასში სჭვივის ქრისტიანული სული, გამგები და მიმტევებელი ყოველი ადამიანური ცოდვისა. ხშირი ხსენება ღვთის სახელისა, მირონის მადლისა, პირჯვრისა, დალოცვის სიტყვებისა “არსენას ლექსში” არც შემთხვევითია, არც უბრალოდ სიტყვის მასალაა, არც მხოლოდ ჩვეულება ან ტრადიციაა, არც ე.წ. ხარკია ეპოქისადმი. ეს რეალიები ლექსის ორგანული ნაწილია, რომელიც განსაზღვრავს მთავარი გმირის ხასიათს, როგორადაც სურს, იგი დაინახოს მესტვირემ, რომელიც თავის სიმღერას, ძველი რაფსოდების მსგავსად, უზენაესის ხსენებით იწყებს: “შაირსიტყვითა მესტვირემ ღმერთი მაღალი ახსენა”... ღვთის სახელის ხსენებით იწყება და სასუფევლის ნათლის ხსენებით მთავრდება “არსენას ლექსი”. ეს, პირველ რიგში, მესტვირეთა რელიგიურობის, მათი ქრისტიანული მრწამსის გამოხატულებაა. ძნელია მოიძებნოს ხალხური ნაწარმოები, რომელიც ისე მდიდარი იყოს ქრისტიანული ლექსიკით, როგორც “არსენას ლექსია”. ესოდენ მცირე სივრცეზე ღმერთისა და სხვა წმიდა სახელთა (სიწმიდეთა, როგორიც არის: მირონი, ნათლობა, სეფისკვერი, წირვა, პირჯვარი, მადლი, აღდგომა, ღვთისმშობელი...) და გამოთქმათა ხშირი ხსენება (ყოველ მეთხუთმეტე სტრიქონში!) განსაკუთრებულ სულიერებას ანიჭებს ტექსტს, რომლის მთავარი თემა თვით მის შემქმნელთათვის სრულებითაც არ არის რელიგიური – ის არსენას საგმირო საქმეებს გადმოგვცემს. განსხვავებით სხვა საგმირო ლექსებისაგან, თუნდაც ამირანის მითოლოგიური ეპოსისაგან, “არსენას ლექსში” დატრიალებული სული გვაგრძნობინებს მის მკითხველთ, რომ ქრისტიანულ ქვეყანაში ვიმყოფებით (მესტვირე ყოველნაირად აძლიერებს ამ განცდას) და არა სადღაც რელიგიურად გაურკვეველ სამყაროში. და მაინც, არსენა, ცხადია, ეპიკური გმირია. ამიტომაც მისი გმირული ბიოგრაფია ტრადიციული ეპიკური გმირის თავგადასავლის კალაპოტში მიედინება. აქ ჩვენ გვეცნაურება ტიპურად იგივე ეპიზოდები, იგივე “ზღურბლები”, რომლებიც გაიარა და გადალახა ამირანმა. არსენა გარდაუვალი აუცილებლობით გაივლის მათ. არსენა ამას ვერ ასცდება, თუმცა იგი ისტორიულ დროში ცხოვრობს და მოქმედებს. “ამირანიანსა” და “არსენას ლექსს” შორის სიახლოვე პირველად აღნიშნა ანტონ ხინთიბიძემ: “ჩვენ ზემოთმოყვანილი ადგილების მხოლოდ ფორმალური დამთხვევა აღვნიშნეთ. უნდა ვივარაუდოთ, რომ მას შინაარსობრივი საფუძვლები ექნებოდა. ეს, ერთი შეხედვით, თითქოს არ ჩანს, მაგრამ ამირანისა და არსენას მხატვრული სახეების გულდასმითი ანალიზით აშკარა ხდება. მართლაც, ამ ორი გმირის ცხოვრების ეპიზოდები ერთმანეთს ემთხვევა” [10,89]. თუმცა ავტორი არ აკონკრეტებს ამ ეპიზოდებს. იგი ავლებს მხოლოდ ზოგად პარალელს მათ ბრძოლებში, ერთი მხრივ, ბოროტებისა და, მეორე მხრივ, უსამართლობის წინააღმდეგ. საგულისხმოა დასკვნა: “არსენას ლექსი” შორსაა მითიური გარემოსაგან, ამიტომ გმირის ცხოვრება რეალისტურად არის ასახული, მაგრამ “ამირანისა” და “არსენას ლექსის” ამ ადგილების პლასტიკურ-პოეტური შტრიხები მაინც ერთიმეორეს ემთხვევა. აქაც აშკარად ჩანს “ამირანის” გავლენა “არსენას ლექსზე” [10,89]. მსგავსება ამ ორ ეპოსს შორის უფრო მეტია და ღრმა, ვიდრე პლასტიკურ-პოეტური. ის სიღრმისეულია, რასაც მათი სტრუქტურა ააშკარავებს. საერთო აგებულება (ეპიზოდთა თანამიმდევრობის სახით) ამხელს მათ სიღრმისეულ იდენტურობას, რომელიც ტიპოლოგიურიც არის და გენეტურიც, რამდენადაც ისინი ერთი საერთო ტრადიციის კუთვნილებაა. “არსენას ლექსზე” გაცილებით ადრინდელი, შეიძლება ითქვას, მისთვის არქეტიპული “ამირანიანის” გავლენა მხოლოდ ამგვარად უნდა იქნას გაგებული. “არსენას ლექსი” და “ამირანიანი” ერთ ეპიკურ კალაპოტში (ტრადიციაში), თუმცა რადიკალურად განსხვავებულ სოციალურ შრეებში მიედინებიან. ზემოთქმული გვაძლევს საშუალებას, რომ “არსენას ლექსში” “ამირანიანის” ანალოგიური ეპიზოდები გამოვყოთ. “არსენას ლექსში” ერთმანეთს ერწყმის და ემსჭვალება სამი შრე: 1.მითოლოგიური, რომელიც შეიძლება სათავეს იღებდეს უშუალოდ არქეტიპიდან ან უახლოესი წყაროდან – “ამირანიანიდან”. გმირის აღზევება და დაცემა. ჯანყი, ჰუბრისი. 2.სოციალური შრე: სამართალი-უსამართლობა. წინააღმდეგობა, შეურიგებლობა, კრიზისი სოციალურ ნიადაგზე. 3.ეგზისტენციალური პლანი. პიროვნების ბედი. კრიზისი პიროვნულ ნიადაგზე. სამივე შრე მეტ-ნაკლებად “ლექსის” ყველა ძირითად ეპიზოდში იკითხება. გამოვყოთ და გავაანალიზოთ “არსენას ლექსის” ძირითადი ეპიზოდები.
I. ეპიკური გმირის წარმოშობა სასწაულებრივი უნდა იყოს.
არსენას “შაირსიტყვის” ვარიანტებს შორის არ იპოვება ტექსტი, რომელიც გვამცნობდეს მისი არათუ სასწაულებრივი, არამედ ჩვეულებრივი დაბადების ამბავს. მაგრამ არსენას წარმოშობა მაინც არაჩვეულებრივია. არ არის შემთხვევითი, რომ მესტვირეები არ გადმოგვცემენ მისი მშობლების ვინაობას, თითქოს ისინი არც არსებულან. თუმცა შეუძლებელია, მათი სახელები დროის ესოდენ მცირე მანძილზე დავიწყებას მისცემოდა. აქ საქმე უნდა გვქონდეს მშობელთა ვინაობის პრინციპულ უცნობობასთან. გმირი ამოზრდილია, როგორც აისბერგი – თავის წრეში, თავის სოციალურ გარემოცვაში. ის არის უდედმამო, უნათესაო, უოჯახო. მშობელთა უხსენებლობა მით უფრო ნიშანდობლივია, რომ “არსენას ლექსში” მონაწილე პირები სავსებით რეალურნი არიან და თავიანთი ნამდვილი გვარ-სახელებით იხსენიებიან (ზაალ ბარათაშვილი, სუმბათოვი, მაკაროვი...). არსენას ობლობა არსებითია, ეს მისი, როგორც ეპიკური გმირის, დასაბამიერი განსაზღვრულობაა. ობლობა ნიშანია მისი გამორჩეულობისა საზოგადოებაში, სადაც ის თითქოს ღვთით არის მოვლენილი. ის თითქოს გერია წუთისოფლისა. ერთ-ერთი ვარიანტი გვამცნობს: რომ დაიბადა არსენა, პირველად ღმერთი ახსენა... ეს ლაკონიური “შაირსიტყვა” ამავე დროს გმირის მაღალ წარმოშობაზე მიუთითებს, მის სასწაულებრივ შობაზეც და იმაზეც, რომ მისი ნათლია უფალია, რომლის სახელი შობიდანვე დაჰყვა მის ბაგეებს, როგორც ამირანს – ოქროს კბილი და ფიზიკური ძალა. მაგრამ სინამდვილე, რასაც ზემოთნახსენები ჰაკსტჰაუზენი გადმოგვცემს არსენას შესახებ, სრულიად საწინააღმდეგოს მეტყველებს: “არსენა მედუქნე იყო, ე.ი. დახლის მეპატრონე ტფილისში” (იხ. დამატება 1). არ გვაქვს საფუძველი, რომ ამ ცნობას ეჭვით მოვეკიდოთ, თუმცა იგი ვერ ეგუება ჯერ მესტვირეთა და მერე ჩვენს წარმოდგენას მის ჰეროიკულ პიროვნებაზე.
II. ბაღათურული ზრდა (ბობოქარი ბავშვობა).
გმირის ფიზიკური ძალის ამოფრქვევა ადრეული ასაკიდანვე იწყება: ამირანი აკვანშივე იჩენს თავის თანდაყოლილ ძალას, რომელიც ნათლიამ დაანათლა მას. მაგრამ ეს არ არის საკუთრივ გმირობის აქტი, არამედ ძალის მხოლოდ პირველჩენა. პ.უმიკაშვილის “ლექსში” არსენა ამგვარად იჩენს თავს: რომ შეიქნა თექვსმეტი წლის, მთა და ბარი შეაჯერა... მაგრამ სხვა ვარიანტებში, რომლებიც პ.უმიკაშვილს არ გამოუყენებია, ასაკი საგრძნობლად დაწეულია: თორმეტი წლის რომ შეიქნა, ულვაშებმა დაამშვენა... სხვა ფრაგმენტში კიდევ უფრო დაიწევს მისი გამოჩენის ასაკი და ზღაპრულ-მითოსურში გადადის:
შვიდი წლისა რომ შეიქნა, ცხენხედნა დაუწესესა,
ისე ფანტამს თავადებსა, ვითა ბორა წიწილებსა...
არსენას გამოჩენა სასწაულებრივ-მოულოდნელია, აუხსნელია მისი ბაღათურული ზრდის, სახეცვლილების მიზეზი: მთელი ქვეყანა გაჰკვირდა: არსენა რამ დაასქელა. საცა ცხენი გააჭენა, კლდეზე მტვერი ააყენა... ეს ის ზღურბლია, საიდანაც იწყება მისი ბაღათურული საქმიანობა; იგრძნობა, რომ “უერთოდ არ დაიხარჯვის” მისი ენერგია, რომელიც აწვება მას, რათა გაიყვანოს იგი გარეთ – ასპარეზზე; მასში ზამბარასავით ჩაწნეხილი ძალა აიძულებს ამას.
III. ქალის მოტაცება.
ტრადიციულ ეპოსში ამ ქმედებას წინ უსწრებს გმირის ძირითადი ღვაწლი, რომლითაც ის გმირობს – ეს არის ბრძოლა ბოროტ ძალებთან. “არსენას ლექსში” კი ქალის მოტაცებით იწყება გმირის საქმენი საგმირონი. თუმცა წინა ეპიზოდი (ფიზიკური ძალის პირველჩენა) დასტურია იმისა, რომ მას ძალუძს ამ ღვაწლის აღსრულება, რასაც ეპოსში ბაღათურული ნიშნობა გულისხმობს. ქალის მოტაცება სავსებით თავსდება ბატონყმურ ყოფაში: მოტაცებული მოახლეა, მომტაცებელი – ყმა, არც ერთი არ არის თავისუფალი. ბატონის მოახლის მომტაცებელი ყმა ამ აქტით არად აგდებს ბატონის ნებას, ეურჩება და, საბოლოოდ, უჯანყდება მას. ის გარბის მოახლესთან ერთად, რითაც თავისი ხელით იჭრის გზას უკან დასაბრუნებლად. მისი ეს გაჭრა იმის ნიშანია, რომ ის ვერ თავსდება თავის (რომელიც იქნებ სულაც არ არის მისი) სოციალურ გარემოში, იმ სტატუსში, რომლითაც დაიბადა. ამ მოტაცებით, ამ გაჭრით ის იცვლის სტატუსს, როგორც არდაშირ პაპაკანი, რომელმაც თავის პატრონს, მეფეს მხევალი და თასი მოსტაცა, რითაც თავი გაითავისუფლა ყმობისგან, რათა დაბადებით მომადლებული მეფობა მოეპოვებინა [2,46]. ნიშანდობლივია, რომ სინამდვილე (ანუ ის, რაც სინამდვილეში მოხდა) უფრო ახლოს არის არდაშირის ეპიზოდთან, ვიდრე “ლექსი”: “მაშინ არსენამ ღამით გამოიყვანა თავადის საუკეთესო ცხენი, მოიტაცა ქალი და მთებში გაიხიზნა” (დამატება 1). აჯანყებული არსენა, არდაშირის მსგავსად, თავისი ბატონის მოახლეს მის ცხენთან ერთად იტაცებს. აქ უნდა შეინიშნოს, რომ მოტაცების მიზეზი არსებობს – მოწონება: “ბატონს რო ერთი გოგო ჰყავს, არსენას მოეწონება”, მაგრამ არ ჩანს მიზანი მოტაცებისა. მოტაცება მოტაცებადვე რჩება, როგორც საბედისწერო საქციელი, როგორც გარკვეული ზღურბლის გადალახვა, რომელიც მთლიანად ცვლის გმირის მდგომარეობას, მთელ მის ცხოვრებას. მოახლის მოტაცებას თვითკმარი ღირებულება აქვს გმირის ბიოგრაფიაში. ამიტომ არის, რომ უცნობია არათუ სახელი მოტაცებულისა, არამედ მისი ასავალ-დასავალიც მოტაცების შემდეგ. იგი ისევე უჩინარდება, როგორც ამირანის ყამარი, რომელმაც შეასრულა თავისი ფუნქცია გმირის გზაზე და უკვალოდ გაუჩინარდა. მესტვირეთა არსენა ამას სჩადის, როგორც ეპიკური გმირისთვის სავალდებულო აქტს. ამ ეპიზოდში მესტვირე უგულებელყოფს სინამდვილეს, რომელიც თუმცა ტრაგიკულია, მაგრამ არ სცილდება ყოფით რეალობას (იხ. დამატება 1 და 2). სინამდვილეში კი, ცნობილია, რომ არსენას თამარაშვილების ხელშეწყობით ახალციხეში უთხოვია ქალი [9,127]. ის უნდა გასულიყო თავისი წრიდან, სახლიდან, სადაც დაიბადა, ზღაპრის გმირივით და ამ გასვლის მოტივი ქალის მოტაცებაა – აკრძალულის ხელყოფა. მაგრამ ამ აქტს ფარული მოტივი აღძრავს, რის განხორციელებასაც არსენა მთელ თავის ცხოვრებას მიუძღვნის: ის დაუპირისპირდება ბატონს, რათა თავად გახდეს ბატონი და თავისებურად გაგებული სამართალი დაამყაროს (“მდიდარს ართმევს, ღარიბს აძლევს...”). “არდაშირ პაპაკის ძის საქმეთა წიგნში” ნათქვამია: “კაცი, რომელიც თავის ბატონს გაექცევა, დიდებასა და მეფობას მიაღწევს” [2,46]. ყმაში იღვიძებს პიროვნება. მესტვირე გრძნობს ამ გაღვიძებას. თუმცა მან იცის (უნდა იცოდეს), რომ არსენა არასოდეს ყმა არ ყოფილა [7,17], მისი ოჯახი საეკლესიო გლეხები იყვნენ [7,33]. “ბიჭო, არსენავ, რა მიყავ, ყმა იყავ მაგისთანაო! ” ზაალ ბარათაშვილის სინანულით ნათქვამ ამ სიტყვებში “ყმა”, შესაძლოა, არც ნიშნავდეს მაინც და მაინც ბატონის ყმას. “ბიჭო” კი ნამდვილად მის ყოჩაღობაზე მიუთითებს [1,9]. ბარათაშვილი აშკარად კეთილგანწყობილია მის მიმართ, რაც დოკუმენტურადაც დასტურდება (იხ.დამატება 5). არსენა ახალციხეში მიატოვებს თავის მოტაცებულს და იწყებს გასვლას.
IV. ბრძოლა უსამართლობასთან.
მტერი “ლექსში” რუს-ყაზახების სახით არის წარმოდგენილი. ანუ მითოსური მტერი (დევი) ყოფით-ისტორიული მტრის კონკრეტულ სახეშია განხორციელებული, ამავე დროს ეს სახე გროტესკული უნდა იყოს, როგორც ბერიკაობის თუ ყეენობის პერსონაჟებისა. აქ უნდა შეინიშნოს, რომ ყაზახებთან შეტაკება ქალის მოტაცების ფაქტით არის განპირობებულ-მოტივირებული: ბატონმა უნდა დაიბრუნოს მოტაცებული და გაუსწორდეს აჯანყებულ ყმას. მაგრამ ის უმწეოა – ის “ქოშს უკუღმა ჰყრის”, გარბის, “ორთავ თვალით” იცრემლება, “საჩივარს წერს”... “ათი-თორმეტი ყაზახი” არსენას შესაპყრობად იგზავნება. სწორედ ეს “ათი-თორმეტი ყაზახია” არსენას ნამვდილი და ერთადერთი მტერი. არსენა შეებმის მათ, როგორც ამირანი – დევებს. ბრძოლის აღწერაში აშკარად ისმის, თუმცა გროტესკამდე ჩამოქვეითებული, ამირანული ბრძოლის ექო:
ათი-თორმეტი ყაზახი სულ ცხვარივით გადმოდენა.
თელეთის ბოლომდე მოჰყვა, სომხითში არ გააჩერა.
იმ საწყალი ყაზახების ზურგზე ბოლი ააყენა.
დამარცხებული ყაზახებიც ამირანულ განზომილებაში აღიქვამენ არსენას პიროვნებას: ან არის დევი, ლომგმირი, ან არის რკინის მკვნეტელა... ეპიკური გმირი ერთხელ უნდა ამარცხებდეს ბოროტ ძალას, როგორც ითქვა, მას ერთადერთი მოწინააღმდეგე უნდა ჰყავდეს. ამირანის ბრძოლა დევებთან ერთჯერადია, ის ერთადერთჯერ ებრძვის დევებს, თუ იამანის მიტაცებული თვალია დასაბრუნებელი, ან თუ ადამიანთა მიწა-წყლიდან არიან გასარეკნი. დანარჩენი ბრძოლები მხოლოდ განმეორებაა, მხოლოდ სიჭარბეა და ახალს და არსებითს არაფერს სძენს გმირის ბიოგრაფიას. არსენას ყოველი შეტაკება თავის არქეტიპს ყაზახ-რუსებთან იმ პირველ შეტაკებაში პოულობს. აქედან ეძლევა დასაბამი მის ბრძოლას სოციალური უსამართლობის წინააღმდეგ, რომელიც ხორციელდება დევიზით “მდიდარს ართმევს, ღარიბს აძლევს”. ბრძოლა ბოროტების წინააღმდეგ სოციალურ სფეროშია გადანაცვლებული.
V. ღალატი.
ღალატი არ არის გამორიცხული ეპიკური გმირის ბიოგრაფიაში (თუმცა მითოსში მას არ ეძლევა ზნეობრივი შეფასება). შეიძლება ის დავადასტუროთ “ამირანიანშიც” – იმ ეპიზოდში, როცა ძმები ამირანს სამი ვეშაპის პირისპირ მიატოვებენ. ზღაპარში ღალატის მსხვერპლია უმცროსი ძმა, ანუ ამბის მთავარი გმირი, რომელიც ასრულებს მთავარ საქმეს. “არსენას ლექსში” ღალატს ორმაგი ფუნქცია ეკისრება: ჩვენება წუთისოფლის მუხანათობისა არსენას კეთილშობილებასთან დაპირისპირებით (რათა გამოიკვეთოს არსენას ზნეობრივი უპირატესობა იმ გარემოცვაში, სადაც მას უხდება ურთიერთობა). მისთვის საბედისწეროა, ხოლო არსებული სინამდვილისთვის ნიშანდობლივი, რომ ღალატი “ნათელ-მირონის” მიერ არის ჩადენილი; ეს მოწმობს წუთისოფლის უაღრესად დაცემულ მდგომარეობას. შენდობა ღალატისთვის ძლიერი ქრისტიანული ნიშანია “არსენას ლექსში”. ტრადიციულ ეპოსებში, ასევე ზღაპარში, რომელთა ფინალი ესქატოლოგიურია, მუხანათობისთვის იშვიათია პატიება. ავისმოქმედი საბოლოოდ დაუსჯელი არ უნდა გადარჩეს. ეს გადახვევა ეპიკური ტრადიციიდან (კანონიდან) სინამდვილისეულია. ამ ეპიზოდს რეალურად მომხდარი ფაქტი უდევს საფუძვლად. ის მომხდარა 1837 წელს. შემონახულია დოკუმენტი (გუბერნატორის წერილი), სადაც ლაპარაკია 13 ბოდბისხეველის ოთხმოცდაათი მანეთით დაჯილდოვებაზე არსენას გაცემისთვის [7,20]. ამავე დროს, კომპოზიციურად და არსობრივად ღალატის ეპიზოდი განაპირობებს მომდევნო მნიშვნელოვან ეპიზოდს, რომელსაც ვერ ასცდება ვერცერთი ეპიკური გმირი.
VI. ციხე - აბანო.
ამ ეპიზოდში გველეშაპის მოტივის ყველა ელემენტია მოცემული. არსენა შთანთქმულია ციხის მიერ, საიდანაც თითქოს არავითარი სახსარი არ არსებობს მისი თავდახსნისა. მას გარდაუვალი დაღუპვა ელის, რის უეჭველ ნიშანსაც ეს ძუნწი პროტოკოლური, თუმცა ამავე დროს სიმბოლურიც, სიტყვები იძლევა: საციმბიროდ გაამწესეს, ცალი წვერი მოპარსესა... რა ძალამ უნდა მოაბრუნოს თავისუფლებისაკენ “ცალწვერმოპარსული” ადამიანი? მაგრამ აღმოჩნდება სასწაულებრივი სახსარი – “ერთი საწყალი მანათი” და ის ქლიბი, რომელიც კეთილად განწყობილმა მიკიტნებმა ჩაუდეს ჯიბეში. ამ ქლიბმა სხვა რა უნდა გაგვახსენოს, თუ არა ის ალმასის დანა, რომელიც ამირანს დაჰყვა შობითგან და რომლის მეშვეობითაც მან დააღწია თავი გველეშაპის მუცელს? ამირანის გამოსვლა გველეშაპის წიაღიდან მის მეორე შობად დავსახეთ. არსენასათვის ეს აბანოა. ძნელია თქმა, გულისხმობდა თუ არა პ.უმიკაშვილი მეორედ შობის მითოლოგემას, როცა აბანოდან მის გამოსვლაზე წერდა: “არსენა მეორედ იბადება!” [10,212]. ყოფითი აბანო ისეთივე წყლის სტიქიაა, როგორც მითოსური გველეშაპის მუცელი, საიდანაც ამირანი ხელახლა იშვა. აბანოს, ამ საყოფაცხოვრებო დაწესებულებას, მნიშვნელოვანი მითოლოგიური დატვირთვა აქვს მითოსსა და ძველ ეპოსებში. აბანოსთან დაკავშირებულია მარცხიც და გამარჯვებაც (აღორძინება): შუმერის ღმერთს ენლილს აბანოში მოსტაცეს “ბედისწერის დაფები”; გილგამეშმა, საბანაოდ წყალში ჩასულმა, დაკარგა “სიჭაბუკის ბალახი”... აბანოში მოკლეს ტროადან დაბრუნებული აგამემნონი... აბანო ის საშოა, სადაც შეიძლება დაიღუპოს ნაყოფი და საიდანაც იბადება ახალი სიცოცხლე. აბანოში შესული ან ვეღარ გამოვა იქიდან ცოცხალი, ან გამოვა აღორძინებული და ძალაგანახლებული, მეორედ შობილი. თბილისის სინამდვილის უაღრესად ყოფითი რეალია – აბანო ბუნებრივად შემოდის “ლექსში” და იმკვიდრებს იქ თავის კუთვნილ ადგილს ტრადიციული გმირის თავგადასავალში. აბანოდან თავდაღწეული არსენას მეორედ შობა გროტესკულად არის წარმოდგენილი: ის “უფროსის” შინელში, რუსულ ჩექმაში და “შლაპაში” გამოწყობილი გამოდის გარეთ შეუცნობლად – “იმათ ბატონი ეგონათ, ეს არსენა გამოძვრესა”, სულ ეს არის მისი სახეცვლილება, მეორედ დაბადება. ის გამოდის როგორც ოინბაზი, მითოლოგიური სტრიქტერი (ოინბაზი), რომლის გმირობის, ჩვეულებრივ, კულტურული ღვაწლის აღსრულების ერთადერთი ხერხი ეშმაკობა და ოინბაზობაა. ოღონდ არსენა სავსებით აცნობიერებს ამ კომიკურ სიტუაციას, რომლის წყალობითაც მან იხსნა თავი: “პატარა გამოიარა, თან სიცილი აუტყდესა”. “ამირანიანში” გველეშაპის (მეორედ შობის) ეპიზოდს ყამარის მოტაცება მოსდევს. “არსენას ლექსში” ეს თანამიმდევრობა, როგორც დავინახეთ, შეცვლილია (რომ არ ვთქვათ: დარღვეულია). არსენას უკვე მოტაცებული ჰყავს თავისი “ყამარი”. რა ელის წინ არსენას? რა ღვაწლი აქვს აღსასრულებელი აბანოდან გამოსვლის შემდეგ? აბანო ხომ ის ზღურბლი უნდა იყოს, რომლის გადალახვის შემდეგ გმირის მოქმედებამ ახალ საფეხურზე უნდა იჩინოს თავი? აბანოდან არსენა გალაღებული გამოდის, ის ყოვლისშემძლეა. რა დაბრკოლება უნდა შეხვდეს მას თავის გზაზე, რომ ვერ გადალახოს? შეიძლება ითქვას, რომ არსენა მისმა დავლათმა თავისუფლებაში გაიყვანა. განმეორდა ის პირველი გასვლა, როცა ყმა მოტაცებულ მოახლესთან ერთად თავის ბატონს გაექცა. მაგრამ არის განსხვავება ამ ორ გამოსვლას შორის: პირველი გზის დასაწყისი იყო, მეორე კი ის მწვერვალია, საიდანაც იწყება დაცემა, ამ დაცემის ნიშანი კი გაბუდაყებაა (ჰუბრისი).
VII. გაბუდაყება.
მარტყოფის მონასტრის ეპიზოდი გარდამტეხი მომენტია არსენას ცხოვრებაში. აქედან იწყება მისი გაამპარტავნება. ჰუბრისი, რომელიც ფარულად იზრდებოდა მასში, აქ იჩენს თავს პირველად. აქ ჩვენ თითქოს სხვა არსენას ვხედავთ – ვერ ვცნობთ მას. მართლაც, არსენა, რომლის ბაგეთაგან არასოდეს გამოსულა ღვთის მგმობი სიტყვა (მესტვირე განსაკუთრებით ზრუნავს მის სამეტყველო ლექსიკაზე), საქმითაც ქრისტიანული ზნეობის მაგალითი უჩვენებია (ღალატის პატიება ფარსადანისთვის), ახლა ამ წმიდა ადგილზე, საღვთო დღესასწაულის დღეს, შურისძიების ჟინით არის აღძრული და ანგარიშსწორებისა და შეურაცხყოფის მიზნით განაიარაღებს ეკლესიიდან გამოსულ სუმბათოვსა და მაკაროვს მანდილოსნების თვალწინ. მესტვირე საგანგებოდ, არა შემთხვევით, არც სიტყვის მასალისათვის, აღნიშნავს ადგილისა და დროის სიწმინდეს:
ღვთაებობის მადლი გყწალობთ, მარტყოფის თავში სვენია,
იქ იყო მისი დღეობა, თითონაც გიახელია...
როცა წირვა გამოვიდა, იმისი მადლი შენია.
ძნელი წარმოსადგენია, ამ ეპიზოდის ავტორს, რომელიც იქნებ მართლაც ესწრებოდა წირვას მარტყოფის ტაძარში, ეფიქრა, რომ ტაძრის მიდამოში მყოფთა (ვინც არ უნდა ყოფილიყვნენ ისინი), შეურაცხმყოფელ არსენასთან ღვთის მადლი იქნებოდა. უნდა ითქვას, რომ სინამდვილეში მაკაროვისა და სუმბათოვის შეურაცხყოფა მოხდა არა მარტყოფის მონასტრის გალავანში, არამედ მისკენ მიმავალ გზაზე, ტყის პირას, ანუ არა წმიდა ადგილზე, არამედ არსენას, როგორც “ტყეში გავარდნილი კაცის” ტერიტორიაზე. და მოხდა არა ისეთი მწვავე, დამამცირებელი სახით, როგორც მესტვირე აღწერს (იხ.დამატება 4). მესტვირე ამ გამონაგონით შეგნებულად ამძიმებს არსენას ცოდვას მისი ცხოვრების ტრაგიკულ პერიოდში, მიაწერს რა მისთვის, როგორც “ტყეში გავარდნილი კაცისთვის”, ჩვეულ ძალადობას შეუფერებელ ადგილზე. თავისი ანტაგონისტები რომ დაინახა არსენამ, პირჯვარი დაუწერია... ცხადია შეუსაბამობა ამ პირჯვრის გადაწერასა და იმ საქციელს შორის, რომელიც უშუალოდ მოსდევს მას. ეს პირჯვრის გადაწერა გამიზნულად არის შემოტანილი თხრობაში. ეს ეპიზოდი რომ საბედისწერო, ავბედითი შეტრიალებაა არსენას ცხოვრებაში, იქიდანაც ჩანს, რომ არსენა, აქამდე დევნილი ყაჩაღი, რომელიც იმალება და ტყეს აფარებს თავს, მარტყოფის დღეობის შემდეგ ორი კვირის ნაქეიფარი, სრულიად ახდილად შედის ქალაქში (ანუ თბილისში), როგორც ტრიუმფატორი. საბედისწეროა მისი შემდგომი ნაბიჯები, რაც მარტყოფის ეპიზოდის ბოლოს სავსებით გაცნობიერებულია:
ორი კვირა თონეთშია ქეიფებსა ბევრსა სწევსა,
გამვლელსა და გამომვლელსა სუყველას ღვინოს ასმევსა.
მეორე კვირა გათავდა, ქალაქისკენ გამოსწევსა,
მთელი ქალაქის ბიჭები მტრედის გუნდივით დასდევსა.
არსენამ სასწორზე შეაგდო თავისი ბედი – თითქოს გამოიწვია ნათლია, ან საკუთარ დავლათს მინდობილი სცდის ღმერთს. და ღმერთი ამჯერად არ გასწირავს მას: ღმერთს უშველია, არსენა, ამიერით განსაცდელსა... ღმერთი ჯერ კიდევ მასთან არის, ჯერ კდევ სცდის მას, აძლევს ვადას ამ განსაცდელში, რომელშიც არსენამ თავისი ნებით ჩაიგდო თავი. მაგრამ როგორ იქცევა ის? მას კვლავ მიკიტნებთან ვხედავთ, რომლებიც მაცთუნებელი სირინოზებივით იტყუებენ მას: საცა მივა მიკიტნებთან, ყველა მას დაუქნევს ხელსა. საბედისწეროა ეს ხელის დაქნევა. ეს ყოფითი ჟესტი მაწვევარისა ტრაგიკულ ნიშნად იქცევა. “ყველა მას დაუქნევს ხელსა” – თითქოს ყველა შეთანხმებულა მის დასაღუპავად. არ არსებობს ძალა, რომელიც გაუძლებდა ამ ხელის დაქნევას. ღირს ორიოდე სიტყვა ითქვას მიკიტნებზე, ამ ტიპიურ ქალაქურ პერსონაჟებზე. თუმცა ღვინის მიმწოდებელი ისევე ძველია (ნოეს ჟამიდან), როგორც თავად ცთუნება, რომელიც სულმუდამ სდარაჯობს ადამიანს. ღვინის მიმწოდებელი იყო სირინოზი ქალი სიდური, რომელიც გილგამეშს აკავებდა მის გზაზე და ჭეშმარიტების მაძიებელს უკან, ყოველდღიურობისკენ აბრუნებდა. არსენას მიკიტნები ნეიტრალური ხალხია: ისინი ყველას მიაწოდებენ სასმელს – ეს მათი მოწოდებაა – მით უფრო ისეთ მარტოსულს, როგორიც არსენაა, ვისთვისაც ღვინო, შესაძლებელია, მონატრებულ ჭერს ცვლიდეს, ან მისი ერთადერთი ახლობელი იყოს. ავბედითად გაისმის: “დახედე, ის მიკიტნები მეგობრათაც გაუჩნდესა!” თუ ერთხელ მიკიტნების სასმელმა იხსნა არსენა (სტრაჟნიკების დათრობის ეპიზოდი), ახლა მათი ღვინით სავსე ტიკი მისთვის აშკარად დამღუპველია. ტიკი გატანებულია, ის უნდა დაიცალოს, მან თავისი საქმე უნდა გააკეთოს, მას უკან ვერაფერი დააბრუნებს. ამ დროს არსენას უკვე ნანახი აქვს ის სიზმარი, რომელშიც თავისი გარდაუვალი აღსასრული ამოიკითხა: “ნებით გამოვიჭრი ყელსა”. ეს სიტყვები, როგორც თავადვე დაასკვნა, არა მხოლოდ მისი აღსასრულის გარდაუვლობაზე მიანიშნებს, არამედ იმ ცოდვაზეც, რომლის ჩადენაც მას, როგორც ბედისწერა, უძევს წინ, თუმცა თვითმკვლელობაზე ფიქრიც უკვე ცოდვის დასაბამია. ამიტომაც ამ დუქანში ის უკანასკნელად გასცემს თავის ნაყაჩაღარს შესანდობარისათვის (“შესანდობარი დალიეთ, როცა არსენა მოკვდესა”). საგულისხმოა, რომ ერთი ჩანაწერის მიხედვით, ამ სიზმარს, როგორც საიდუმლოს, არსენა კუჭატნელთან შებრძოლამდე აღსარების სახით ჩააბარებს მღვდელს: “სვეტიცხოველში შევიდა, აღსარება უთხრა მღვდელსა, წუხელი ვნახე სიზმარი”... (ფა უმიკ.15/2). ეს ეპიზოდი რეალობას ეფუძნება. ვ.ბარნოვი მოგვითხრობს არსენას მომსწრეთა მოგონებას: “არსენა მორწმუნე კაცი იყო. ყოველ დიდმარხვაში მოვიდოდა შერჩეულ დღეს, დღისით, მოითხოვდა აღსარებას და ზიარებას ღვდლისაგან. აღსარების დროს ცხენიდან ერთ ფეხს ჩამოსდგამდა. ერთი ისევ უზანგში ედგა. ეტყოდა: – უმთავრესი ცოდვა, კაცის კვლა არ ჩამიდენიაო. თუ მამიკლავს, როცა შემებრძოლებოდა, მაშინ” (დამატება 3). ზიარების მოთხოვნილება, რაც მუდამ თან სდევს მას მის არჩეულ გზაზე, ისევე როგორც მისი ღვთისმოსავური მეტყველება, ბუნებრივია საეკლესიო (კერძოდ, თბილისის იერუსალიმის ეკლესიის) გლეხის ოჯახიდან გამოსულისთვის [7,33]. სიზმრიდან ჩანს, რომ ახლოვდება აღდგომა, წინ არის დღეები ვნების კვირისა – და ეს შვიდეული, როგორც განსაცდელი, ელის მას. იმ სიზმრის თემა – ერთადერთი შინაარსი “სისხლში ვიღებავდი წვერსა” – ტრაგიკულად ეხმიანება სააღდგომო კვერცხს, რომლის ხელში დაჭერის იმედი არსენას აღარა აქვს.
VIII. წითელი პარასკევი (ნათლიის გამოწვევა).
ეს საბედისწერო შეხვედრა გიორგი კუჭატნელთან, თუკი ოდესმე სხვა დროს შეჯახებია ამ კაცს, რომელსაც წყევლას უთვლის მელექსე, არა იმდენად მის პიროვნებას, არამედ ამ შემთხვევითობას, სწორედ ამ დროს კახეთიდან იმერეთში რომ წაიყვანა და უდროო დროს მოქეიფე არსენას შეჰყარა [მისი შაირსიტყვა “გზებზე სუფრის გადაფენის” ხსენებით იწყება და მითვე მთავრდება], შესაძლოა, წითელ პარასკევს არც მომხდარა. ესეც არსენას ბედისწერა ყოფილა, – ასე ფიქრობს მელექსე, როცა აღნიშნავს კუჭატნელის გამოჩენას მუხათგვერდთან:
იმ გიორგი კუჭატნელსა გამჩენელი გაუწყრესა,
წამოსულა კახეთიდან, იმერეთში გამოსწევსა.
ანუ: რაღა სწორედ ამ დროს გამოიარა კუჭატნელმა – სინანული ჩანს მესტვირის სიტყვებში. მაგრამ კუჭატნელი თავის გზაზე გასწევს. ადამიანი მიდის თავისი გზით, თავის საქმეზე მიდის. მაგრამ მას, შესაძლოა, ღმერთი გზავნიდეს, რაც არ ეწინააღმდეგება თავად ადამიანის ნებას, გასწიოს თავის გზაზე, თავის საჭიროებაზე. ღმერთს შეუძლია თავისი მიზნისთვის გამოიყენოს მისი სვლა. ათასიდან ერთი შესაძლებლობა გამოარჩიოს და თავის სამსახურში ჩააყენოს. “გამჩენელი გაუწყრესა”, ამბობს მესტვირე (თითქოს არსენას ეთქვას: ეს ხომ არსენას ჩვეული სიტყვებია, ყოველთვის მზად რომ აქვს მას საბედისწერო წუთებში), რომელიც ადამიანური თვალთახედვით აფასებს მოვლენათა მდინარებას. მას არსენას მხარი უჭირავს. რაღა სწორედ ამ დროს, როცა არსენა, მარტოდმარტო, ყველასგან გარიყული, მუხათგვერდში ქეიფობს, უფიქრია კუჭატნელს თავისი მგზავრობა კახეთიდან იმერეთისკენ? – ფიქრობს მესტვირე. მაგრამ კუჭატნელის გამოჩენაში სწორედ ამ დროს განა ღვთის ხელი არ ურევია? განა არსენა მოწყვეტილია მთელ სამყაროს? განა ეს შეხვედრა მისი განსაცდელი არ არის? მისი ბედის ნაწილი არ არის? განა კუჭატნელი მისი ამბრი-არაბი არ არის, ის მკვდარი ბუმბერაზი, ამირანს რომ დახვდება გზაზე გამოსაცდელად? მესტვირემ იცის, რომ საბედისწეროა არსენას “ნაბდის გაშლა” მუხათგვერდთან და ეს დღე სწორედ წითელი პარასკევი უნდა იყოს, რომ არსენა დაისაჯოს – გამოჩნდეს ვინმე, ვინც აღასრულებს ღვთის სასჯელს. სასჯელი უნდა აღსრულდეს, მაგრამ წყევლა-კრულვა მას, ვისი ხელითაც აღსრულდება. ასე ფიქრობს მესტვირე. კუჭატნელი ყველაზე არასასურველი მგზავრია ამ დროს იმ კაცისათვის, ვინ მთელ ქვეყნიერებას გაერიყა. აქ ასეთ დროს ვიღაც უსათუოდ ჩაივლიდა, მაგრამ ვინც ჩაიარა, მოსალოდნელ ჩამვლელთა შორის ყველაზე უტყუარი იყო. ეს ჩავლა თავისი სიმართლით ყველაზე მკაცრი და სასტიკი ჩავლა იყო. ეს იყო საბედისწერო ჩავლა. სწორედ ამიტომ არის, “რომ მთქმელები გიორგი კუჭატნელს ისეთი მუქი საღებავებით არ ხატავენ, როგორც ეს მოსალოდნელი იყო უსაყვარლესი გმირის მკვლელის დახატვისას” [4,9]. ვნების კვირაა, დღე წითელი პარასკევისა. ამ დროს არსენას ვხედავთ გზაზე “მცხეთის პირდაპირ”, საიდანაც ჯვარი და, ალბათ, სვეტიცხოვლის საყდარიც ჩანდა, პურის საჭმელად დამჯდარს, ქრისტიანისთვის შეუფერებელ ვითარებაში, ხოლო არსენა ქრისტიანია, ქრისტეს მცნებათა შემნახველია სიტყვითა და საქმით, ამას “ლექსის” ბევრი ეპიზოდი ადასტურებს. მარტყოფის შემდეგ, როცა არსენა “შიშვლად”, დავლათის ამარა, გაცხადებულად შედის ხალხმრავალ ქალაქში, მესტვირე ამბობს: “ღმერთს უშველია, არსენაო”. მაშინ ჯერ კიდევ მასთან იყო ღმერთი, რომლის სახელს ის მუდამ ახსენებდა. თუ გავითვალისწინებთ კუჭატნელის პიროვნებას, რომ ის ჩვეული არ უნდა ყოფილიყო ადამიანის ფერებას და ტკბილი სიტყვაც არცთუ ხშირად, შესაძლოა, სულაც არ დასცდენია მის ბაგეს. მის პასუხს მოქეიფე ყაჩაღის მოპატიჟებაზე სტუმარმასპინძლობის წესის შელახვად ან მოპატიჟის შეურაცხყოფად ვერ მივიჩნევთ. რას ეუბნება გზად ჩავლილი არსენას? რას შეახსენებს მას? იმას ხომ არა, რაც ყოველ ქრისტიანს უნდა ხსომებოდა? ყოველი ქრისტიანისთვის ცხად ჭეშმარიტებას ხომ არა, რომელიც არსენას დავიწყნია? შეახსენებს არა დაყვავებით, არამედ კიცხვით და გინებით (ასეთია, არსენასგან განსხვავებით, კუჭატნელის ლექსიკა) და ეს არ ცვლის საქმის არსს:
ვა, შე საწყალო არსენა, რადა ხარ ჭკუათხელია?
მე დღეს ღვინოს როგორ დავლევ, წითელი პარასკევია!
ეს იყო და ეს. აი, ეს სიტყვები წარმოითქვა არსენას გასაგონად და მანაც გაიგონა ეს სიტყვები. და წავიდა თავისი გზით ამ სიტყვების მთქმელი. დატოვა სიტყვა და წავიდა. სიტყვის გამგონმა კი არ შეისმინა. განა ეს ყაჩაღი, მუხათგვერდთან წითელ პარასკევს მოქეიფე, მართლა საწყალი, შესაცოდებელი, როგორც ცოდვის ჩამდენი, და ჭკუათხელი არ იყო? სხვა დროს ამგვარად შემკობა “ტყეში გავარდნილი კაცისა” და შემოთავაზებულ პურ-მარილზე უარის თქმა – “თუ ეგრე ღვინო მინდოდეს, ჯიბეში ფული ბევრია”, – აშკარად შეურაცხმყოფელი იქნებოდა. მაგრამ წითელ პარასკევს, ვნების კვირის ყველაზე მძიმე დღეს? “კაცად როდიღა ჩამაგდო, რაღა ბიჭობა ჩემიაო”, – მძვინვარებს იგი, “კაცად!” – აი, ჰუბრისი. აღარ ახსოვს ქრისტე, არც ჯვარცმა, არც... ახსოვს თავისი თავი - კაცი, თავისი წარმავალი ღირსებით (“ბიჭობით”), რომელიც ადამიანის, როგორც ქრისტიანის, ღირსებას არის შენაცვლებული და მასზე მაღლაა დაყენებული. მგზავრმა პურ-მარილზე ფეხი უკრა, მაგრამ მან თავად? თავად ხომ ამ დღეს ჰკრა წიხლი, გათელა ეს დღე? “კაცად როდიღა ჩამაგდო, რაღა ბიჭობა ჩემია”, ამბობს ის, როგორც ფარსადანზე შურისძიებით აღძრული ამბობდა: “თუ ნათლიმამას შევარჩინე, კაცად ვინღა ჩამაგდებსა” (ფა უმიკ.15/2). მაშინ მან სძლია შურისგების ცდუნებას. ნაცვლად იმისა, რომ მიკიტნებისგან ცდუნებული არსენა გონზე მოეყვანა წითელი პარასკევის ხსენებას (ვისგანაც უნდა მოესმინა ეს სიტყვები და რა მკვახედაც უნდა თქმულიყო, ისინი ჭეშმარიტებას ღაღადებდნენ), ის შელახული თავმოყვარეობის აღდგენას ცდილობს. და მერე როგორ? ის უნდა დაედევნოს გარიდებულ კუჭატნელს შეურაცხსაყოფად, რადგან გაძარცვის მიზანი ამჯერად დამცირებაა: “ან უნდა მომცე ფულები, ან შენი ცხენი დამრჩესა!” წითელი პარასკევის სიწმიდე ერთხელ კიდევ იბღალება. შეეძლო თუ არა არსენას პატივმოყვარეობის დაოკება, დაძლევა ანგარიშის სწორების, შურისძიების გრძნობისა? არსენას, როგორც ჩვენ მას ვიცნობთ “ლექსის” მიხედვით, შეეძლო ეს. მან ხომ იბატონა შურისძიების გრძნობაზე, როცა ღალატი აპატია ფარსადანს. ეს იყო მისი მაღალზნეობრივი, ჭეშმარიტად ქრისტიანული საქციელი. შეიძლება ითქვას, რომ ამ დროს შეჯამდა მთელი მისი ცხოვრება, გასხივოსნდა მირონისა და ღვთის წინაშე, როგორც პარადოქსული პასუხი თხუთმეტი წლის განმავლობაში საკუთარ თავზე ნაწვნევი უმადურობისა. შურისძიების გრძნობით ატანილს – ჯავრით შემურული მისი გულის სიღრმეს ხომ მაინც მისწვდა მიტევების ღვთიური ნაპერწკალი. მან, თითქოს როგორც მაცხოვარმა, ორმოდან ამოიყვანა ფარსადანის ცოდვილი სული. მაგრამ ამ ზნეობრივ მწვერვალზე ამაღლებულს რამ უბიძგა დაღმასვლისკენ? მესტვირე აღწერს მის დაცემას მუხათგვერდთან, მაგრამ მისთვის დაფარულია დაცემის მოტივი. ეს თავად არსენას ღრმადპიროვნულ საიდუმლოდ რჩება, რომლის მხოლოდ ნიშანია ის შემზარავი სიზმარი, სადაც სრული სიცხადით არის ნაწინასწარმეტყველები მისი ბოლო. რაღაც ჩატყდა მის არსებაში, აზრი გამოეცალა მის არსებობას. კერძოდ, რა ნახა მან სიზმარში? მხოლოდ ის, რომ სისხლში იღებავდა წვერს, მეტი არაფერი? მაგრამ ამ სიზმარეულ მოქმედებაში მან საკუთარი განაჩენი ამოიკითხა; არა მხოლოდ განაჩენი, არამედ ზუსტი დროც კი მისი აღსრულებისა. წითელი კვერცხი მის სიზმარში მხოლოდ ვნების კვირის დღეებში უნდა ამოტივტივებულიყო. წითელი კვერცხის გახსენება თუ მოახლოებულმა პასექმა მოიტანა, საკუთარ სისხლში წვერის ღებვა გარდაუვალ დაღუპვას – სისხლიან დღეს უქადდა მას: “ვერ დავესწრები აღდგომას, ვერ დავიჭერ წითელ კვერცხსა. თუ ძალად არავინ მომკლა, ნებით გამოვიჭრი ყელსა”. “ვერ დავიჭერ წითელ კვერცხსა” – ის გრძნობს, რომ არათუ ვერ მოესწრება აღდგომას, არამედ ღირსიც არ იქნება აღდგომის სიმბოლოს ხელით შეხებისა. სიზმარი ყოველთვის სიმბოლურია. ამ სიზმარში კვერცხის წითელი – ქრისტეს სისხლი და თავად ის წითელი, რომლითაც იგი წვერს იღებავს, საბედისწეროდ ხვდება ერთმანეთს. ეს ამბავი, კუჭატნელთან შეტაკება, შესაძლებელია, სულაც არ მომხდარა წითელ პარასკევს. ჰაკსტჰაუზენის ჩანაწერით, არ ჩანს, რომ ეს დღე მაინცდამაინც წითელი პარასკევი ყოფილიყოს (არც 1872 წლის გამოცემაშია წითელი პარასკევი ნახსენები). და საბაბიც კუჭატნელისგან პურ-მარილის მიუღებლობისა სხვაა: მოუცლელობა (იხ. დამატება 1). აშკარაა მესტვირის ტენდენცია: ის საბედისწერო კონტექსტში ხედავს არსენას სიკვდილს, როგორც მისი ცხოვრების კანონზომიერ აღსასრულს. ეს არ დარჩა შეუმჩნეველი პ.უმიკაშვილისთვის. აი, რას წერს იგი არსენას აღსასრულზე: “ეს არსენას სიკვდილი გეგონება თითქოს შემთხვევითი სიკვდილი იყოსო, მაგრამ კარგათ რო დავაკვირდეთ, მეორე მხარესაც დავინახავთ. გიორგი სულიერი კაცია და ადათის ამსრულებელი. სალოცავად მიემგზავრება. არსენას ადათი არათ მიაჩნია, თუნდა პარასკევიც იყოს, თავისებურად შეექცევა. გიორგი მიწვევაზე აგინებს წითელ პარასკევს ღვინოს სმისათვის და ხალხისათვის პატივცემულ და მიღებულ ადათის გატეხისათვის და, აი არსენა, ხალხის მოყვარე და ხალხისაგან შეყვარებული, როდესაც ხალხის ადათის აღსრულებას უარსა ჰყოფს, და აქაც თავისუფლება უნდა, როგორც ყოველთვისა ჰქონია – ამ დროს თითქოს ბედიც ხელს იღებს და სიკვდილით სჯის” [8,217]. არსენა თავისი სისხლით გამოისყიდის დანაშაულს (სხვისი სისხლით არც ახლა, არც ამ უკანასკნელ ორთაბრძოლაშიც, თავდაცვის დროსაც, არ მძიმდება მისი სული) და სავსებით ამართლებს იმ სიტყვებს, რომლებიც, მესტვირის თქმით, წაუწერია მცხეთის ხალხს მისი საფლავის ქვაზე: “აქაც კაი კაცი იყო, იქ ნათელი დაადგესა”. თითქოს მისი უკანასკნელი საიდუმლოს გამჟღავნებაა სიკვდილისწინა სიტყვები: “ჩემი შვიდასი თუმანი კასპში ერთ დიდს კლდეში დევსა; ღარიბსა, არას მქონესა, მიეცეს და მოხმარდესა”. ეს “შვიდასი თუმანი”, კლდეში დამარხული, როგორც საარაკო რამ განძი, მისი სიკეთის, როგორც ეს მესტვირეს ესმის, ნივთიერი გამოხატულება, თითქოს სასუფევლის მოსაპოვებლად ჩადებული წინდია. ფინალში ისიც საგულისხმოა, რომ განძის საიდუმლოს ის თავის მკვლელს უმხელს და ამ ფაქტს მომაკვდავის პირიდან აღმომხდარ შეძახილთან “ვერ გაგიმეტე, გიორგიო” ერთად მსმენელი არ შეიძლება არ აღიქვამდეს როგორც მტრის შენდობის ქრისტიანულ აქტს, რითაც მას, წითელი პარასკევის გამტეხს, გზა გაეხსნა სასუფევლისაკენ.
დასკვნა
არსენას ჰუბრისი არ ამოიწურება რელიგიური მომენტით. ეს მხოლოდ ზედაპირზე ძევს. მის ჰუბრისს ღრმად პიროვნული მოტივები აქვს. მისი ცხოვრების დრამაში არც სოციალური პრობლემაა მთავარი. ის მხოლოდ იწყება სოციალურით, მაგრამ მთავრდება პიროვნული ტრაგიზმით. სიღრმისეულად, როგორც პიროვნება, ის არ ეკუთვნის იმ წრეს, საიდანაც გამოვიდა, რომლის “შვილიც” უნდა ყოფილიყო. ვერ მივიდა იმ წრემდე, რომელსაც დაუპირისპირდა. ერთს გაექცა, მეორეს ვერ ეზიარა. დაიწყო კი იმგვარად, როგორც მაღალი წრის შვილები იქცევიან: “ბატონს რომ ერთი გოგო ჰყავს, არსენას მოეწონება”. მესტვირის ამ შაირში ძლიერია კატეგორიულობა ადამიანისა, რომელსაც ვიღაც მოსწონს. ის ავლენს გარდაუვალ ნებას. განა ყმა-გლეხის არჩევანია მოწონება და ამ გრძნობაზე მთელი თავისი ბედის შეგდება? ის, ხელგაშლილი, უდარდელი, უანგარიშო, არავითარ კანონს არ დაგიდევს, გარდა შინაგანი ძახილისა – მოიქცეს ასე და არა – ისე. ეს თვითნებობა მისი კონსტიტუციაა. მოიქცეს არა ისე, როგორც სოციალურად მისი ტოლები იქცევიან. “არსენა გამონაკლისია. მის ხასიათს და ცხოვრების წესს ღრმად დამჩნევია ერთადერთობის დაღი” [3,77]. ჩვენ შეგვიძლია ვილაპარაკოთ რეალურ არსენაზე, რომლის სახე დაჭერილი აქვს მესტვირის შაირსიტყვას. თუმცა შაირსიტყვის გარეშე დარჩა ბევრი მოარული ამბავი მის “ორიგინალურ და ამაყ ხასიათზე” (დამატება 1). მესტვირეს არ შეეძლო აღექვა მისი საქციელი და ქცევა მარტყოფის დღეობაზე, რომ გაეხადა იგი შაირსიტყვის მასალად, რადგან ის სრულიად უცხო იყო მისი წარმოშობის ადამიანისათვის. მისი ქცევა თავადის წინაშე სპონტანურად ავლენს თავისუფლებას და თანასწორობას, თანდაყოლილ არისტოკრატიზმს: სთხოვს საჩუქრად დამბაჩას და, როცა დამბაჩის პატრონი მიმართავს მისკენ იარაღს, ის უშიშრად უახლოვდება დამიზნებულ ლულას ასაღებად. მერე, სიტუაციის განტვირთვის შემდეგ, სთხოვს თავადური ჟესტით მის ქალიშვილს, რომელმაც ის სიკვდილისგან იხსნა: “ნება მიბოძეთ, კაბაზე და ხელზე გემთხვიოთ” (დამატება 1). ეს არ შეიძლებოდა ყოფილიყო მესტვირეთა თემა. ასეთი არსენა არ არის მათი გმირი, თუმცა მესტვირე მაინც გრძნობს, რომ არსენაში არის რაღაც ისეთი, რაც განასხვავებს მას იმ წრისაგან, სადაც ის დაიბადა. ეს “სილაღე სულისა”, რომელიც განსაკუთრებით “გზებზე სუფრის გადაფენაში” [3,77] და სხვა ქცევებში ვლინდება, ანომალიად ჩანს ყოველდღიურობის ჭაპანში გაბმული გლეხობის წრეში. არსენა “თავისებური გადახრაა ნორმიდან, ვინაიდან თავისი მდგომარეობით მკვეთრად განსხვავდება უმრავლესობისაგან: არც ხნავს, არც თესავს”... [3,77]. ეს ნამდვილი რუსთველური მოცალეობაა, რაც კიდევ სხვა მოწოდებებს უხსნის გზას. “მდიდარს ართმევს, ღარიბს აძლევს” რუსთველური “შენ დაამდიდრე ყოველის” თავისებური პარადიგმაა. არსენა იქცევა, როგორც უფლებამოსილი და ეს უფლება, გამოჭედოს ახალი ადლი, მან თვითვე მიანიჭა თავის თავს. თუმცა ეს თვითმარქვიობა მასვე შემოუბრუნდება – აღდგებიან ცრუარსენები და მისი სახელით ბოროტად ამოქმედდებიან. ძნელად მოიძებნება, შესაძლოა, ვერც კი მოიძებნოს ქართულ მწერლობასა და ყოფაში ისეთი ტრაგიკული პირი და პერსონაჟი, როგორიც არსენა იყო და არის. იყო ერთხელ თავის სისხლით და ხორცით თავის კუთვნილ დროში და სირვცეში და არის სამუდამოდ დარჩენილი შაირსიტყვაში. მისი სახე მოძრაობს სინამდვილესა და პოეზიას შორის. შაირსიტყვამ აიტაცა იგი სინამდვილიდან, მასში ისეთი რამ დაინახა, რაც მას ეპოსის ტრაგიკულ გმირად აქცევდა. თუ ელინური დრამის მთავარი მამოძრავებელი ზამბარა ჰუბრისია, ამასვე ვიტყვით “არსენას ლექსზე” და მისი გმირის მიმართ გამოვიყენებთ ქართულ სიტყვა-ცნებას სილაღეს. “არსენა ლაღი იყო. სილაღე სიმპარტავნე არ არის. არსენას კაცობა სილაღით იკაფავდა გზას” [1,6]. კარგი ნათქვამია. მაგრამ სილაღეს, რომელიც ნამდვილად არ არის ამპარტავნობა, ახლავს ამპარტავნებაში, დაუოკებელ სილაღეში გადაზრდის ხიფათი. არსენას მთელი გზა თავისი აღსასრულით ამას ემოწმება.
დამოწმებული ლიტერატურა
1. აბაშიძე ბ., ეროვნული ფენომენი და არსენას ლექსი, თბ., “მერანი”, 1991.
2. არდაშირ პაპაკისძის საქმეთა წიგნი, ფალაურიდან თარგმნა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო თეო ჩხეიძემ, “მეცნიერება”, თბ., 1975.
3. ასათიანი გ., სათავეებთან, “საბჭოთა საქართველო”, თბ., 1982.
4. ბარნოვი გ., ადამიანის შინასამყაროს გამოხატვა ქართულ ხალხურ პოეზიაში, “ქართული ფოლკლორი” VI, “მეცნიერება”, თბ., 1976.
5. ბარნოვი გ., წერილები, “მერანი”, თბ., 1989.
6. გვარამაძე ლ., პეტრე უმიკაშვილი – რედაქტორ-გამომცემელი, “მაცნე”, ენისა და ლიტერატურის სერია, 1971, ¹ 2.
7. კაკიაშვილი გ., არსენა ქართულ ლიტერატურაში, თბ., “ხელოვნება”, 1955.
8. უმიკაშვილი პ., ხალხური სიტყვიერება IV, თბ., “ლიტერატურა და ხელოვნება”, 1964.
9. ჭიჭინაძე ზ., საქართველოს ბატონყმობის ფაქტიური მასალები, ტ.2-3, 1924.
10. ხინთიბიძე ანტ., ფოლკლორული მასალები არსენა ოძელაშვილზე, თბ., 1968.
დამატება 1
ეპიზოდები არსენას ცხოვრებიდან
არსენა მედუქნე იყო, ე.ი. სავაჭროს პატრონი ტფილისში. მას შეუყვარდა თავად ბარათოვის ყმის ქალიშვილი, რომლისთვისაც იგი არსენას გამოსასყიდს სთხოვდა. არსენამ მთელი წელი ბეჯითად იმუშავა და, ბოლოს, საჭირო თანხაც დააგროვა, მაგრამ ბარათოვმა პირი უშალა და ახალი პირობები წაუყენა. მაშინ არსენამ ღამით გამოიყვანა თავადის საუკეთესო ცხენი, მოიტაცა ქალი და მთებში გაიხიზნა; მაგრამ დაიჭირეს და ციხეში ჩასვეს. რამდენიმე წლის შემდეგ გაათავისუფლეს. ამასობაში მისი შეყვარებული თავადმა სხვაზე გაათხოვა. მაშინ არსენამ დასტოვა ქალაქი, წავიდა მთებში და ყაჩაღობა დაიწყო. მარტოდმარტო, ბევრი წლის მანძილზე აწუხებდა თბილისის შემოგარენს. ბევრს ყვებიან მისი ორიგინალური და ამაყი ხასიათის შესახებ. იგი აერთებდა გაბედულებასა და ჯიუტ ვაჟკაცობას არაჩვეულებრივ ღონესთან, ისე რომ ვერავინ ბედავდა მისთვის წინააღმდეგობის გაწევას, იგი მხოლოდ აუცილებელს იღებდა. ერთხელ ვაჭარი გაუჩერებია, რომელსაც თან უზომო ფული ჰქონია, შეხვეწნია დამინდეო, არსენას ის სადღაც გაუგზავნია თავის ნაცვლად 4 მანეთი ვალის გასასტუმრებლად. მის დასაჭერად დიდი თანხა იყო გამოცხადებული, მაგრამ ვერავინ ბედავდა ამ თანხის დამსახურებას. ბოლოს მის ნათლიმამას გაუჩნდა ეს სურვილი. საოჯახო საქმეებზე მოლაპარაკების საბაბით, მან სახლში დაპატიჟა იგი. მისი ხმალი კედელზე დაკიდეს, მასპინძელი კი ყოველ ღონეს ხმარობდა მის დასათრობად. “ვინ არიან, შენი სახლის გარშემო რომ დარბიანო?” მასპინძელს ფერი ეცვალა. არსენამ დაიყვირა, ღალატიაო, და უხმლოდ გავარდა ოთახიდან, შეახტა ჭიშკართან დაბმულ ცხენს და გაქუსლა. ტყვიები დაადევნეს, დაუჭრეს ცხენი, მაგრამ თავად გადარჩა და მიიმალა. ნათლიმამა ამის შემდეგ მუდმივ შიშში იყო, სულ იმალებოდა და მარტო არასოდეს წვებოდა დასაძინებლად. მცირე ხნის შემდეგ მარტყოფში საეკლესიო დღესასწაულზე გამოჩნდა არსენა უამრავ ხალხში, რომელთაგან ნახევარზე მეტი სცნობდა მას. მაგრამ თითქოს ვერავინ ამჩნევდა. იგი მივიდა თავად ორბელიანთან, რომელიც იქ თავის ოჯახთან ერთად იყო მოსული, და ერთი ჭიქა ღვინო მოსთხოვა. თავადმა დააკმაყოფილა მისი თხოვნა. “მცნობ მე?” – ჰკითხა არსენამ. “გცნობ. არსენა ხარ”. – “მაშინ სთხოვე იმ კაცს, – მიუთითა შორიახლო მყოფ ჩინოვნიკზე, – რომ მაჩუქოს თავისი ხმალი”. – “შენ თავად სთხოვე”. არსენა მივიდა ჩინოვნიკთან, მაგრამ მან, აღშფოთებულმა, უარი უთხრა თხოვნაზე. მაშინ თავადმა მას ორი სიტყვა წასჩურჩულა და ჩინოვნიკმაც მისცა ხმალი არსენას. რამდენიმე ხნის შემდეგ შემთვრალი არსენა ისევ მივიდა თავადთან და უთხრა: “შენი დამბაჩა მომწონს, მაჩუქე”. თავადმა ჩახმახი შეაყენა, დაუმიზნა და უთხრა: “მოდი, წაიღე!” არსენა უახლოვდებოდა, რომ ამ დროს ახალგაზრდა თავადისქალი მივარდა მამას და დაიყვირა: “ამ წმიდა დღესასწაულის გულისათვის, ნუ დაღვრით სისხლს!” არსენა მივიდა თავადისქალთან: “თქვენ სიკვდილისგან მიხსენით. ნება მიბოძეთ, კაბაზე და ხელზე გემთხვიოთ”, და შეერია ხალხს. მეორე დღეს მან უკან დააბრუნა ხმალი, არ უნდოდა, ცოდვა დასდებოდა ასეთ დღესასწაულზე. როცა ყაზარმაში მიმავალ ოფიცრებს შეეყრებოდა, არაფერს უშავებდა მათ, პურ-მარილზე ჰპატიჟებდა, ისინიც სიამოვნებით თანხმდებოდნენ. ბოლოს არსენა ორთაბრძოლაში დაიღუპა. ერთხელ იგი ამხანაგებთან ერთად იჯდა ტფილისის მახლობლად გზაზე. ამ დროს გამოიარა იმერელმა აზნაურმა მსახურთან ერთად. არსენამ მიიპატიჟა იგი პურ-მარილზე, მაგრამ მან უარი უთხრა იმ მიზეზით, რომ გადაუდებელ საქმეზე მიდიოდა. როცა ის წავიდა, მეგობრებმა არსენას უთხრეს: “მართლა დაიჯერე, რაც გითხრა? შენთან პურის ჭამა ერცხვინება”. – “ასე ფიქრობთ?” – “აბა რა!” არსენა შეახტა ცხენს და მეორედ დაპატიჟა აზნაური. – “თუ მიბრძანებ და მემუქრები, განგებ არ წამოვალ”. ორთავემ იშიშვლეს ხმლები და დაიწყო სასტიკი ბრძოლა. აზნაურის მსახური მშვიდად ადევნებდა თვალყურს. აზნაური ორჯერ დაიჭრა, არსენას კი ჯერ ერთი ჭრილობაც არ ჰქონდა. ბოლოს, აზნაურმა უყვირა მსახურს: “უნდა მოაკვლევინო შენი ბატონი!” მსახურმა გულცივად დაუმიზნა და ადგილზევე მოკლა არსენა.
Август фон Гакстгаузен, Закавказский край, ч.1, Санкт-Петербург, 1857, стр.85-88.
დამატება 2
არსენა ოძელაშვილის ამბავი
როცა არსენას მოუტაცია მოახლე, მაშინ მამაჩემი ესტატე 15 წლისა ყოფილა და ალგეთზე ხბორები ჰყოლია და შაშინებია, ქალი რო მოჰყამდათ წიოკობითა და არსენას უთქომ: ესტატეო, შენ ნუ გეშინიაო, მე შენ არაფერს გერჩიო. არსენას რო ქალი მოუტაცნია, გომარეთს წაუყვანია, იქ დაუტოვებია, თითონ წამოსულა, ალბათ იქ მოკეთე ეყოლებოდა, და სარიდალი (“ტიფი”) შახვედრია. ლეკიანობა რო ყოფილა და ხალხი რო გაქცეულან, იქ დასამალი ალაგები ყოფილა ფეიქართუბანში, – კლდეებია, რო ხამი კაცმა ნახოს, იტყვის, ეს რა საკურველი რამე ყოფილა. იქ ჭალა იყო და იქ უცხოვრია არსენას. ცხენი ჰყოლია და გაუშვია ჭალაში ხურჯინგადაკიდებული. პურიცა ჰქონია, ღვინოცა, ხორციცა და ისე ავათ ყოფილა იმ სარიდოთი, რო თავი არა ჰქონია, რომა მისულიყო, ხურჯინი ჩამოეღო და პური ეჭამა. როცა მორჩენილა, მემრე დაუძახნია იმ ცხენისათვის, ლურჯა, მოდიო. ისე გაწურთნული ჰყოლია ცხენი, რო დაუძახებდა, მოვიდოდა მაშვეთი. რო მოსულა ცხენი, ყველაფერი აყროლებული ყოფილა. მერე ჩამოსულა ნინიკას ბინაში. საცა ღორი ჰყვანდა და მაშვეთი რო მისულა, გაქცეულა ნინიკა, რო ღორი დაკლას და, არ დაკლა ღორიო, ნინიკაო, ღორის ხორცი არ მინდა მეო და მანდ ჯორჯიაშვილებ რო ამბობენ, ბოგვშია. ჯორჯიაშვილების ბინა ყოფილა იქვე ახლო ნინიკასთან და უთქომ, ნინიკოო, წადიო ჯორჯიაშვილების ბინაშიო და უთხარიო, ცხვარი გამამიგზავნონო. როგორ არ გამოუგზავნიდნენ, არსენას სახელი რო გაიგეს. გამოუგზავნეს ერთი კაი ჭედილა და ის დაკლეს. მემრე კაი პური ჭამეს ერთათ და ნინიკამაცა და არსენამაცა და მერე არსენამ უთხრა, რო ნინიკოო, ერთი რამე უნდა გითხრაო და არ დამზარდეო. აბა უარ როგორ ეტყოდა და უთხრა: აი ეს ჩემი ცხენიო და შაჯექიო და წადიო. ღამე გაუგზავნია მარაბდაში, რო არავინ ნახოს. არსენას ცხენზე შამჯდარა და უთქომ, რომა ჩემ სახში არ მიხვიდეო. – იქ ნათლიდედა ჰყოლია. გამააცხოსო და ღვინოც, ტიკი გაგიმსოსო და ისე მიდიო და წამოდიო, რო არავინ არა გნახოსო. ისე, რო თელ მარაბდას ხელი ჰქონდა მოწერილი, რო თუ არსენა გამოჩნდებოდა სადმე, თელ მარაბდას გადაასახლებდნენ. (სოფ.ტბისი).
თამარ სალარიძე, ალგეთის ხეობის ქართლური, “მეცნიერება”, 1978, 190-1.
დამატება 3
ოძელაშვილი და იაკობ მღვდელი კოდაში, შუა სოფელში მოზრდილი სახლი, დიდი დერეფანი მუხის კოჭებზე, შუაში ვეება ბოძი. შესავალი კედელი ღია, გელაზებით შეზღუდული, კიბეც – სამი გელაზი. მარჯვნივ – პატარა ოთახი. იმის გვერდზე მარცხნივ კედელში დიდი კარები გარანდული. ეს იყო დიდი ოთახის კარი სასტუმროსი. ურდულთან კარს რომ გააღებდი, ორი კიბე იყო ქვისა, ჩახვიდოდი შინ სახლში. სამზარეულო, საკუჭნაო, კიდობანი აქ იყო გამართული. მარცხნივ შესავალი სათონეში, შინ სახლიდან პირდაპირ მარნის კარი – სუფთა ოთახი, ქვევრებმომწკრივებული, ბაღის იარაღი, ჯაგნები. ამ პატარა ოთახში მუდამ მწიფე ხილის სუნი იდგა. ეს იყო არსენას ოთახი. ეგრე ვეძახდით. იაკობმა გვიან შეიმოსა მღვდლობა. მანამდისინ მოქეიფე ახალგაზრდობაში რეულიყო. ახოვანი ვაჟკაცი, თეთრ-წითელი, მძლავრი მარჯვენის მექონე. კარგი მთქმელი, ცოტა დამცინველი. დაახლოვებიყო არსენას და ბოლომდის შერჩა მეგობრად. გაჭირებაში არსენა შეეფარებოდა ღვდლის სახლს. იმისთვის მზად იყო ყველაფერი მარანში. მარანს ერთი ფანჯარაცა ჰქონდა შემთხვევაში გამოსაყენებლად. არსენა მორწმუნე კაცი იყო. ყოველ დიდმარხვაში მოვიდოდა შერჩეულ დღეს, დღისით, მოითხოვდა აღსარებას და ზიარებას ღვდლისაგან. აღსარების დროს ცხენიდან ერთ ფეხს ჩამოსდგამდა, ერთი ისევ უზანგში ედგა. ეტყოდა: – უმთავრესი ცოდვა, კაცის კვლა არ ჩამიდენიაო. თუ მამიკლავს, როცა შემებრძოლებოდა, მაშინ. გასაცარცვად კი არავის ვინდობ: მეც მიჭირს და გაჭირებული მეგობრებიც ბევრი მყავს. ეზიარებოდა, ხელზე ემთხვეოდა. გამიგია, როცა არსენა იაკობთან იყო საზიარებლად თუ მოსასვენებლად, სოფელი მისავალ გზებზე ყარაულს დააყენებდა, რომ დროზე ეცნობებინა მძებნელის მისვლა. ისიც უთქვამთ, ვინმე სოფლიდან მოსაკითხსაც მიართმევდაო. ამათაც, ღვდელს და არსენას, ერთხელ შეჯახება მოჰხდენიათ: კოდიდან პატარძალი მიჰყვანდათ მარაბდას. მექორწინეებს ამბავი მიჰსვლიათ: არსენა გდარაჯობთ, პატარძლის მოტაცება უნდაო. შეშინებულან, მისულან და უთხოვნიათ იაკობისათვის: წამოგვყევი, შენი ხათრი აქვს და გამკლავებაც შეგიძლიანო. შეზარხოშებულ ღვდელს ხალხის თხოვნა არ გაეტეხა, ჩამოეღო ხმალი და გაჰყოლოდა მაყრებს. ღამე სირონიკაანთ ორღობეში, ბოგირთან, მართლა დაჰხვედრიყო არსენა და შეეტია. ყველანი განაბულიყვნენ. იაკობი წამდგარიყო წინა და დაეძახა: გზა დააგდეო! წამოსულიყო არსენა მისკენ დამბაჩით ხელში. განსაცდელში ღვდელს დაექნია ხმალი. დაჭრილიყო არსენას ცხენი.
– არსენ! – დაეძახა ღვდელს.
– იაკობ, შენ? ჩქარა ცხენი, ჩემი დაჭრილია.
ღვდელი მაშინვე გადმოსულიყო ძირს და მიეცა თავისი ცხენი. პატარძალი მაინც გადაერჩინა. რამდენიმე დღის შემდეგ ცხენი ისევ მიჰსვლია ღვდელს. არსენას ბინა კუმისის მღვიმეებშიც ჰქონდა და, თუ ნუზლა შემოაკლდებოდა, ღვდელი გაატანდა იმასთან ულუფას, ვითომ დიაკვანს სამებაში გზავნიდა. ის ძველი სახლი კოდაზე დაქცეულია. ახლით არის შეცვლილი. არსენას ერთი ხმალთაგანი შეჩენოდა მარანს. იქ ეკიდა ტახტის კედელზე. ჩემ დროს უკვე ჟანგმოკიდებული იყო. მემრე ხანჯლად გადააკეთა სოლომ.
ვ.ბარნოვი, სამწუხარო ღიმი: თხზულებანი, ტომი 10, “ლიტერატურა და ხელოვნება”, 1964, გვ.336-7.
დამატება 4
შეხვედრა მაკაროვთან მარტყოფის გზაზე, 15. VIII. 1839 წ.
გუშინდელ დღეს, ნაშუადღევის ხუთ საათზე მე ჩემი ოჯახით მივემგზავრებოდი სოფ. ნორიოდან სალოცავში მარტყოფის მამა ანტონის უძველესი დროის ღვთაების ტაძარში. ჩვეულებრივ, 15 აგვისტოს აქ მრავალი ხალხი იყრის ხოლმე თავს. ის იყო, მივაღწიეთ მთის ძირს ნორიხევზე, რომ უეცრად ვიღაც ცხენოსანი შემეფეთა. მანამდე მე მას არ ვიცნობდი, არსად მინახავს. იგი მომიახლოვდა ცხენდაცხენ და მომთხოვა პური და ღვინო, რაზეც მე უარი ვუთხარი. მაშინ მან გამომიცხადა: “მე არსენა ოძელაშვილი ვარ და, თუ ჩემს მოთხოვნას არ შეასრულებთ, ჩვენს შორის უსიამოვნება დატრიალდებაო”. ამ სიტყვების წამოსროლა და მისი ცხენიდან ჩამოხტომა ერთი იყო. თვალის დახამხამებაში ჩერქეზული ხმალი ჩამომაგლიჯა, მაგრამ, რომ გაიგო, ვინცა ვარ, ორ-სამ წუთში ისევ დამიბრუნა. ჩემს მახლობლად მიმავალს კი [თავად სუმბათაშვილს] ძალით აართვა სპილოსძვლისტარიანი ჩერქეზული ხმალი და ოქროთი მოვარაყებული დამბაჩა. მე რამდენჯერმე ვთხოვე არსენას, დაებრუნებინა მისთვის წართმეული ძვირფასად შემკული იარაღი, მაგრამ იგი ცივ უარზე იყო და დაემუქრა კიდეც. მე მეტი აღარ ჩავრეულვარ ამ საქმეში. დავბრუნდი თავზარდაცემულ და შეშინებულ ჩემ ოჯახთან და მონასტრისკენ განვაგრძეთ გზა. ამ შემთხვევის დროს ჩემს გარდა იქ სხვა ხალხიც იყო და მათ შორის სოფელ ნორიოდან გლეხი ზაქარია ძიძიკაშვილი, მგრამ არსენას შიშით მან კრინტიც ვერ დაძრა. ეს ყაჩაღი ზორბა, ლურჯ ულაყზე იჯდა; შეიარაღებული იყო ოსმალური დამბაჩით, თოფით, ხმალ-ხანჯლით და მკერდზე გარდიგარდმო პატრონტაშებით. ჩემთან შეხვედრამდე არსენა ვიღაც მგზავრებს მისდევდა და ხმამაღლა ემუსაიფებოდა, მაგრამ მე რომ დამინახა, იმათ თავი გაანება და გაჩერდა. მონასტრისკენ მიმავალნი ლაპარაკობდნენ, რომ არსენა ოძელაშვილი მუქარაზე მეტს არავის არაფერს ერჩოდა, არავითარ ბოროტებას არავის მიმართ არ ჩადიოდა, არავისთვის უწყენინებიაო... ეს არის სინოდალური კანტორის ჩინოვნიკის ივანე არჯევანიძე-მაკაროვის ხელით რუსულ ენაზე დაწერილი ახსნა-განმარტება თავად სუმბათაშვილის მოხსენებითი ბარათის გამო მარტყოფის ინციდენტის შესახებ.
ივანე არჯევანიძე, ივანე მაკაროვი და არსენა ოძელაშვილი, “ლიტერატურული საქართველო”, 1967, ¹47.
დამატება 5
ზაალ ბარათაშვილი არსენა ოძელაშვილზე*
მე არსენა დამავიწყდა კიდეც, მასთან სადაო არა მაქვს რა. შევიტყვე კარგად, რომ მე იგი არა მმტრობს და ჩემი წახდენა მას არ უნდა. თანახმა ვარ, ძალიან კარგი. საქმე მხოლოდ მთავრობა არის. მე არას ვერჩი, თუ მთავრობაც არას ეტყვის და აპატივებს. მთავრობას მის შესახებ არა აქვს კარგი შეხედულება. მთავრობა მას უყურებს, როგორც თავის მტერს და ხალხის ამჯანყებელს. მეც კი ვეცდებოდი, რომ მთავრობამაც შეიწყნაროს იგი და აპატივოს, მაგრამ უბედურება იმაში არის, რომ მას ბევრი მტერი ჰყავს და ამიტომ მას ბევრ რამეს სწამებენ, ბევრს დანაშაულობას, ყმების აჯანყებას, არამც თუ მარტო ბატონების წინააღმდეგ, არამედ მთავრობის წინააღმდეგაც.
ზ.ჭიჭინაძე, საქართველოს ბატონყმობის ფაქტიური მასალები, ტ.4, 1925, გვ.133-134.
არსენას ლექსი
შაირსიტყვითა მესტვირემ ღმერთი მაღალი ახსენა:
ღმერთმა მოგცეს განათლება, ოძელაშვილო არსენა!
ქეიფი იმას უყვარდა, გზებზე სუფრის გადაფენა.
შვიდს წელიწადს ტყვეთ იარა, მთა და ბარი შეაჯერა.
5 რო შეიქმნა თექვსმეტი წლის, ულვაშები დაიშვენა,
შეჯდა თავის ლურჯა ცხენზე, გააჭენ-გამოაჭენა.
ზაალი ბარათაშვილი ძალიან გაგვინაწყენა.
ბატონს რომ ერთი გოგო ჰყავს, არსენას მოეწონება:
“გოგო მე მამე, ბატონო, შენ კი არა წაგიხდება!”
10 რა რო შინიდან გავიდა, ბარათაშვილს გადემტერა,
“ეს არსენა რა გაგვიხდა, რა არის მაგისთანაო?
ბიჭო არსენავ, რა მიყავ, ყმა იყავ მაგისთანაო!”
“მოგიტან თორმეტ თუმანსა, მოგითვლი ჩქარა-ჩქარაო”.
ეს რომ ზაალმა გაიგო, წარბი არ შეიხარაო!
15 “თორმეტი აღარ მიგდია ბიჭები შენისთანაო?”
“აბა თუ თორმეტიცა გყავს, ადექ და მამყევ თანაო!”
ი რო ზაალმა გაიგო, ქოში უკუღმა ჰყარაო;
კარიდგან ვეღარ შეასწრო, ფანჯრიდან გადიპარაო!
მოსტაცა ბატონს მოახლე, ახალციხეს გადუყენა,
20 ჩითის კაბები გახადა, სხვა ფარჩები შეუკერა;
იმის ქვემო შეიდიში კოჭებამდინ დაუმშვენა.
მობრუნდა ჩვენი არსენა, ცოლ-შვილით გაანამტვერა.
ეს რომ გაიგო ზაალმა, ორთავ თვალით შექნა ცრემლა.
დაჯდა ის ჩვენი ზაალი და სტოლზე წიგნი დასწერა,
25 ქალაქში გამოაცხადა, ღუბერნატორს მოახსენა:
“გამივარდა ერთი ბიჭი, დამაქცია, დამანელა.
ერთი კარგი გოგო მყავდა, წამართვა და გადმიყენა!
წამახდინა არსენამა, – თუ რასმე მიშველით თქვენა!
თუ თქვენ იმას ვერ დაიჭერთ, ძნელია ჩემი დარჩენა!”
30 ათი-თორმეტი ყაზახი გასწევს თრიალეთისკენა.
კოდაზე რომ შემოვიდნენ, წინ იქ დაუხვდათ არსენა:
“დრასტი, ზნაკომ, გაგიმარჯოს! კუდა იდოშ, საითკენა?”
“ჩვენ შენი ჯავრი არა გვაქ, მივდივართ მარაბდისკენა.
ერთი ბიჭი გამოგვექცა, სახელად ჰქვიან არსენა,
35 თუ ვისმე კი გაგეგონოს, გვინდა იმისი დაჭერა”:
ეს რომ არსენამ გაიგო, ჩაიცინა ნელა-ნელა,
ნაბადი გვერდზედ იქცია, თოფი ფეხზე შეაყენა.
ჯერ რომ თოფი დაახალა, მერე ხმალი შეაშველა;
ათი-თორმეტი ყაზახი სულ ცხვარივით გადმოდენა.
40 თელეთის ბოლომდის მოჰყვა, სომხითში არ გააჩერა.
იმ საწყალსა ყაზახებსა ზურგზე ბოლი ააყენა,
“ნას კაკოიც”, მიაძახა – “თავათ გახლავარ არსენა!”
სულ უკან იხედებოდნენ, – “აღარ მოგვდევდეს არსენა”.
ქალაქში რომ ჩამოვიდნენ, თავის უფროსს მოახსენა:
45 “უზარბაზნოთ არ იქნება თქვენი არსენას დაჭერა.
ან არის მდევი, ლომ-გმირი, ან არის რკინის მკვნეტელა.
თუ ჩვენგან არ დაიჯერებ, ნეტავი მარტო გაჩვენა!
რომელსაც ხელი მოგვკიდა, ფეხზედ აღარ დაგვაყენა.
ექვსსა თოფები წაგვართო, სულ მიწებით დაგვიტენა”.
50 ეს რომ ზაალმა გაიგო, ორთავ თვალით შექნა ცრემლა:
“ნეტავი კაცი მაჩვენა იმ არსენას დამჭერელა,
ოქრო და ვერცხლი ვაჩუქო, რა ფულები ამოტელა!”
ალმასის წყალზე ურიებს აწყევინა ბედისწერა.
გამოართვა ხახამს ადლი, ოთხს კისერში ჩაადებსა.
55 “თუ კარგ ადათს არ დაიჭერთ, გაგწყრომია ხვნა და თესვა,
ძალათ გაჭმევთ ღორის ხორცსა, კეფაზე დაგასხამთ წვენსა.
თუ იმას არ დამჯერდებით, ქართულად დაგპარსავთ წვერსა,
ჩამოხვიდოდით ქალაქში, ყიდულობდით ფარჩას ჭრელსა,
ჩამოხვიდოდით სოფლებში, ლამაზათა ჰკაზმავთ ცხენსა.
60 ქვრივსა და საწყალს გვიტყუებთ, ნამეტნავად პატარძლებსა”.
მათი ადლი რომა ნახა, არსენას არ დაუჯდესა,
გატეხა და გადააგდო: “ფუ, გამჭედი გაუწყდესა!”
შინდის ჯოხი გამოუჭრა, რომელიც რომ გრძელი თქვესა.
შვიდი მტკავლით გაუზომა.
მისხალი არ დააკლდესა:
65 “თუ ამითი არ გაჰყიდეთ, ვაი დედითქვენის ღმერთსა!
საცა რომ შემოგეყრები, სუყველას გამოგჭრი ყელსა!”
იმ საწყალმა ურიებმა სულ კანკალი დაიწყესა:
“ჩვენ რომ ამითი გავყიდოთ, რაღა დახლი დაგვიჯდესა?
ისევე ჩვენი ფართალი, იმ ჩვენ დუქნებში დალპესა.
70 არსენა რომ დაიბადა, ჩვენი საქმენი წახდესა!”
“საახალუხე მამყიდეთ, იმ თქვენი დედ-მამის მზესა!”
არა ღირდა ორ მანეთათ, ერთ თუმნათ დაუფასესა.
მაშინ ჩვენი არსენაი თითო მუშტებს წაადებსა.
დახედე, საახალუხეს სულ ტყვილათაც წაართმევსა,
75 კიდევ იმას ეუბნება: “თქვენ ჯიბეში ფული ძევსა,
ურიავ, ფულები მამე, ვიცი საგზლათ მამინდესა”.
ი საწყალი ურიები დაეკითხნენ ერთმანეთსა:
“ვაჟო, ე ფულიც ჩაუდოთ, ეგებ ცოცხალს გაგვიშვებსა”.
ამოიღეს და გადუდეს, თხუთმეტი თუმნისოდენა,
80 ხუთი თუმანი აიღო, ათი უკან გაადევნა:
“ოღონდ დაგვეხსენ არსენა, გამოვაცხობთ სეფისკვერსა,
ქართულათ დავინათლებით, კარგა დავიპარსავთ წვერსა,
ძალათა ვჭამთ ღორის ხორცსა, ზე თავზე დავისხამთ წვენსა!”
გზას სომეხი მოდიოდა, არხეინათ, ნელა-ნელა.
85 არსენა რომ დაინახა, თავქვე ცხენი დააჭენა.
წინიდგან წამოუარა: “საით მობრძანდებით თქვენა?
ეგ ქულაჯა გაიხადე, ეს თექა ჩაიცვით თქვენა”.
ის ქულაჯა წამოისხა და ბეჭები დაიმშვენა.
ცხენი გრილოში დააბა, თავათ იქაც მოისვენა.
90 ბრძანება შემოეთვალათ [ქალაქიდან უფროსებსა]:
“ერთი კაცი აგრე ჩადის, ათასი რას შეიძლებსა?!
ასი ოქრო გაუჩინეთ, ვინც არსენას დაიჭერსა”.
კარახტინები შეუკრეს, ლეკში არსად გადვიდესა.
“თუ რომ ეს ლეკში გადვიდეს, ყაჩაღობას დაიწყებსა.
95 ყაჩაღობას ვინ დაეძებს, თბილის-ქალაქს წაგვიხდენსა!”
გაუწყრა მაღალი ღმერთი ფარსადან ბოდბისხეველსა:
ნათლიმამათ მოიკიდა, მაგრამ ის უღალატებსა.
როცა შირაქში დაცხება, თრიალეთს აასხამს ცხვრებსა.
თავფარავანის ტბაზედა წინ არსენა დაუხვდესა:
100 “არსენავ, გეთაყვანები, რატომ არ მოდიხარ ჩვენსა?”
“მიღალატებ, ნათლიმამავ, მიტომ არ მოვდივარ თქვენსა”.
“არსენს როგორც გიღალატებ სამის შვილის მომნათვლელსა,
ჩემი მირონის მიმღებსა?!”
ძირს დედამიწას აძლევდა და მაღლა ზეცაში ღმერთსა.
105 მაშინა თქვა არსენამა: “მირონს როგორ დამიქცევსა!”
მოიტყუილეს არსენა, ტკბილის ღვინით დაგვითვრესა,
კაი ლამაზი ღვინითა ის არსენა დაგვითვრესა.
შემწვარი და მოხარშული წინ ტაბაკით მიართვესა.
დამთვრალსა და გალეშილსა ტკბილი ძილი მოუნდესა.
110 იარაღი აიყარა, ნათლიდედას აბარებსა:
“ხვალ თუ მშვიდობით გათენდა, ადრიანად დამჭირდესა”.
იალუჩი და ბალიში საჩქაროზე მიართვესა.
ზედ ტყავები წააფარეს, არსენს არ შეგვიცივდესა.
ამ მამაძაღლ ფარსადანსა გუნებაში რა უძევსა?
115 შუაღამე რომ შეიქნა, თავის ამქარში გასწევსა.
ათი-თორმეტი მეცხვარე თავს მძინარეს დააწვესა.
არსენამ წამოიწია, შეევედრა მეუფესა:
“ე მამაძაღლი ტიელი რა ბუზები მასხედს ესა?”
ათსა ეგრე წამოუდგა, სულ მუშტით დაამტვრევს ყბებსა,
120 მეთერთმეტე, მეთორმეტე არსენს გაუკრავდნენ ხელსა.
ისე მაგრად გაუჭირეს, ფრჩხილებში სისხლი გასწვეთსა.
“ნათლიმამავ, ნუ მღალატობ, ნუ ჩამაგდებ მტრების ხელსა.
ათასწილად სიკვდილი სჯობს იმათ ხელში განსაცდელსა!
მე მღალატობ, ნათლიმამავ, იქ რას ეტყვი მაღლა ღმერთსა?
125 ჩემს მაგიერ სამართალსა ღვთისმშობელი გაგიჩენსა!
ნუ მღალატობ, ფარსადანო, ნუ ჩამაგდებ მტრების ხელსა,
ორას თუმანს აქ გაჩუქებ, სამას თუმანს გომარეთსა”.
ფარსადანს ასე ეგონა, ჩინს მომცემენ, ტემლაკებსა.
ეს არსენა ცხენზე შესვეს, ძირს ფეხები გაუკრესა.
130 ბიჭი მარდია არსენა, გზაზედ არსად გადმოხტესა.
წამოიყვანეს ქალაქში, თვალიდგანა ღვრიდა ცრემლსა.
მთელი ქალაქის ბიჭები მტრედის გუნდივით დასდევსა:
იმერლები იძახიან: “კი, კი, კისა და ქვე-ქვესა!”
სომხები გაიძახიან: “ლავე ბიჭი არი ესა!”
135 ოსები კი იძახოდნენ: “ხორზუ, ხორზუ არი ესა!”
რუსები: “ოჩენ ხაროში, ეი ბოღუ, მალადეცა!”
ბებრები გაიძახიან: “ახ ნეტავი დედაშენსა!”
პატარძლები იძახიან: “ნეტავი შენს მეუღლესა!
ნეტავი იმის სოფელსა, ვისაც შენ გადახვევ ხელსა!”
140 მაგარი ბორკილი მიაქვს: თვარა წვრილებს დაამტვრევსა.
ჯიღისტოლა თვალები აქვს, მტერი რაღას დააკლებსა.
მოუბრუნდება არსენა, კამბეჩივით შეუბღვერსა:
“რას მიპირებ, ნათლიმამავ, თუ წაუველ ამათ ხელსა?
თრიალეთში ცხვარს გაგიწყვეტ, მინდორში დაგიწვამ ძნებსა,
145 მირონსაც აღარ დავეძებ, ღორივით გამოგჭრი ყელსა”.
იმ უფროსის კარებზედა არსენა მოიყვანესა.
უფროსი გამობრძანდება, ბალკომიდან გადმოსცქერსა,
ფარსადანს გაუჯავრდება, თავსა და პირს დაამტვრევსა.
“შე წუწკო და მამაძაღლო, რათ იჭერდი ე მაგ ტყვესა,
150 ერთი გავარდნილი კაცი ტყეში ეფარება ხესა!”
არაფერი არ აჩუქეს ფარსადანს – იმის დამჭერსა.
ფარსადანს ასე ეგონა – “ჯამაგირსაც გამიჩენსა”.
იმდენი მამა უცხონდა, რამდენიც იმას მისცესა,
ერთი ოთხიოდ პანღური ამოჰკრეს და გააგდესა.
155 უფროსმა ნახა არსენა, ძალიან შეიბრალაო:
“რა კარგი ვაჟკაცი იყო, ზეზეურ ჩამომხმარაო.
რაც შენი ამბავი მომდის, რათა ჰქენ, ჩემო არსენა?”
“მე არც ერთი არ მიქნია, სულ ტყუილი მოგეხსენა:
მართალია, გავარდნილი დავდიოდი მშიერ ველა,
160 მაგრამ მდიდარს თუ ვართმევდი, მიყვარდა ღარიბის ჭმევა;
დანაშაული ესა მაქვს, ნება თქვენი ასრულდესა.”
არსენს ხელები შეუხსნეს, ფეხში ბორკილი მისცესა,
იმ ნარიყალა ციხეში ის არსენა შეაგდესა.
შვიდი კვირა და შვიდი დღე იმ ციხეში ამყოფესა.
165 საციმბიროთ გაამწესეს, ცალი წვერი მოჰპარსესა.
მაშინა თქვა არსენამა, “ვაი დედიჩემის ღმერთსა!
მე რომ ამ ციხეში მოვკვდე, ბიჭობას ვინ დამიგდებსა?”
იმ აფიცრებს შეეხვეწა: “იმ თქვენი დედ-მამის მზესა,
აბანოში ნაჩვევი ვარ, ტანზე ჭუჭყი მაწუხებსა,
170 წამიყვანეთ აბანოში, მისი დარდი არ გამყვესა”.
წაიყვანეს აბანოში, ყარაულები მისდევსა.
ერთი საწყალი მანათი არსენს ჯიბეში უდევსა,
ამოიღებს, გადაუგდებს, მიკიტანს და სირაჯებსა:
“ამის ოტკა ჩამოასხით, მისვით მშიერ სალდათებსა”.
175 დახედე, ის მიკიტნები მეგობრათაც გაუჩნდესა,
სირაჯმა და მიკიტანმა თვალი უყვეს ერთმანეთსა:
სალდათებს ოტკა ჰგონიათ, ჩუმათ რომი ჩაუსხესა,
ისე დათვრნენ სალდათები, ვერა სცნობენ ერთმანეთსა.
აბანოს კარზე მივიდა, შევიდა და შეაღებსა,
180 უკან მიკიტანი მისდევს, ჯიბეში ქლიბს ჩაუდებსა.
მაშინა თქვა არსენამა: “ჰა დიდება მოწყალესა!
ჩემი საქმე არის ესა!”
აუზებთან რომ მივიდა, აიწევს და გადახტესა,
მიდგა ეს ჩვენი არსენა, ბორკილს ხეხვას დაუწყებსა,
185 ყარაულებსა ჰგონიათ: “აგურით იხეხს ფეხებსა”,
აქეთ-იქით შემოხეხა, გადასწევს და დაამტვრევსა,
ფეშტამლები დაახვია, რაჟღარუჟღს არ დაიწყებსა.
გატეხა და გადმოაგდო: “ფუ, გამჭედი გაგიქრესა!”
ამ ხანათ მოდის უფროსი, აბანოში შევიდესა,
190 აიყარა ის შინელი, მაღლა ბალკონზედ დადებსა.
გამოვა ჩვენი არსენა, შინელს გაუგდებდა მხრებსა:
“ვნახო, როგორ მარგებს ესა?”
რუსულ ჩექმებს ჩაიცვამს, რუსულ შლაპკას დაიდებსა.
კარებში რომ გამოვიდა, წინ დოინჯსაც გაიგდებსა.
195 შემოხედა ყარაულებს: “ხაბარდა და სტარანეცა!”
სუყველა ყარაულებმა, სუყველამ გზა დაუგდესა.
იმათ ბატონი ეგონათ, ეს არსენა გამოძვრესა.
პატარა გამოიარა, თან სიცილი აუტყდესა.
მეიდანზე გამოვიდა, მიაძახა მედროშკესა:
200 “ფიცხლავე დროშკა მომგვარე, თორემ ცხენებს დავჭრი ყელსა”.
რომელიც კარგი დროშკაა, არსენასა მოართვესა.
დაუჯდა ბიჭი არსენა, გაუდგა დამოჟნის გზებსა.
კუმისის მთაზე გადადგა, ბიჭი მიუძღვის სიდედრსა.
არსენამ რომ დაინახა, თქვა, “დიდება მოწყალესა,
205 ჩემი საქმე არის ესა!” თავდაბლა მოახსენებსა:
“თუ უკაცრავად არ ვიყო, დედი, ჩამობრძანდი ცხენსა.
მე ტყვე ვარ გამოპარული, არც მე მატკენს ეგ ფეხებსა”.
დახედე, იმისი სიძე ხანჯალზე დაიდებს ხელსა:
“გასწი იქით, გამეცალე, როგორ მოგცემ ამ ჩემ ცხენსა,
210 ხელმწიფის გზაზედ მიხვდები, ეს კაცი არ გაგიჟდესა!”
მაშინ ჩვენი არსენაი კამბეჩივით შეუბღვერსა:
“მოგიბრუნდები, შემოგკრამ, სულ მუშტით დაგამტვრევ ყბებსა!”
რაღა ბევრი მოგახსენო, ხელითა სცეს ერთმანეთსა.
არსენა ღონიერია, იმ ბიჭს ქვეშ წამოიგდებსა.
215 ორი მუშტი რომ შემოჰკრა, ყალფუზივით დააბნევსა.
დედაკაცი ეხვეწება, “ნუ მომიკლავ ჩემს სიძესა.
მაგ ჩემ გამომცხვარ ნაზუქებს ღმერთი ტკბილათ შეგარგებსა!”
ცხენიც იმას დაულოცა, ზე ხურჯინსაც გაატნებსა.
“დედავ, დედაშვილობასა, შენ ნუ დამიწყევლი გზებსა”.
220 ის დედაკაცი ლოცევდა: “ღმერთმა მშვიდობა მოგცესა,
სადაც წაბრძანდ-წამობრძანდე, არსენა, გაგიმარჯვდესა!
მაძღარს ართმევ, მშიერს აძლევ, ღმერთი როგორ წაგახდენსა!”
პატარაზე გაიარა, ხურჯინს ჩხრეკას დაუწყებსა.
ცალ ხურჯინში ტიკჭორაა, ცხრა ნაზუქი თავსა ძევსა;
225 ცალგნით ორი ქათამია, ინდოური თავს აძევსა.
დაჯდა ეს ჩვენი არსენა, ლამაზად ქეიფსა სწევსა.
ერთი სომხითელი ბიჭი ქალაქისკენ გამოსწევსა.
ორი მანეთი აჩუქა, ორ სიტყვას დააბარებსა:
“ასე უთხარი ქალაქში მიკიტნებს და სირაჯებსა;
230 არსენა რომ დაიჭირეს, ქვეით მიდიოდა დღესა.
მდიდარს ართმევს, ღარიბს აძლევს, ღმერთი როგორ წაახდენსა?
სადაც თათარს დაინახავს, “ბურდავალას” აძახებსა.
სადაც ტიტველასა ნახავს, თავის პერაგნს ჩააცმევსა.
ორ კვირაზე იმ ბებერსა ისევ გაუგზავნის ცხენსა.
235 ერთი თუმანი აჩუქა, რაც რომ ნალი გაუცვდესა.
ბებერიც ამას უთვლიდა: “ღმერთმა მშვიდობა მოგცესა!”
სამადლოს დუქანზე მივა, ფილიპეს ცხენს წაართმევსა:
“თუ უკაცრავად არ ვიყო, მაგ ცხენზე აიღებ ხელსა.
მე ტყვე ვარ გამოპარული და ქვები ფეხებს მატკენსა!”
240 მეჯინიბეს ეუბნება: “უნაგირი სადა ძევსა?”
“უნაგირი და ლაგამი ორთავე თავით უძევსა.
ცხრა მოსართავს თუ მოუჭერ, თორემ ოთხ-ხუთს გაგიგლეჯსა,
ლიტრა აღვირს თუ ამოსდებ, თორემ თავსაც წაგართმევსა”.
“ბიჭი არსენა მოგიკვდეს, თუ ცხენი გადმომაგდებსა!”
245 გადაჯდა და გამოსწია, გადმოუდგება მინდვრებსა.
ყაზახში რომ გადავიდა, ემსახურა თათრის ბეგსა.
“ამათ რჯულზე ვერ დავდგები, მე ხომ ვერ მოუშვებ წვერსა”.
იქიდგანაც წამოვიდა და სომხითში გამოსწევსა.
ორი თვის გამოსავალი გამოირბინა ორ დღესა.
250 იქ ჩავიდა ქიზიყშია, ნათლიმამას მიაგნებსა.
ბოდბისხევში რომ შევიდა, სულ კარები ჩაკეტესა.
ეს ფარსადანმა შეიტყო, იმისთანა თქვენსა მტერსა.
მეტის-მეტი ჯავრისაგან ადგილზე ვეღარ დადგესა.
ძმებსა კაცი გაუგზავნა: “არსენა არ მამარჩენსა”.
255 მაშინ ფარსადანის ძმები არსენს გადასდებენ ხელსა:
“გვაპატივე ფარსადანი, რაც რომ უნდა გაგვიხდესა”.
“ვიდრე ფარსადანს არ მოვკლავ, გული როდი გამიძლებსა”.
მაშინ ფარსადანის ძმებმა ოსტატობა იხმარესა,
ერთ უადგილო ალაგას დიდი ორმო ამოსჭრესა.
260 ის საწყალი ფარსადანი შიგ ორმოში ჩააგდესა.
ზედ ფიცრები წააფარეს და მიწა დააყარესა.
“ვიცი, არსენამ მოგასწრო, ცოცხალს როდი გაგიშვებსა!”
ორი დღე უყარაულა, თვალს კი ვერსად მოასწრებსა.
მესამე დილა გათენდა, მაშინ პირჯვარს დაიწერსა:
265 “თხუთმეტ წელს ყაჩაღათა ვარ, კაცის ცოდვა არ მაძევსა,
ეხლა მოვკლა ნათლიმამა, ბოლოს სული წამიწყდესა!
“გამობრძანდი, ნათლიდედავ”, – ხელში მოჰკიდებდა ხელსა,
“გამოუშვი ფარსადანი, არას ვერჩი არაფერსა!
ვაპატივე ნათლიმამას, ჯერ მირონს და მერე ღმერთსა.
270 ფარსადანს მაინც არ მოვკლავ, თუგინდ რომ წინ დამიხვდესა!”
ღვთაებობის მადლი გწყალობთ, მარტყოფის თავში სვენია,
იქ იყო მისი დღეობა, თითონაც გიახელია.
სუმბათოვიც იქ მობრძანდა, ის ჩვენი ქალაქელია.
სუმბათოვსა და მაკაროვს თან შეეკაზმათ ცხენია.
275 კნეინებიც იქა ჰყვანდათ, ზედ გადეხვიათ ხელია.
როცა წირვა გამოვიდა, – იმისი მადლი შენია, –
რო დაინახა არსენამ, პირჯვარი დაუწერია.
იმ სუმბათოვს ეუბნება: “ა, გამარჯვება შენია,
ქალაქში რო შარს მიგდებდი, ახლა ხო მოგასწერია!
280 მაგ შენს აპელატებზედა შენით აიღე ხელია!”
კნეინა ეუბნებოდა: “შენი ჭირიმე, შენია!
აიღე და გადაუგდე ეგ ოხრათ დასარჩენია.
თვარემ ეგ არსენა არის, ვიცი გამოგჭრა ყელია.
სუყველა ოხრად დაგრჩება დროშკა და შენი ცხენია,
285 მე ხომ არსენა წამიყვანს, შენ დარჩი ცარიელია”.
შინლიანებ გადმოუგდო აპელატები სქელია.
წამოიფინა არსენამ, გამორბის, როგორც მშველია.
მაკაროვს თავის ხამლზედა ააღებინა ხელია!
ორკვირა თონეთში იყო, ქეიფებსაც ბევრსა სწევსა,
290 გამვლელსა და გამომვლელსა სუყველას ღვინოს ასმევსა.
მეორე კვირა გათავდა, ქალაქისკენ გამოსწევსა.
მთელი ქალაქის ბიჭები მტრედის გუნდივითა სდევსა.
ღმერთს უშველია არსენა ამიერით განსაცდელსა.
საცა მივა მიკიტნებთან, ყველა დაუქნევენ ხელსა.
295 ამოიღებს იმ ფულებსა, ტოლ-ამხანაგებს აძლევსა:
“შესანდობელი დალიეთ, როდეს არსენა მოკვდესა”.
რაც იმას საქმე ეამბა, იმისთანა თქვენსა მტერსა:
“ვნახე წუხელი სიზმარი, სისხლში ვიღებამდი წვერსა.
წრეულ მე ხომ არ მოვრჩები, რაც რომ უნდა გადაწყდესა:
300 ან თათარი მიღალატებს, ქართველი არ მომარჩენსა.
ვერ დავესწრები აღდგომას, ვერ დავიჭერ წითელ კვერცხსა.
თუ ძალით არავინ მომკლა, ნებით გამოვიჭრი ყელსა”.
“რას ამბობს ბიჭი არსენა! როდი ემეტება ღმერთსა!
თუთხმეტ წელს ყაჩაღად დადის, კაცის ცოდვა არ აძევსა:
305 სადაც ტიტველასა ნახავს, ჩოხას იხდის და აცმევსა”.
მაშინ ი ჩვენი არსენა ზემო ქართლისკენ გასწევსა.
დიღმის სწორად რომ მოვიდა, მიკიტნებმა დაათვრესა,
კი ბევრი დაალევინეს, ტიკშიც ბევრი ჩაუსხესა.
მცხეთის პირდაპირ მოვიდა, მუხათგვერდში ქეიფს სწევსა.
310 ის რომ პურის ჭამათ დაჯდა, ცხენს ბალახზე გაუშვებსა.
იმ გიორგი კუჭატნელსა, გამჩენელი გაუწყრესა!
წამოსულა კახეთიდგან, იმერეთში გამოსწევსა.
ამოუარა არსენას, გამარჯვებას ეტყვის ერთსა:
“გამარჯობა”, “გაგიმარჯოს”, სალამათ ხომ ეს იყვესა.
315 “გიორგი, ღვინო მიირთვი იმ შენი დედ-მამის მზესა”.
გიორგი შემოაგინებს დედისა და მამის ყელსა:
“ვა, შე საწყალო არსენა, რათა ხარ ჭკუათხელია?
მე დღეს ღვინოს როგორ დავლევ, წითელი პარასკევია.
თუ ეგრე ღვინო მინდოდეს, ჯიბეში ფული ბევრია”.
320 ეს რომ არსენამ შეიტყო, მუხლზე დაიკრა ხელია:
“კაცად როდიღა ჩამაგდო, რაღა ბიჭობა ჩემია.
ბიჭი არსენა მოგიკვდეს, ვერ შეგიცვალო ფერია!”
გაჯავრებული არსენა პირიდამა ჰყრიდა ცეცხლსა.
წამოვიდა ის არსენა, იმ გიორგის დაუხვდესა:
325 “გიორგი, საით მიდიხარ, არსენა ვერ გაგიშვებსა!
ან უნდა მამცე ფულები, ან შენი ცხენი დამრჩება”.
გიორგიც ეუბნებოდა:
“ნუ გგონივარ ზოგ-ზოგები, შენ რომ მოჰკიდებდი ხელსა.
ლეკის პირდაპირ ვიყავი, ოცი ტყვია მომარტყესა.
330 ორმოცი ტყვია მომარტყეს, ვერაფერი დამაკლესა!”
მაშინ გაჯავრდა არსენა, ხმალზე მოისვამდა ხელსა.
პირით რომ ვერ გაიმეტა, ყუით გადაუკრა ცხენსა,
ხმალი ვადაში გადუტყდა, ის ცარიელი დარჩესა.
მაშინა თქვა არსენამა: “დღეს მზე დაბნელდა ჩემია!
335 ვახ, როგორ დროს მიღალატე, გაგიწყრეს გამჭედელია”.
შემოუქნივა გიორგიმ, მოსჭრა მარჯვენა ხელია!
დაღონებული არსენა ცხენიდამ გადმოვარდესა.
ცაცია ხელით ხანჯალსა არსენა მოისვამს ხელსა;
ცოტას კიდეც მიაწვდენდა ბარძაყზედაც ხანჯლის წვერსა.
340 ცალი ყური ჩამოთალა, ლოყაზედაც მიჰყოფს ხელსა:
“ეგეც გეყოფა, გიორგი, აქიმიც ვერ მოგარჩენსა.
ვერ გაგიმეტე, გიორგი, ვაი დედიჩემის ღმერთსა!”
ერთი ლეკის ბიჭი ჰყვანდა იმ გიორგი კუჭატნელსა,
ბეჭებში დამბაჩა დასცა, პირში ბოლი გავარდესა.
345 დაღონებული არსენა აიწევს და ვერ ადგესა.
“რახან მომკალი, გიორგი, სიტყვა მაინც დამცალდესა:
ჩემი შვიდასი თუმანი კასპში ერთ დიდს კლდეში დევსა.
ღარიბსა, არასმქონებსა, მიეცეს და მოხმარდესა!”
ამ სიტყვას რომ გაათავებს, არსენა ძირს დაეცესა.
350 მცხეთელებმა რომ გაიგეს, თვალითგან ცრემლი ჰყარესა,
ზოგი წყალში გამოვიდა, ხოგი ხიდზე მოირბენსა.
ოძელაშვილი არსენა ზედ ბორანზე დაუდვესა,
გაიყვანეს მცხეთაშია და ანდერძი აუგესა,
მარმარილოს ქვა დასწერეს, დასწერეს და დაადვესა:
355 “აქაც კაი კაცი იყო, იქ ნათელი დაადგესა!”
1875 წლის გამოცემა: პ.
უმიკაშვილი, ხალხური სიტყვიერება, ნაწილი პირველი, ტფილისი, 1937..
|
