|
<უკან დაბრუნება...<<<ექსპონატები // ნუმიზმატიკა>>>
აბასიანთა დირჰემების ქართული მინაბაძები და ბაგრატ III-ის ვერცხლის მონეტის ხელახალი ატრიბუცია.
გოჩა ჯაფარიძე
ქართულ ნუმიზმატიკაში უაღრესად საინტერესო და საყურადღებოა არაბული დირჰემების ქართული მინაბაძების პრობლემა. მინაბაძები გარეგნულად აბასიანთა ხანის დირჰემების მსგავსია, ატარებენ მათთვის დამახასიათებელ არაბულ, მაგრამ დამახინჯებულ ზედწერილებს. მათ ადგილობრივ წარმომავლობაზე, მკვლევართა აზრით, მეტყველებს ის, რომ მინაბაძები აღმოჩენილია მხოლოდ საქართველოს ტერიტორიაზე. გარდა ამისა, ისინი ზოგიერთ მონეტაზე შესაძლებლად მიიჩნევენ დაინახონ ქართული ასოებიც (ასომთავრულით). მიუხედავად იმისა, რომ მინაბაძების გარშემო უკვე საკმაო ლიტერატურა არსებობს, გვაქვს საფუძველი ერთხელ კიდევ დავუბრუნდეთ მათ და წარმოვადგინოთ ზოგიერთი დაკვირვება, რაც, ვფიქრობ, ხელს შეუწყობს ამ მონეტების შემდგომ შესწავლას. მინაბაძებს პირველად 1910 წ. შეეხო ე.პახომოვი. მან გამოაქვეყნა ორი ასეთი მონეტის ფოტო და აღწერა ერთი მათგანი1. მის შუბლზე, ცენტრალური ზედწერილის (მუსლიმური რწმენის სიმბოლოს პირველი ნაწილი) პირველი სტრიქონის თავზე და მესამე სტრიქონის ქვემოთ, მოთავსებულია დამახინჯებული, სრულიად გაურკვეველი სიტყვები, ხოლო ირგვლივ - ასევე დამახინჯებული მუსლიმური ლეგენდა, გარშემორტყმული ორმაგი წერტილოვანი ანდა ხაზოვანი რკალით. ზურგზე, სამსტრიქონიანი ცენტრალური ზედწერილის (მუსლიმური რწმენის სიმბოლოს მეორე ნაწილი) გარშემო, წერტილოვანი რკალის გარეთ, დამახინჯებული ზედწერილია და კვლავ რკალი. ე.პახომოვი აღნიშნავდა, რომ მინაბაძებზე მუსლიმური (resp. არაბული-გ.ჯ.) წერა - კითხვის უცოდინარი ხელოსნების მიერ ამოკვეთილ წარწერებში გვხვდება მრავალი ნიშანი, რომლებიც მათ გადააკეთეს ქართულ ასოებად (და სხვ.), რასაც ხელოსანთა ეროვნების მაჩვენებლად თვლიდა2. მინაბაძების ქართული წარმომავლობის სხვა დამამტკიცებელ საბუთად პახომოვს მიაჩნდა ის, რომ მათი დიდი ნაწილი აღმოჩნდა საქართველოში. მისი აზრით, მინაბაძების გაჩენა განაპირობა X ს-ის ბოლოს მუსლიმური დირჰემების ძლიერმა დინებამ ჩრდილოეთში ამიერკავკასიიდან, სადაც ისინი უმნიშვნელო რაოდენობით გვხვდება. მიმოქცევაში ფულის ნიშნების ნაკლებობამ გამოიწვია საქართველოში მუსლიმური მონეტების მინაბაძების მოჭრა3. ჩანს, პახომოვი მინაბაძებს X ს-ით ათარიღებდა. პახომოვმა აღნიშნა, რომ ეს არაბული მინაბაძები დაცული იყო სანკტ-პეტერბურგში - აიმპერატორო ერმიტაჟსა და ს.ა.ჩუმაკოვის კოლექციებში, აგრეთვე მოსკოვში - პ.მ.ზუბოვის კოლექციაში,4 მაგრამ არ დაუკონკრეტებია, თუ სად ინახებოდა მის მიერ გამოქვეყნებული მინაბაძები. 1955 წ. დ.ლანგმა გამოსცა ამერიკის ნუმიზმატთა საზოგადოების მუზეუმის (შემდეგ: ანს) კოლექციაში დაცული სამი მინაბაძიდან ორის ფოტო და აღწერა ერთი მათგანი, რომლის ზურგზე, ცენტრალური ზედწერილის ქვემოთ, წაიკითხა ”თიფლის” (თბილისი)5. მონეტა, რომელიც ატარებდა თბილისის ზარაფხანის დამახინჯებულ სახელს ზურგის ცენტრალური ზედწერილის ქვემოთ, იყო უნიკალური6 ლენგისთვის. იმ დროს უცნობი დარჩა, რომ მსგავსი ეგზემპლარი ინახებოდა პეტერბურგის ერმიტაჟშიც (იხ.ქვემოთ). ლენგმა ეს მონეტა მიაკუთვნა ბაგრატ III-ს. მან, ცხადია, იცოდა, რომ ბაგრატ III არ ახორციელებდა კონტროლს თბილისზე. მეორე მხრივ, თუ მინაბაძები მოჭრეს ჯაფარიანმა ამირებმა, მოსალოდნელი უნდა ყოფილიყო მათ წარწერებში წიგნიერების (არაბულის ცოდნის) უფრო მაღალი დონე. მკვლევარს მხედველობაში ჰქონდა შეცდომები მონეტის ზედწერილებში. საბოლოოდ, ლენგი მაინც თვლიდა, რომ მინაბაძები საქართველოში მიმოქცევაში იყო უეჭველად ბაგრატ III-ის დროს, რომლის მმართველობისთვის მათი მიკუთვნება ყველაზე შესაფერისად მიაჩნდა7. ლენგის პუბლიკაციას გამოეხმაურა შ.მესხია. ის თვლიდა, რომ მინაბაძები მოიჭრა თბილისში ჯაფარიანთა ხელისუფლების გადაშენებისა და აქ დამოუკიდებელი საქალაქო თვითმმართველობის დამყარების შემდეგ, XI ს-ის 80-იანი წლებიდან - XII ს. 20-იან წლებამდე. მისი აზრით, ამ დროს მონეტის მოჭრა შეეძლო არა რომელიმე ამირას, ან სხვა მმართველს, არამედ მხოლოდ საქალაქო საბჭოს, ქალაქის კომუნალურ მმართველობას8. მინაბაძებს რამდენჯერმე შეეხო დ.კაპანაძე. ის წერდა, რომ თავიანთი გარეგნული სახით და წარწერების განლაგებით, მინაბაძები ძალზე მოგვაგონებენ საყოველთაოდ ცნობილ არაბულ დირჰემებს, მაგრამ, ყურადღებით შესწავლის შემდეგ, ისინი ამჟღავნებდნენ თავიანთ აშკარა ქართულ წარმომავლობას9. ის იზიარებდა პახომოვისა და ლენგის თვალსაზრისს და თვლიდა, რომ არაბული ”გაუხეშებელი ზედწერილების ზოგიერთი ნიშანი შეცვლილია ქართული ასომთავრულით”10. კაპანაძეს საეჭვოდ მიაჩნდა, რომ ისინი იჭრებოდა თბილისში და ფიქრობდა, რომ ეს ხდებოდა სადღაც, სხვა ქართულ სამფლობელოებში11. კაპანაძე ასევე გამოეხმაურა ლენგის პუბლიკაციას და მესხიას ზემოხსენებულ მოსაზრებას, რომელსაც არ დაეთანხმა. მინაბაძების დაბალი წონის ანალოგიას ის ხედავდა XI ს-ის მცირეწონიან ქართულ მონეტებში;12 რაც შეეხება სინჯადობას, კაპანაძე წერდა, რომ ”სადავო მონეტები … ჯერ შედარებით მაღალი ხარისხის ვერცხლისაა”13 (X ს-ის მიწურულის ალი იბნ ჯაფარის დირჰემების მსგავსად). კაპანაძის არგუმენტებიდან ყველაზე მნიშვნელოვანია ის, რომ ”კომუნისდამაგვარი წყობილების” დროინდელ თბილისში მუსლიმური მოსახლეობა ჭარბობდა და აქ მოჭრილი მონეტების ზედწერილებს, განსაკუთრებით კი ალაჰისა და მაჰმადის სახელებს, რა თქმა უნდა, არ დაამახინჯებდნენ”;14 კაპანაძე, ლენგის მსგავსად, ანს-ის მინაბაძს X-XI სს-ის მიჯნით (ე.ი. ბაგრატ III-ის ეპოქით – გ.ჯ.) ათარიღებდა15. კაპანაძის მოსაზრებას არ დაეთანხმა ი.ჯალაღანია, რომელმაც, მესხიას კვალდაკვალ, მინაბაძების მოჭრის თარიღად მიიჩნია XI ს-ის 80-იანი - XII ს-ის 20-იანი წლები, დავით IV-ის მიერ თბილისის აღებამდე16. მოგვიანებით, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, მან დათარიღებაში კორექტივი შეიტანა. მინაბაძების შესწავლისათვის მნიშვნელოვანი გახდა 1977 წელს აფხაზეთის ტერიტორიაზე – წებელდაში აღმოჩენილი არაბული დირჰემების ქართული მინაბაძების დიდი განძი, რომელიც შევიდა სოხუმის სახელმწიფო მუზეუმში და ის 1982 წ. გამოსცეს ირ.ჯალაღანიამ, ო.ბღაჟბამ და ი.ვორონოვმა17. განძში (სულ 106 მონეტა), მინაბაძებთან ერთად, იყო 163/779-80 წ. ხალიფა ალ-მაჰდის ნამდვილი დირჰემიც. ამან საფუძველი მისცა ავტორებს, საეჭვოდ მიეჩნიათ ”მინაბაძების გამოშვების თარიღის გადატანა XI ს-ის ბოლოსა და XII ს-ის პირველ მეოთხედში”. მათი აზრით, მინაბაძები მოიჭრა X-XI სს-ის მიჯნაზე18. ეს დათარიღება 1992 წ. საეჭვოდ ჩათვალა თ. დუნდუამ. იმის გამო, რომ განძში არის ხალიფა ალ-მაჰდის ხსენებული დირჰემი, მისი აზრით, ”ეს საშუალებას იძლევა ქართული მინაბაძების უფრო ადრეული ეპოქით დათარიღებისა”19. 2006 წ. თ. დუნდუა, იმავე დირჰემის საფუძველზე, უკვე თვლიდა, რომ ალმაჰდის დირჰემი ”ასე თუ ისე ათარიღებს განძის დაფლობას... ეს შეიძლება მომხდარიყო ბაგრატ III-ის ეპოქაზე ადრე, IX საუკუნის მეორე და X საუკუნის პირველ ნახევარში”20. უკანასკნელად, გ.დუნდუას და ი.ჯალაღანიას ავტორობით გამოცემულ ქართულ ნუმიზმატიკურ ლექსიკონში აღნიშნულია, რომ ”სავარაუდოდ განძი IX-X საუკუნეების მიჯნას შეიძლება მიეკუთვნოს”21. მიუხედავად მოტანილი მოსაზრებებისა, განძის დაგროვებისა და დაფვლის დრო დაზუსტებას საჭიროებს. განძის ყველაზე ადრეული მონეტა გვაძლევს განძის დაგროვების მხოლოდ საწყის თარიღს, ხოლო დაფვლის მიახლოებითი თარიღი განისაზღვრება განძის ყველაზე გვიანდელი მონეტით. ალ-მაჰდის დირჰემი წებელდის განძში გვიჩვენებს მხოლოდ იმას, რომ მისი დაგროვება დაიწყო არაუადრეს 163/779-80 წლისა, მაგრამ არა იმას, თუ როდის მოხდა, დაახლოებით მაინც, მისი დაფვლა. ამის გასარკვევად საჭიროა მინაბაძთა პროტოტიპების, მათი ზარაფხანების, მოჭრის თარიღისა და სხვა მახასიათებლების შესწავლა, რაც არ ჩატარებულა და რის გაკეთებასაც ქვემოთ შევეცდები. ამ ისტორიოგრაფიული შესავლის შემდეგ დავუბრუნდები უშუალოდ მინაბაძებს. 1986 წელს ლენინგრადში ერმიტაჟში მივლინების დროს საშუალება მომეცა გავცნობოდი ერმიტაჟის ნუმიზმატიკის განყოფილებაში დაცულ არაბული დირჰემების მინაბაძებს. ისინი სულ 11 ცალია: 1364, 11614, 11615, 11616, 14210, 14211, 14212, 14213, 14214, 14215 და 14216. შვიდ მათგანს იხსენიებს ი.ჯალაღანია22. ერმიტაჟის მინაბაძებს, რომელთა მსგავსი მონეტები გვხვდება წებელდის განძშიც, ასევე შევეხები ქვემოთ. პირველად ქვეყნდება მათი ფოტოებიც (იხ.ტაბულები). როგორც ზემოთ ითქვა, ე. პახომოვმა არ მიუთითა, თუ სად იყო დაცული მის მიერ გამოცემული ორი მინაბაძი. ფოტოების მიხედვით შეიძლება ვთქვა, რომ ისინი არ არის ერმიტაჟის ეგზემპლარები, ვინაიდან მათგან განსხვავებული სიქით არიან მოჭრილნი.23 წებელდის განძის წყალობით, მინაბაძთა რაოდენობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ერმიტაჟში დაცულ მინაბაძებთან ერთად შეიქმნა უკეთესი პირობები მათი სათანადო შესწავლისათვის. მაგრამ, სამწუხაროდ, ეს არ მოხდა. წებელდის განძის გამოცემაში არაბული ზედწერილები არცთუ იშვიათად შეცდომითაა წაკითხული. არ იქნა ამოკითხული ზოგიერთი პროტოტიპის ზარაფხანა და მოჭრის წელი. არ იქნა გათვალისწინებული ადრეული არაბული დირჰემების მახასიათებლები, რომლებიც, მიახლოებით მაინც, იძლეოდა განძის დაფვლის დათარიღების საშუალებას და, საერთოდ, გაუგებარია, რა არგუმენტების საფუძველზე მოხდა განძის დათარიღება X-XI სს-ის მიჯნით. წებელდის განძის ფოტო - ტაბულები წარმოდგენას გვიქმნის მინაბაძთა თავისებურებებზე, მაგრამ ისინი დაბალი ხარისხისაა. მათი საშუალებით შესაძლებელია ვიმსჯელოთ მხოლოდ განძის მონეტების ნაწილზე. წებელდის განძის პუბლიკაციის (1982 წ.) დროს მე ხანგრძლივ მივლინებაში ვიყავი საზღვარგარეთ და მას გავეცანი მხოლოდ მოგვიანებით, 1986 წელს. ამ დროს სოხუმში ვითარება საკმაოდ დაძაბული იყო. აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმის დირექტორმა უპასუხოდ დატოვა ჩემი წერილი, რომელშიც ვთხოვდი, მოეცა განძის ხელახალი შესწავლის შესაძლებლობა.24 უშედეგო აღმოჩნდა ჩემი ცდა, მომეპოვებინა განძის მონეტების ფოტოების ნეგატივები, ანდა უკეთესი ფოტორეპროდუქციები თბილისში. ისინი არ აღმოაჩნდა არც ფოტოგრაფ ნ.არჩვაძეს, რომელმაც გადაიღო ეს მონეტები და არც ორ ავტორს სამიდან, რომლებმაც გამოსცეს განძი - ი.ჯალაღანიასა და ი.ვორონოვს. იმის მოლოდინმა, რომ რაიმე ახალი აღმოჩენა საშუალებას მომცემდა უფრო გულდასმით შემესწავლა მინაბაძები, მათზე მუშაობა საკმაოდ გამიხანგრძლივა და ახლა, საკმაოდ მოგვიანებით, მინდა წარმოვადგინო მინაბაძების კვლევის ზოგიერთი შედეგი. იმედია, რომ მათ საფუძველზე და მათი გათვალისწინებით, მომავალში ახალი მინაბაძების აღმოჩენის შემთხვევაში, სხვა მკვლევრებს საშუალება მიეცემათ, მეტი სინათლე მოჰფინონ მათი ემისიისა და მიმოქცევის პრობლემებს. მინაბაძთა არაბული ზედწერილებისთვის დამახასიათებელი ზოგიერთი შეცდომა. მინაბაძებზე არაბული ზედწერილების დიდი ნაწილი დამახინჯებულია, ნაკლულია და შეცდომებითაა. არაბულ رسول (მოციქული) ხშირად წერია ბოლო ასოს ” ل”-ს (`ლამ~-ის) გარეშე: رسو (წებელდის განძი,№№3-9, 11-12, 14-17, 28-29, 44, 85 და ერმიტაჟი, №№11616, 14210, 14211და 14215 ტაბ.). სიტყვაში شريك პირველ ასოს `შინ~-ს (თავზე სამი წერტილის გარეშე, რასაც განაპირობებს ქუფური შრიფტის თავისებურება), სამი ფეხის ნაცვლად, ხშირად აქვს ორი (№№30, 35, 39 40, ....), ანდა დაკარგულია ასოები ”ر“ (”რა”) და “ ي” (”ჲ”). მინაბაძების ნაწილის შუბლზე ზედწერილები ამოკვეთილია უკუღმა, სარკისებურად (წებელდის განძი, №№36, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 70, ერმიტაჟი, №14216, ტაბ.). იშვიათად ეს ორივე მხარეზეა (წებელდის განძი, №№46, 47; ერმიტაჟი, №14214 ტაბ.). ასევე იშვიათად, შუბლისა და ზურგის ცენტრალური ზედწერილები ერთი და იგივეა (წებელდის განძი, №34, სადაც შუბლის ზედწერილი უკუღმაა და №79). ქართული ასოები მინაბაძებზე? როგორც აღინიშნა, ზოგიერთ მინაბაძზე მკვლევრები (პახომოვი, ლენგი, ჯალაღანია) ხედავენ ქართულ ასოებს. თუ ასეა, ქართული ასოები, საბოლოო ჯამში, რაღაც სიტყვას, ან სიტყვის ფრაგმენტს მაინც უნდა გვაძლევდეს, მაგრამ ასე არ არის და, ვფიქრობ, რომ საქმე გვაქვს არა ქართულ, არამედ დამახინჯებულ არაბულ ასოებთან, ქუფური შრიფტით. ფაქტობრივად, მინაბაძების ქართული წარმომავლობის ერთადერთი და გადამწყვეტი საბუთია მათი აღმოჩენები საქართველოს ტერიტორიაზე. ანალოგიური მინაბაძები მე არ მეგულება რუსეთისა და აღმ.ევროპის ტერიტორიებზე, სადაც, საერთოდ, იშვიათი არ არის არაბული დირჰემების მინაბაძთა აღმოჩენები. მინაბაძების მეტროლოგია. დღემდე ცნობილი 120 მინაბაძის (ანს-ის, ერმიტაჟის, წებელდის განძისა და ჭერემის ეგზემპლარები) მონეტის წონითი მაჩვენებლები მერყეობს 1.2-დან - 2.31 გრამებს შორის. გამონაკლისია ჭერემში აღმოჩენილი ეგზემპლარი - 2.78 გ.25 ძირითადი მასივის ერთი ჯგუფი მოდის 1.41-1.50 (20 ეგზ.) და 1.51-1.60 (19 ეგზ.) გრამებზე; მეორე ჯგუფი – 1.61-1.70 (15 ეგზ.) და 1.71-1.80 (17 ეგზ.) გრამებზე. სრულწონიანი დირჰემები (2.97 გ) განძში არ არის. თვით ხალიფა ალმაჰდის აღნიშნული დირჰემის წონაა 2.25 გ. მინაბაძების წონით მაჩვენებლებს საერთო არა აქვთ XI ს. დაბალწონიან ქართულ მონეტებთან. განძის ნაწილი მაინც, ფაქტობრივად, ნახევარდირჰემიანი მონეტებია. მაგრამ, საერთოდ, ფიქსირებული წონითი სტანდარტი მათ არა აქვთ. ამ მინაბაძებს, ჩანს, იღებდნენ წონით და არა ცალობით. სინჯადობა. მიუხედავად იმისა, რომ კაპანაძე აღნიშნავდა მინაბაძების მაღალ სინჯადობას, ეს იყო ზეპირი განცხადება და მათი ანალიზი არც მას და არც სხვას არ ჩაუტარებია. პირველად, 1987 წ., ერმიტაჟის მინაბაძთა სინჯადობა რენტგენულფლუორესცენტული მეთოდით, ჩემი თხოვნით, ჩემი მეგობრისა და კოლეგის, აწ განსვენებული იგორ დობროვოლსკის დახმარებით, გამოიკვლიეს ერმიტაჟის ფიზიკურ ლაბორატორიაში და მრავალი წლის დაგვიანებით მხოლოდ ახლა ქვეყნდება:26
მოტანილი ცხრილიდან ჩანს, რომ ვერცხლის შემცველობა მონეტებში მაღალია. 11 მინაბაძიდან მხოლოდ ორის სინჯადობაა 90-ზე ნაკლები: 11615 - 77. 54 და 14211 - 84.52. ამ მონაცემებით ვერ ვიტყვი, რომ ისინი მოიჭრა ვერცხლის კრიზისის დროს, X-XI სს. მიჯნაზე. ზარაფხანები და მოჭრის თარიღი მინაბაძთა პროტოტიპებზე. წებელდის განძის 106 მონეტიდან, როგორც აღნიშნავდნენ განძის გამომცემლები, მხოლოდ ერთია ნამდვილი არაბული დირჰემი – ხალიფა ალ-მაჰდისა. ამასთან, განძის მინაბაძების რამდენიმე ცალზე: 44, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53 და 54, ლენგის მიერ გამოცემული ანს-ის მინაბაძის ანალოგიით,28 მათ მოჭრის ადგილად წაიკითხეს თბილისი:
წებელდის განძის და ანს-ის დასახელებული ეგზემპლარების მსგავსია ერმიტაჟის მინაბაძები 11616, 14214 და 14216 (ტაბ.). ლენგს არ აღუნიშნავს, რომ ანს-ის მინაბაძის ზურგის ცენტრალური ზედწერილის თავზე იყო კიდევ ერთი წარწერა, რომელიც გაუშიფრავი დარჩა. იგივე წარწერა გვხვდება ერმიტაჟისა და წებელდის განძის ზემოდასახელებულ მინაბაძებზე:
როგორც ამერიკის ნუმიზმატთა საზოგადოების მუზეუმის, ისე ერმიტაჟის ხსენებულ ეგზემპლარებზე, წარწერა, რომელსაც თბილისად მიიჩნევენ, სარკისებურად, უკუღმაა ამოკვეთილი. სწორი იქნება:
ეს სიტყვა ამგვარად და, ზოგჯერ, ბოლო ასოს მოხაზულობის მცირე ცვლილებით, სწორადაა ამოკვეთილი ერმიტაჟის №№11614, 11615 ტაბ. და წებელდის განძის №№55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80-81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106 მინაბაძებზე. ყურადღებას მივაქცევთ იმ გარემოებას, რომ ამ ტიპის (მხედველობაში გვაქვს მონეტები სწორად ამოკვეთილი წარწერით) მინაბაძის მცირე სახესხვაობას წარმოადგენენ ერმიტაჟის №1364 (ტაბ.) და წებელდის განძის №№66, 67 და 69 ეგზემპლარები. ეს სიტყვა უკეთ ჩანს ზურგის სამსტრიქონიანი ზედწერილის ქვემოთ:
ასევე, უკეთ ჩანს წარწერაც ზურგის ცენტრალური ზედწერილის თავზეც:
მსგავსი მინაბაძები არის წებელდის განძშიც (№№66, 67, 69). ლენგის წაკითხვას, რომელიც გაიზიარეს სხვა ნუმიზმატებმაც (კაპანაძე, ჯალაღანია), ვერ დავეთანხმები. აბასიანთა დირჰემებზე ზარაფხანა მოთავსებულია მხოლოდ შუბლის ცენტრალურ ზედწერილში და მინაბაძები არსებითად იმეორებენ პროტოტიპებს. ერმიტაჟის №1364 (ტაბ.), და წებელდის განძის №66, 67 და 69 ეგზემპლარებზე (რომელთა ზურგზე ცდილობენ წაიკითხონ თიფლის/თბილისი), შუბლის წრიულ ზედწერილში აშკარად იკითხება მოჭრის ადგილი მადინათ ას-სალამი (ბაღდადი) და მოჭრის თარიღიც – 157/773-74 წ. აბასიანთა ადრეული დირჰემების ზურგის ცენტრალური ზედწერილის თავზე და ბოლოში, ჩვეულებრივ, თავსდებოდა მმართველის – პროვინციის გამგებლის სახელები. სამწუხაროდ, მადინათ ას-სალამის აღნიშნულ და მომდევნო წლების დირჰემებზე, როგორც სხვადასხვა სამონეტო კატალოგის გაცნობამ მიჩვენა, მსგავსი სახელი არ გვხვდება. მან, ვინც მოჭრა ეს მინაბაძი, მართალია, პროტოტიპად აიღო სახალიფოს სატახტო ქალაქში მოჭრილი დირჰემები, მაგრამ მასზე დაამატა ისეთი სახელიც, რომელიც არა გვხვდება მადინათ ას-სალამის ზარაფხანის არცერთ ვერცხლის მონეტაზე. მინაბაძზე ცენტრალური ზედწერილის ბოლო სტრიქონში თითქოს პირველი ორი ასოა بن – `ბნ~/ძე. თუ ასეა, მაშინ ეს პიროვნება არის ძე ცენტრალური ზედწერილის პირველ სტრიქონში დასახელებული პირისა. მაგრამ, მთლიანობაში, წარწერის წაკითხვა, მიუხედავად ეგვიპტის, სირიისა და დასავლეთის ნუმიზმატებთან არაერთი კონსულტაციისა, არ მოხერხდა29. იმედი მაქვს, რომ ამას შეძლებენ სხვები, თუნდაც ახალგაზრდა ქართველი არაბისტები30. როგორც ზემოთ ითქვა, კაპანაძის თანახმად, ლენგის მიერ გამოცემული მინაბაძი ”ტიპოლოგიური, სტილისტური და ფაქტურული ნიშნებით ... ენათესავება X ს. მიწურულის არაბულ დირჰემებს”. ეს თვალსაზრისი არ შეესაბამება სინამდვილეს. როგორც დ.ლენგის მიერ გამოცემული, ისე ყველა სხვა ცნობილი მინაბაძი, თავიანთი მახასიათებელებით შორს დგანან X ს-ის არაბული ვერცხლის მონეტებისგან. ჯალაღანია აღნიშნავდა, რომ მინაბაძების მოჭრის დათარიღების დროს ”გადამწყვეტი სიტყვა ეკუთვნის, რა თქმა უნდა, მინაბაძის დათარიღებულ ეგზემპლარს”31. დათარიღებული მინაბაძის გამოვლენა არარეალურია. ვინც ჭრიდა მინაბაძს, არ ფიქრობდა აღენიშნა მოჭრის ახალი თარიღი. სხვა საქმეა, რომ მინაბაძზე ის მექანიკურად იმეორებდა როგორც მოჭრის თარიღს, ისე – ზარაფხანას. სწორედ პროტოტიპის თარიღი და სხვა მახასიათებლები, მიახლოებით მაინც, განსაზღვრავენ მინაბაძების მოჭრის დროს. წებელდის განძის გამომცემლები წერენ, რომ ეს მონეტები ქუფური დირჰემების მინაბაძებია32 - დაკონკრეტების გარეშე. ქუფური შეიძლება იყოს როგორც ომაიანთა, ისე აბასიანთა მონეტებიც. წებელდის განძის, ანსის და ერმიტაჟის აბსოლუტურად ყველა მინაბაძის ზურგის ცენტრალური სამსტრიქონიანი ზედწერილი (محمد/رسول/الله - მუჰამადი/მოციქულია/ალაჰისა) მონეტებზე პირველად შემოიტანეს აბასიანებმა. ამდენად, წებელდის განძის მინაბაძების პროტოტიპები უეჭველად აბასიანთა დირჰემებია. აბასიანთა ადრეული მონეტები 750 წლიდან აგრძელებდნენ წმინდა აღწერილობითი ტიპის ომაიანთა მონეტების ტრადიციას, ყურანის აიებით და ხალიფას, ანდა მმართველის სახელის მოუხსენიებლად. ეს პრაქტიკა გრძელდებოდა ხალიფა ალ-მანსურის (754-775) დრომდე. ალ-მანსურმა პირველად შემოიტანა დირჰემების ზურგზე თავისი ვაჟისა და მემკვიდრის - ალ-მაჰდის სახელი აღმოსავლურ პროვინციებში, სადაც ის მმართველად დაინიშნა. მოგვიანებით, ალ-მაჰდი იყო პირველი, რომელიც დირჰემებზე (ბასრა და არ-რაი/ მუჰამმადია) იხსენიება ხალიფად. როდის დაიწყო წებელდის განძის შეგროვება? განძის ერთადერთი ნამდვილი მონეტის, 163/779-80 წლის ხალიფა ალ-მაჰდის (775-785) დირჰემის მიხედვით, ეს შეიძლება მომხდარიყო მხოლოდ 779-80 წლის შემდეგ, მაგრამ შეიძლება ამ თარიღის რამდენადმე დაზუსტება. განძის №24-ე მინაბაძზე, რომელზედაც თარიღს ვერ ვკითხულობ, შუბლის ცენტრალურ ზედწერილში აღნიშნულია, რომ მინაბაძის პროტოტიპი მოიჭრა მართლმორწმუნეთა ამირას (ხალიფას) ვაჟის, ალ-მაჰდის ბრძანებით (მიმმა ამარა ბიჰი ალ-მაჰდი მუჰამმად იბნ ამირ ალ-მუ’მინინ). ეს მოხდა ამ უკანასკნელის გახალიფებამდე (775 წ.). ცნობილია, რომ მან ალ-მაჰდის ტიტული (ლაკაბ) მიიღო მას შემდეგ, რაც მამამ, ხალიფა ალ-მანსურმა დანიშნა ხორასნის გამგებლად 141/758-59 წ., მაგრამ ამ ტიტულით ის პირველად იხსენიება მხოლოდ 145/762 წლიდან, არ-რაის ზარაფხანაში მოჭრილ დირჰემებზე, 155/771-72 წლამდე.33 ამრიგად, წებელდის განძის №24 მინაბაძის ყველაზე ადრეული პროტოტიპის გათვალისწინებით, განძის შეგროვება შეიძლება დაეწყოთ არა უადრეს 762 წლისა და მომდევნო ხანებში. უხარისხო ფოტორეპროდუქციებმაც კი საშუალება მოგვცა, წაგვეკითხა ზარაფხანა და მოჭრის თარიღი წებელდის განძის 10 მონეტაზე. ესენია: მადინათ ას-სალამის 157/773-74 წ. შვიდი (№21-22, 65-69), ბასრას (№23) და ვასიტის 156/772-73 წ. (№17) დირჰემების თითო-თითო მინაბაძი. ამავე წლისა და მადინათ ასსალამის ზარაფხანისაა ერმიტაჟის კოლექციის №1364 მინაბაძიც. დასახელებულ მინაბაძებზე წაკითხული თარიღები საშუალებას იძლევა დავასკვნა, რომ მათი პროტოტიპები იყო VIII ს-ის 70-იანი წლების აბასიანთა დირჰემები. წებელდის განძში მე ვერ ვნახე ვერცერთი მინაბაძი, რომლის პროტოტიპიც დათარიღებული იქნებოდა VIII საუკუნის ბოლო წლებით, ან IX ს. დამდეგით. შესაძლოა ამის მიზეზი ისაა, რომ მინაბაძების უმრავლესობაზე ზარაფხანები, და, რაც მთავარია, წლები იმდენადაა დამახინჯებული, რომ შეუძლებელია მათი პროტოტიპების იდენტიფიკაცია. მაგრამ გვაქვს აბასიანთა ადრეული დირჰემების მნიშვნელოვანი და გადამწყვეტი მახასიათებლები: წრიული ზედწერილების რაოდენობა მონეტების შუბლზე და პალეოგრაფიული თავისებურებები, რომლებიც მიახლოებით დათარიღების საშუალებას იძლევა. ცნობილია, რომ ხალიფა ალ-მამუნის ზეობის (813–833) დროს, 206/821 - 22 წლისთვის სახალიფოში განხორციელდა სამონეტო რეფორმა, როცა შეიცვალა ვერცხლისა და ოქროს მონეტების გარეგნული სახე34.
1.რეფორმის შედეგად მოხდა დირჰემებისა და დინარების ზედწერილების უნიფიცირება. ამ მონეტებზე ერთნაირად დალაგდა ზედწერილები. აბასიანთა ადრეული დირჰემების (და დინარების) შუბლის ცენტრალური ზედწერილის (მუსლიმური რწმენის სიმბოლოს პირველი ნაწილის) გარშემო იყო ერთი წრიული ზედწერილი, რომელშიც აღინიშნებიდა მოჭრის ადგილი და წელი. 198/813 წ., მას შემდეგ, რაც ალ-ამინთან ტახტისთვის ბრძოლაში გამარჯვებული ალ-მამუნი ხალიფად გამოცხადდა, ქ.მერვში, სადაც იყო მისი რეზიდენცია, პირველად მოიჭრა დირჰემები, რომელთა შუბლზე ამ ერთი წრიული წარწერის გარშემო გაჩნდა მეორე ზედწერილი ყურანიდან (XXX, 3(4)-4(5)):
ამ ზედწერილმა, რომელსაც გამარჯვების აიას უწოდებენ და რომელსაც უნდა უკვდავეყო ალ-ამინზე ალ-მამუნის გამარჯვება, შეცვალა აბდ ალ-მალიქის (685–705) რეფორმის შემდეგ ისლამური მონეტებისთვის დამახასიათებელი წერტილოვანი რკალები ცენტრალური ზედწერილის გარშემო. ამიერიდან, ეს მეორე ზედწერილი აბასიანთა მონეტების დირჰემებისა და დინარების შუბლზე აღინიშნებოდა მონღოლთა მიერ ბაღდადის აღებამდე (1258 წ.).35 მეორე წრიული ზედწერილი ჩნდება 201/816-17 წ. ისფაჰანის, 203/818-19 წ. სამარკანდის, 208/823-24 წ. ჰერათის და 210/825-26 წ. ზარანჯის მონეტების შუბლზე.36 ბაღდადში მონეტები მეორე წრიული წარწერით მოიჭრა 204/819-20 წ. სატახტო ქალაქში ალ-მამუნის დაბრუნებისას37. იგივე გაიმეორეს ბასრას და ქუფას, ხოლო შემდეგ, თანდათან, სხვა პროვინციულმა ზარაფხანებმაც38. სამხრეთ კავკასიაში მადინათ არრანის ზარაფხანაში მოჭრილი ამ ტიპის ცნობილი მონეტა, რამდენადმე გვიან, 217/832 წლით თარიღდება.39 დირჰემების ზურგზე, ცენტრში უცვლელად დარჩა რწმენის სიმბოლოს მეორე ნაწილი (მუჰამადი/მოციქულია/ალაჰისა), რომლის თავზე აღინიშნება ხოლმე სიტყვა لله – ალლაჰს. გარშემო ასევე დარჩა ერთი წრიული ზედწერილი (ყურანი IX33), რომელიც გარშემოვლებულია ხაზოვანი და არა წერტილოვანი რკალით.
2. ეგვიპტიდან შუა აზიამდე აბსოლუტურად ერთფეროვანი გახდა ახალი მონეტების ეპიგრაფიკული სტილიც. 206/821-22 წ. კუთხოვანი ქუფური შრიფტი მონეტების შუბლზე და ზურგზე ამ წელს მოულოდნელად შეცვალა უფრო მოხდენილმა მრუდხაზოვანმა არაბულმა შრიფტმა.40 ამგვარად, თუ IX ს-ის 20-იან წლებამდე აბასიანთა დირჰემების შუბლზე გვქონდა მხოლოდ ერთი წრიული ზედწერილი, ამიერიდან მათზე ჩნდება მეორე წრიული ზედწერილიც. წებელდის განძის, ანს-ის და ერმიტაჟის ნუმიზმატიკური კოლექციის ყველა მინაბაძის შუბლზე არის მხოლოდ ერთი წრიული ზედწერილი. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მათი პროტოტიპები, მიუხედავად იმისა, იკითხება თუ არა მინაბაძზე მოჭრის წელი, იყო აბასიანთა ადრეული დირჰემები VIII ს-ის ბოლო ოთხი ათწლეულისა და არა უგვიანეს IX ს-ის 20-იანი წლებისა. საყურადღებოა ისიც, რომ პალეოგრაფიულად ზედწერილები იმ მინაბაძებისა, რომლებმაც შემოგვინახეს პროტოტიპების მოჭრის წლები, იმ პერიოდისაა, რომელიც წინ უსწრებდა ალმამუნის სამონეტო რეფორმას. მინაბაძთა მოჭრის და მიმოქცევის დრო და ადგილი. წებელდის განძის მინაბაძების ემისია IX-X სს-ების მიჯნაზე ახლოსაა რეალობასთან, მაგრამ არ იყო სათანადოდ დასაბუთებული, ხოლო X-XI სს-ის მიჯნა მიუღებელია. ამ დროისთვის მათი მომჭრელებისთვის უფრო მოსახერხებელი და ადვილი იყო გამოეყენებინათ არა აბასიანთა ადრეული დირჰემები, არამედ სხვა, მოგვიანო ხანის პროტოტიპები, თუნდაც თბილისში მოჭრილი დირჰემები. და თუ ეს არ მოხდა, მხოლოდ იმ მიზეზის გამო, რომ მინაბაძების ერთი ნაწილის ემისია, არაბული პროტოტიპებისა და, შესაბამისად, მინაბაძების მახასიათებლების მიხედვით, ძირითადად განხორციელდა გაცილებით ადრე, სახელდობრ, უწინარეს IX ს-ის 20-იანი წლებისა. მომდევნო ხანებში, IX ს-ის მანძილზე, საფიქრებელია, მიმდინარეობდა მინაბაძთა მინაბაძების ემისიაც. მათზე დამახინჯებულია პროტოტიპების ზარაფხანების სახელები და მოჭრის თარიღი, ხოლო ცენტრალური ზედწერილის თავზე, ანდა ბოლოში, გვხვდება ამოუკითხავი სიტყვები, ალბათ, პირთა სახელები. მაგრამ, საერთოდ, ზუსტად რამდენ ხანს გრძელდებოდა მათი გამოშვება, ამის თქმა შეუძლებელია. უფრო მოსალოდნელია, რომ ის გრძელდებოდა IX ს-ში და წებელდის განძი დაფლეს არა უგვიანეს ამ საუკუნისა. წებელდის განძი მაძლევს უფლებას ვიფიქრო, რომ მინაბაძების ემისია, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი აღმოჩენილია აღმოსავლეთ საქართველოშიც (ჭერემში), ხორციელდებოდა აფხაზთა სამეფოში. მინაბაძები მოწოდებული იყო, დაეკმაყოფილებინათ მოთხოვნები ვერცხლის მონეტაზე, განსაკუთრებით - დასავლეთ საქართველოში, სადაც ამ მხრივ, განძების მონაცემებით, ამ საფასის ნაკლებობა შეინიშნება.
არაბული დირჰემების მინაბაძები და ბაგრატ III-ის
ვერცხლის საფასის ხელახალი ატრიბუცია
(საკითხის დასმის წესით)
ბაგრატ III-ის ვერცხლის მონეტა (დრამა? დირჰემი?), არაბული და ქართული ზედწერილებით, დიდი ხანია ცნობილია მკვლევართათვის. ის 1863 წ. აღმოჩნდა თბილისში და ერმიტაჟისთვის შეიძინა გენერალმა ბართოლომეიმ. მონეტა 1864 წ. აღწერა ვ.ლანგლუამ.41 შემდეგ ის არაერთ ნუმიზმატიკურ ნაშრომში შევიდა. მონეტის (ერმიტაჟის ნუმიზმატიკის განყოფილება, №14209, დ. 23 მმ, მასა – 1.78 გ) გარეგნული სახე ასეთია:
შუბლი. ცენტრში სამსტრიქონიანი არაბული ზედწერილია, მუსლიმური რწმენის სიმბოლოს პირველი ნაწილი:
ზედწერილის მესამე სტრიქონის სიტყვა شريك (მონაწილე, მოზიარე) დამახინჯებულია. პირველ ასოს – არაბ `შინ~-ს ( ش ) აქვს ორი და არა სამი ფეხი. დაკარგულია `რა~/“ ر” და `Á~/“ ي”. წრიულ ზედწერილში შეიძლება წავიკითხოთ მხოლოდ بس]م الله ]– [სახელი]თა ალლაჰისა. მას უნდა მოსდევდეს არაბული დირჰემებისთვის დამახასიათებელი მოჭრის ადგილი და წელი. მათ ნაცვლად გვაქვს დამახინჯებული არაბული ასოები ქუფური შრიფტით და არა ქართული ასომთავრულით. გარშემო ორი რკალია, შიდა – წერტილოვანი და გარე – ხაზოვანი. ზურგი. ცენტრში სამსტრიქონიან არაბულ ზედწერილში იკითხება რწმენის სიმბოლოს მეორე ნაწილი:
ზურგის მეორე სტრიქონის სიტყვას رسول (მოციქული) – აკლია ბოლო ასო "ლამ"/ .ل ორ წრიულ ხაზს შორის მოთავსებულია დაქარაგმებული ზედწერილი (ასომთავრულით): ქრისტე, ადიდე ბაგრატ, აფხაზთა მეფე.
ნუმიზმატები აღნიშნავდნენ სიახლოვეს არაბულ დირჰემებს, მინაბაძებსა და ბაგრატის მონეტას შორის. პახომოვის აზრით, ბაგრატ III-ის სამონეტო ტიპი ალბათ, ერთბაშად არ იქნა შემუშავებული. გარდამავალ საფეხურს წმინდა მუსლიმური დირჰემებიდან წარმოადგენდა არაბული დირჰემების ქართული მინაბაძები.42 ლენგს ბაგრატის ეს მონეტა მიაჩნდა აბასიანთა ადრეული დირჰემების მონურ იმიტაციად.43 კაპანაძე თვლიდა, რომ ბაგრატის მონეტა იყო არსებითად, ან ერთგვარად, ლენგის მიერ გამოქვეყნებული მინაბაძის სახესხვაობა.44 ამავე დროს, ეს მინაბაძი ”ტიპოლოგიური, სტილისტური და ფაქტურული ნიშნებით" ”ენათესავება X ს-ის მიწურულის არაბულ დირჰემებს” და ”რაც მთავარია, ბაგრატ III მონეტის თითქმის სრული ასლია”.45 თ.დუნდუას თანახმადაც, ბაგრატის ეს მონეტა ”არსებითად არაბული დირჰემების ქართული მინაბაძების სახესხვაობაა”.46 ლანგლუა წერდა, რომ ბართოლომეიმ, რომელმაც შეამოწმა ბაგრატის მონეტა, ის მიაკუთვნა აშოტ კურაპალატის ძეს, ადარნასეს ძმას ბაგრატ I-ს (826-876).47 მაგრამ ბაგრატ I-ს არასდროს ეჭირა აფხაზთა სამეფოს ტახტი. ლანგლუა არ დაეთანხმა ბართოლომეის და მონეტაზე დასახელებული ბაგრატი მიიჩნია ბაგრატ III-დ (975–1014).48 ლანგლუას ატრიბუცია მართებულად ჩათვალა პახომოვმა.49 მისი არგუმენტები იყო შემდეგი: რამდენიმე მეფიდან ბაგრატის სახელით ბაგრატ IV გამოირიცხა, რადგანაც მისი მონეტები იყო სრულიად სხვა ტიპის, ზომისა და წონის. ბაგრატ II რეგვენს არ შეეძლო პრეტენზია ჰქონოდა აფხაზთა მეფის ტიტულზე, ხოლო ბაგრატ I აფხაზთა მეფე (887–906), თუ ის გადაწყვეტდა მოეჭრა მონეტა, ნიმუშად აიღებდა არა მუსლიმურ დირჰემს, არამედ ბიზანტიურ ტიპს. კაპანაძის აზრით, მონეტა ”ბაგრატის მეფობის სულ უკანასკნელ პერიოდს ეკუთვნის; ე.ი. ეს მონეტა უკვე XI საუკუნის დასაწყისში უნდა მოჭრილიყო, როდესაც... ვერცხლის ქართული მონეტის წონამ კატასტროფულად დაიკლო”50. თ.დუნდუამ არ გაიზიარა ეს თვალსაზრისი: ”ბაგრატი მონეტაზე მხოლოდ ”აფხაზთა მეფის” ტიტულითაა მოხსენიებული. მისი დათარიღება XI ს-ით შეუძლებელია, რადგან ამ ხანებში იგი უკვე ”აფხაზთა”, ”ქართველთა”, ”კახთა” და ”რანთა” მეფეცაა”. მკვლევარი თვლის, რომ მონეტის ემისია მოხდა მას შემდეგ, რაც ბაგრატი ქართლში გამეფდა (978 წ.), მერე დასავლეთ საქართველოში გადავიდა და ბოლოს იარაღის ძალით მოუხდა ქართლში თავისი უფლებების აღდგენა.51 მონეტის მოჭრის სავარაუდო ლოკალიზაცია დ.კაპანაძისა და თ.დუნდუას აზრით, არის უფლისციხე.52 ამრიგად, ქართული ნუმიზმატიკის მკვლევართა ეჭვს არ იწვევს, რომ ჩვენთვის საინტერესო მონეტაზე აღნიშნული ”აფხაზთა მეფე” არის ბაგრატ III. თვალსაზრისთა გარკვეული განსხვავებაა იმის თაობაზე, თუ რას წარმოადგენდა ბაგრატის ვერცხლის საფასე: აბასიანთა დირჰემების მინაბაძს (მათ შორის ”მონურ მინაბაძს”), თუ არაბული დირჰემების ქართული მინაბაძების სახესხვაობას. ჩემი აზრით, ბაგრატის ვერცხლის მონეტის ატრიბუცია უნდა მოხდეს ზემოგანხილული არაბული მინაბაძების შუქზე. ბაგრატის მონეტა ბაძავს არაბულ დირჰემებს, მაგრამ არ შეიძლება ჩაითვალოს მათ უბრალო სახესხვაობად, იმ მიზეზით, რომ მის ზურგზე არის წრიული ქართული ზედწერილიც. ბაგრატის მონეტის პროტოტიპი, ცხადია, ზოგადად იყო აბასიანთა დირჰემები. მაგრამ აბასიანთა დირჰემების გარეგნული სახე დროთა მანძილზე იცვლებოდა ახალი ზედწერილების დამატებით. როგორც ზემოთ აღინიშნა, IX ს. 20-იანი წლებიდან მათთვის დამახასიათებელია მეორე წრიული ზედწერილი შუბლზე. სწორედ ერთი, მაგრამ დამახინჯებული წრიული არაბული ზედწერილია ბაგრატის მონეტის შუბლზეც. ბაგრატის მონეტის პროტოტიპები აშკარად იყო ზემოგანხილული არაბული მინაბაძები და ამ მინაბაძების მინაბაძებიც, რომლებიც იჭრებოდა და მიმოქცევაში იყო IX ს-ის მანძილზე. ბაგრატის მონეტა არის არა უბრალოდ აბასიანთა ადრეული დირჰემების მინაბაძი. ის არაბული დირჰემების ქართული მინაბაძების ჯგუფს მიეკუთვნება და შემიძლია დავეთანხმო თ.დუნდუას, რომ მათი სახესხვაობაა. მაგრამ ვინ არის ეს ბაგრატი? თუ მონეტა ბაგრატ III-ს ეკუთვნის, მაშინ ჩნდება კითხვა, რატომ იქნა აღებული მის პროტოტიპად X–XI სს-ის მიჯნაზე მაინცადამაინც აბასიანთა ადრეული დირჰემები. ამის ახსნა ადვილი არ არის. უფრო მეტიც, შეუძლებელია. ბაგრატის მონეტის არაბულ ზედწერილებში ქართული მინაბაძების ანალოგიური შეცდომებია. კერძოდ, ეს ეხება სიტყვებს شريك (მონაწილე) და رسول (მოციქული) მონეტის შუბლზე და ზურგზე, რაც ზემოთ უკვე აღინიშნა. პალეოგრაფიული თვალსაზრისით, ბაგრატის მონეტების არაბული წარწერები საკმაოდ ახლოსაა იმ არაბულ მინაბაძებთან, რომლებიც ზემოთ იყო განხილული. მსგავსებაა მეტროლოგიაში. ბაგრატის მონეტის წონა (1.78 გ) არაბული მონეტების ქართული მინაბაძების წონითი მაჩვენებლების ჯგუფში ჯდება. რაც შეეხება სინჯს, ერმიტაჟის ფიზიკურ ლაბორატორიაში ჩატარებული ანალიზით, ის 97.18-ია, ხოლო სხვა ლითონების შემადგენლობა ამ მონეტაში ასეთი სახისაა:
ბაგრატის მონეტისა და ერმიტაჟის მინაბაძების ლითონის შემადგენლის უაღრესი სიახლოვე და იდენტურობაც კი, ეჭვს არ იწვევს. ამის გამო, მათი მოჭრის თარიღებს შორის შეუძლებელია არსებობდეს ორსაუკუნოვანი შუალედი. ყოველივე ზემოთქმულის გამო, არაბული მინაბაძების საფუძველზე მოჭრილი ბაგრატის მონეტის გადატანა ბაგრატ III-ის ეპოქაში ჩემს დიდ ეჭვს იწვევს. საკითხის დასმის წესით, მე დასაშვებად მიმაჩნია, რომ ეს ”მეფე აფხაზთა” IX საუკუნეში ვეძიოთ. ასეთია ბაგრატ I – აფხაზთა მეფე, რომლის ზეობის წლები, წყაროთა განსხვავებული მონაცემების გამო, სხვადასხვაგვარად არის განსაზღვრული: 887-906 წწ. (მ.ბროსე),53 861-873 წწ. (ე.თაყაიშვილი),54 887-899 წწ. (კ.თუმანოვი),55 881-893 წწ. (პ.ინგოროყვა),56 მ.ლორთქიფანიძე,57 ა.ბოგვერაძე58 და სხვ.), 80-იანი წლების ბოლო - 893 წწ. (ზ.ანჩაბაძე)59. ამგვარ შესაძლებლობას გამორიცხავდა პახომოვი. ის, როგორც აღინიშნა, წერდა, რომ ”ბაგრატ I აფხაზთა მეფე (887-906), თუ ის გადაწყვეტდა მოეჭრა მონეტა, ნიმუშად აიღებდა არა მუსლიმურ დირჰემს, არამედ ბიზანტიურ ტიპს”60. პახომოვი ალბათ ითვალისწინებდა ბაგრატ I-ის კავშირს ბიზანტიასთან, სადაც ის ერთხანს თავს აფარებდა კიდეც. მაგრამ საქართველოში დაბრუნებული ბაგრატი, როგორც მეფე, უკვე სხვა პოლიტიკურ რეალობაში ცხოვრობდა. იმ პერიოდის საქართველოს ტერიტორიის დიდი ნაწილი ჩართული იყო არაბული ვერცხლის მონეტის მიმოქცევის სფეროში და აფხაზთა სამეფოში ვერცხლის საფასის ნაკლებობა, ჩანს, უბიძგებდა მეფეს, მის სამფლობელოში მიმოქცევაში არსებული არაბული მონეტების მინაბაძების საფუძველზე, მოეჭრა ახალი საფასე, როგორც იმ დროს მიღებული არაბული (მაგრამ დამახინჯებული), ისე – ქართული წარწერებით, იმ ენაზე, რომელზედაც ის მეტყველებდა, წერდა და რომელიც იყო ოფიციალური სამწერლობო ენა მის სამფლობელოში61
|
