<უკან დაბრუნება...<<<ტაო-კლარჯეთსი ისტორიული ძგლები // ექსპონატები>>>

_{სურ.1.არტაანის რელიეფი//Fig. 1.Relief from Artaan.}

_{საქართველოს ეროვნული მუზეუმის მოამბე. საზოგადოებრივ მეცნიერებათა სერია №3 (47-B), 2012, ხელოვნებათმცოდნეობა}

_{Bulletin of the Georgian National Museum. Series of Social Sciences №3 (47-B), 2012}

გიორგი გაგოშიძე

საქართველოს ეროვნული მუზეუმი,

შ.ამირანაშვილი სახელობის ხელოვნების მუზეუმი

გუდიაშვილის ქ. №1, 0105, თბილისი, საქართველო,

ელფოსტა: This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it

რელიეფის ფრაგმენტები ქალაქ არტაანიდან

მადლობას ვუხდით ბატონ გიორგის მოწოდებული მასალებისათვის

საქართველოს ეროვნული მუზეუმის შალვა ამირანაშვილის სახელობის ხელოვნების მუზეუმის ”ქვის ფონდში” დაცულია ქვის რელიეფის ორი, ძლიერ დაზიანებული ფრაგმენტი (სხსმ 49/1,2), რომლებიც საქართველოს ”საისტორიო საეთნოგრაფიო საზოგადოების” მუზეუმიდანაა შემოსული. ამ მუზეუმის დავთარში აღნიშნული ექსპონატები 1910 წელსაა გატარებული (A-938). აქ ვკითხულობთ, რომ ისინი არდაგანიდან ჩამოუტანია ექვთიმე თაყაიშვილს, მისთვის კი ეს ფრაგმენტები გადაუცია პოლკოვნიკ ნადეჟდინს. ქალაქი არდაჰანი (თურქ.) - ძველი ქართული ციხე-ქალაქი არტაანი დღეს თურქეთის ჩრდილო - აღმოსავლეთით, მდ.მტკვრის ზემო წელზე, ყარსის ვილაიეთში მდებარეობს. იგი, საქართველოს ისტორიული მხარის - არტაანის ცენტრი, XVI საუკუნეში სამხრეთ საქართველოს სხვა ტერიტორიებთან ერთად ოსმალეთმა დაიპყრო. 1877 წლის 5 (17) მაისს რუსეთ - ოსმალეთის ომის დროს რუსეთის არმიამ შტურმით აიღო არტაანი და მალე იგი (1883 წ.) რუსეთის იმპერიის ყარსის ოლქის არდაგანის მაზრის ცენტრი გახდა. 1918 წელს ბრესტ - ლიტოვსკის საზავო ხელშეკრულებით რუსეთმა თურქეთს სხვა ძირძველ ქართულ მიწებთან ერთად არდაგანის მაზრაც გადასცა. 1919-1920 წწ-ში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ შესძლო ისტორიული მესხეთის ტერიტორიების დიდი ნაწილის და, მათ შორის, არდაგანის მაზრის შემოერთებაც. 1921 წელს რუსეთის მიერ საქართველოს გასაბჭოების შემდგომ, არდაგანის მაზრა რუსეთ-თურქეთის მოსკოვის საზავო ხელშეკრულებით თურქეთს გადაეცა [ცინცაძე ზ. 1997:208-209]. ექვთიმე თაყაიშვილმა 1902 წელს იმოგზაურა არტაანის მხარეში. ექსპედიციის მასალა გამოქვეყნდა 1909 წელს ჟურნალში - Материалы по археологии Кавказа”, XII. ამ ნაშრომში ცალკე თავი ეძღვნება თვით ქ.არტაანს, განხილულია არტაანის ციხის კედლებში ჩაშენებული ქართული წარწერების ფრაგმენტები და სხვ. [Такайшвили E. 1909:76-78], თუმცა, აქ განსახილველი რელიეფის ფრაგმენტები არ იხსენიება. ისინი კი ექ.თაყაიშვილს სწორედ 1902 წელს უნდა მოეპოვებინა. ბუნდოვანებითაა მოცული ვინმე პოლკოვნიკ ნადეჟდინის პიროვნებაც. ამ გვარის სამხედრო მოსამსახურე 1902 წლის კავკასიაში რუს სამხედროთა შორის არ ჩანს. 1903 წლის ”Кавказский календарь”-ის მიხედვით რაზმის ოფიცერი ნიკოლოზ პეტრეს ძე ნადეჟდინი სოფ.ბულგანში¹ ერევნის ბრიგადის სასაზღვრო დაცვის კორპუსში, მუშაობდა [Кавказскиий календарь. 1902:53]. იმავე ადგილასაა დასაქმებული ეს პირი 1904 წელსაც [Кавказскиий календарь. 1903:57]. თუმცა, არის თუ არა იგი ”საისტორიო საეთნოგრაფიო საზოგადოების” სამუზეუმო დავთრის ჩანაწერის პოლკოვნიკი ნადეჟდინი, გაურკვეველია. მთავარ წინაღობად ამ ოფიცრის სამუშაო ადგილი გვესახება, რადგანაც არდაგანი ყარსის ოლქს განეკუთვნებოდა და ამ ტერიტორიას ყარსის სასაზღვრო ბრიგადა იცავდა და არა ერევნისა... შემორჩენილია რელიეფის ორი ფრაგმენტი, რომლებიც ერთმანეთს ესადაგება, მიუხედავად ამისა, რელიეფური კომპოზიციის მხოლოდ ნაწილი იკვრება. მარცხენა მოზრდილ ფრაგმენტზე (ზომა:25X22X11 სმ) გამოსახულია დეკორატიული თაღის მონაკვეთი, რომლის შიდა მხარე ორ რიგად გამოკვეთილი ”კოვზისებრი” ორნამენტითაა დაფარული. ამ თაღის ქვეშ ორი ერთმანეთზე გადასული ფრთაა, რომლებიც ბუმბულის აღმნიშვნელი ხაზებითაა დაფარული. ფრთებს შორის მოხაზულ წვეთის ფორმის ზედაპირზე ფრთაგაშლილი და ნისკარტით მარჯვნივ მიმართული ფრინველის მცირე გამოსახულებაა.

^{სურ. 2. არტაანის რელიეფი. მონახაზი. // Fig. 2. Relief from Artaan. Drawing.}

კეხიანი დიდი ნისკარტით ვასკვნით, რომ ეს არწივი უნდა იყოს. არწივის ქვეშ ასევე ფრთის მორკალული ფრაგმენტი და ადამინის სახის ნაწილია შემორჩენილი. თაღსა და სახეს შორის ფონზე სამი ასომთავრული დაქარაგმებული გრაფემაა ჩაკვეთილი: -[ქერა]ბ(ი)ნი. ამ ფრაგმენტის ზედა მარჯვენა კუთხეში ადამიანის თავის ნაწილია შემორჩენილი. ეს თავი ჰორიზონტალურადაა გამოსახული, რაც გვაფიქრებინებს, რომ აქ მფრინავი ანგელოზი უნდა იყოს წარმოდგენილი. ანგელოზის სახეზე განირჩევა ნუშის ფორმის ორი თვალი, წარბებისა და ცხვირის ნაწილი, ვერტიკალური ნაკვთებით შუბლზე დადებული თმა და შარავანდის ნაწილი. რელიეფის მეორე, შედარებით მცირე ფრაგმენტზე (ზომები: 16X14X5,5სმ) მოჩანს შეწყვილებული გრეხილი ლილვი - სვეტი, რომელიც კაპიტელისებრი შემსხვილებით ბოლოვდება და ზუსტად უერთდება დიდ ფრაგმენტზე წარმოდგენილ დეკორატიულ თაღს. ამ სვეტის მარჯვნივ და მის პარალელურად გამოსახულია წვრილ ბუნზე დამყარებული მცირედ დაგრძელებული ჯვარი. ეს ჯვრიანი ბუნი მარჯვნიდან უკავია პირს, რომლის მხოლოდ ხელის მტევანიღაა შემორჩენილი ბუნის შუა ნაწილზე. ჯვრის ზევით თაღოვანი სტრუქტურისკენ მიმართული მკლავის ფრაგმენტია. იგი მფრინავი ანგელოზისა უნდა იყოს. ჯვრის ბუნსა და შეწყვილებულ სვეტს შორის დარჩენილ არეზე ოთხსტრიქონიანი ასომთავრული განმარტებითი წარწერაა:- კ(ა)რი სამოთხისა. ეს წარწერა, ფაქტობრივად, ხსნის ამ რელიეფის ძლიერ ფრაგმენტირებულ კომპოზიციას. თაღი და სვეტი სამოთხის კარს ასახავს, რომლის შუაგულშია კარის მცველი ქერობინი - ტეტრამორფი [იეზეკიელი:1,5]. მის ფრთებში გამოსახული იქნებოდა მოციქულთა სიმბოლოები, რომელთაგან მხოლოდ არწივის - იოანე მახარებლისა და შუაში მათე მახარებლის სიმბოლოა (ანგელოზი) ნაწილობრივ შემორჩენილი², ე.ი. არტაანის რელიეფზე სამოთხე უნდა ყოფილიყო გამოსახული. სამოთხის სცენა, სამოთხის კარის მცველი ქერობინი, საშინელი სამსჯავროს კომპოზიციის ნაწილია; იგი გვხვდება ატენის სიონის (XI ს.), იკვის (XII ს.), ვარძიის (XII ს-ის ბოლო), ბეთანიის (XIII ს-ის დასაწყისი), ტიმოთესუბნის (XIII ს-ის დასაწყისი) ახტალის (XIII ს.), ჭულეს (XIV ს.), ნაბახტევისა (1412-1431 წწ.) და სხვ. მოხატულობებში [Привалова Е. 1980: 91, 223, 225-227]. აღსანიშნავია ტიმოთესუბნის დასავლეთი კედლის სამოთხის კომპოზიცია, რომლის სამხრეთ კიდეში სამოთხის კარის მცველი მახვილმომარჯვებული ქერობინია. სამოთხის კარის მარჯვნივ გამოსახულია მორწმუნე ავაზაკი, რომელიც დიდ ჯვარს იკავებს ხელით [Привалова Е. 1980: Рис.40, ტაბ.XXVI]. ვფიქრობ, რომ არტაანის რელიეფის მცირე ფრაგმენტზე ბუნიანი ჯვარი სწორედ მორწმუნე ავაზაკს უნდა სჭეროდა ხელთ, რომლისგან მხოლოდ ხელის მტევანიღაა შემორჩენილი. რელიეფის ორივე ფრაგმენტზე არსებული წარწერების ასო-ნიშანთა მოხაზულობა მსგავსია (უდიდესი ასო-ნიშანი - 2,5 სმ; უმცირესი ასო-ნიშანი - 1,0 სმ; ქარაგმა - სწორი, განივი ხაზი) და X საუკუნის მეორე ნახევარსა ან XI საუკუნის პირველ ნახევარზე მიგვითითებს. ამავე ქრონოლოგიურ ჩარჩოებში ექცევა რელიეფის ფრაგმენტების სტილისტური მახასიათებლებიც, რაც არწივის გამოსახულებაზე კარგად შეიმჩნევა. ფიგურის მკერდი და თავი წინაა გამოწეული, კიდეები მომრგვალებულია და რბილად ეშვება ფონისკენ, რაც რელიეფის მცირე სიმაღლის მიუხედავად, მოცულობითობის შთაბეჭდილებას ქმნის. ამ მიდგომით, ვფიქრობ, რელიეფის თარიღის კიდევ უფრო დაკონკრეტებაა შესაძლებელი და იგი X საუკუნის მიწურულითა და XI საუკუნის დასაწყისით იფარგლება. რელიეფის ფრაგმენტებზე არსებულ გამოსახულებათა მცირე ზომები და მათი სკრუპულოზული დამუშავება ახლო მანძილიდან აღქმისთვის იყო გათვლილი და, სავარაუდოდ, ისინი კანკელის ფილის ნაწილები იყო, რაც კომპოზიციიდანაც ნათლად ჩანს. ეკლესიაში საკურთხევლის აფსიდი სიმბოლურად სამოთხეს აღნიშნავს, კანკელი კი ”სამოთხეში” შესასვლელი ზღუდე - კარია. ამდენად, აღსავლის კარის მახლობლად ამგვარი კომპოზიციით შემკული კანკელის ფილის განთავსება აზრობრივად გამართულია. აღსანიშნავია ის, რომ საქართველოში შემორჩენილ ვერც ერთ ძველ კანკელზე მსგავს კომპოზიციას ვერ ვხვდებით. ვფიქრობ, რადგან ექ.თაყაიშვილმა რელიეფის ეს ფრაგმენტები ქალაქ არტაანში მოიპოვა, ისინი არტაანშივე მდგარი ან ახლომდებარე რომელიმე ეკლესიის კუთვნილი უნდა ყოფილიყო. ვახუშტი ბატონიშვილი მცირე ქალაქ არტაანის აღწერისას შენიშნავს: ”აქა არს ეკლესია გუნბათიანი, დიდშენი, შვენიერი და აწ ცალიერი”-ო [ვახუშტი 1941:132]. ამ ეკლესიის კვალი დღეს გამქრალია და ექ. თაყაიშვილის მოსაზრებით, იგი ვახუშტი ბატონიშვილის დროსაც (XVIII ს.) უკვე დანგრეული უნდა ყოფილიყო [Такайшвили Е. 1909:77], რადგანაც ეკლესიის ქვები სულთან სულეიმან დიდის დროს (1520-1566 წწ.) არტაანის ციხის მშენებლობაში გამოუყენებიათ. მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ თურქეთის საზღვრებში მოქცეული ისტორიული მესხეთიდან, ამ მცირე ფრაგმენტების გარდა კანკელის სხვა ნიმუშები ჩვენთვის უცნობია.

__________________________________________________________________________________

^{1.სოფ. ბულგანი დღეს აზერბაიჯანში, ნახჭევანის ავტონომიურ რესპუბლიკაში მდებარეობს}

^{2.რელიეფის ფრაგმენტების ზურგის მხარე არათანაბარია, ჩამომტვრეულია და ე.ი. მათი სისქე თავდაპირველს არ შეესაბამება. აქ მოტანილია ფრაგმენტების სისქის უდიდესი ზომები: 11 სმ, 5,5 სმ.}

George Gagoshidze

The Georgian National Museum, Shalva Amiranashvili Museum of Fine Arts

N1 Gudiashvili St. 0105, Tbilisi, Georgia

E-mail: This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it

Fragments of a Relief from Artaan

Summary

Two badly damaged fragments of a stone relief are preserved in a stone depository of the Georgian National Museum, Shalva Amiranashvili Museum of Fine Arts (GSAM 49/1,2 ), which have been brought from the Georgian Museum of Historical Ethnographical Society. We find out from the information recorded in the Museum register that they were delivered from Ardagan by Ekvtime Takaishvili, who had been given these fragments by a Colonel Nadezhdin. These fragments are parts of an altar screen slab. The representations and Georgian asomtavruli inscriptions displayed on them announce that they are parts of the paradise composition. There were Paradise Doors with a Cherub and Penitent Thief represented there; the relief composition dates back to the end of the 10th and the beginning of the 11th century.An ancient Georgian town Artaan (Turkish: Ardahan) is presently situated in the province of Kars, Turkey. These reliefs are presumably parts of the altar screen slab of the domed church in Artaan. This town, mentioned by Vakhushti Batonishvili does not exist today, it was destroyed during the conquest of Artaan in the times of Sultan Suleiman the Great (1520-1566). It is remarkable, that apart from these small fragments there are no other samples of altar screens from the territory of historical Georgia included within Turkish borders.

^{ბიბლიოგრაფია:}

^{აბულაძე ი. 1973: ძველი ქართული ენის ლექსიკონი. თბილისი.}

^{ვახუშტი 1941: აღწერა სამეფოსა საქართველოსა. თბილისი.}

^{თაყაიშვილი ექ. 1960: 1917 წლის არქეოლოგიური ექსპედიცია სამხრეთ საქართველოში. თბილისი.}

^{ცინცაძე ზ. 1997: არტაანის ოკრუგი. საქართველო ენციკლოპედია. თბილისი.}

^{Кавказскиий календарь 1902: на 1903 год; LVIII. Тифлис.}

^{Кавказскиий календарь 1903: на 1904 год; LIX. Тифлис.}

^{Привалова Е. 1980: Роспись Тимотесубани.Тбилиси.}

^{Такайшвили Е. 1909: Материалы по археологии Кавказа. XII. Москва.}

^{Шевякова Т. 1983 : Монументальная Живопись раннего средневековья Грузии. Тбилиси.}

^{Winfield D. 1968: Some Early Medieval Figure Sculpture from North-East. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes.Volume XXXI. pp. 33-72. London. (Ed?)}

• არტაანი - მთავარი გვერდი
• ექსპონატები
• არტაანი - ტაო კლარჯეთის ისტორიული ძეგლები