|
<უკან დაბრუნება...<<<ექსპონატები//ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმი >>>
მადლობას ვუხდით ბატონ დ.ბერძენიშვილს მოწოდებული მასალებისათვის
დავით ბერძენიშვილი
თიხის პანაღია
ქუთაისის ნ.ბერძენიშვილის სახელობის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმის არქოლოგიის ფონდში დაცულია თიხისაგან დამზადებული გულსაკიდი ხატი - პანაღია, ანუ ენკოლიპონი (5712/A-297/1). ადრეულ პანაღიებზე, ერთ მხარეს, როგორც წესი ღვთისმშობელია გამოსახული (პანაღია ბერძნულია და ნიშნავს "ყოვლაწმინდა ღვთისმშობელს” [Скабалланович М., 1915:18]), ხოლო მეორე მხარეს მაცხოვარი ან წმინდა სამებაა [Никольский К., 1948:51]. მოგვიანო პერიოდში - XVIII საუკუნიდან პანაღიის ერთ მხარეს, მხოლოდ ღვთისმშობელია გამოსახული, ხოლო უკანა მხარე გლუვია [Энцклопедический Словарь 1992: 1755]. იგი ჯვართან ერთად ეპისკოპოსისთვის, მღვდელმთავრისა და არქიმანდრიტისთვის იყო განკუთვნილი. ცნობილია, რომ პანაღია მზადდებოდა ხის, სპილოს ძვლისა და უმრავლეს შემთხვევაში ლითონისაგან, რომელიც ფერადი ქვებით იყო შემკული [Энцклопедический Словарь 1897: 680] და მინანქრით და სევადით [Энцклопедия, 1975: 134] დამშვენებული. ქუთაისის მუზეუმში დაცული პანაღია, გამონაკლისის სახით, თიხისგანაა დამზადებული. მუზეუმის შემოსულობათა წიგნში პანაღია გატარებულია, როგორც შტამპი (საბეჭდავი). მისი წარმომავლობა უცნობია. გულსაკიდი ჯვრების ტარების ჩვეულება ქრისტიანულ სამყაროში VI საუკუნიდანაა ცნობილი [მაჩაბელი კ., 1998:156] პანაღია კი ბერძნულ და რუსულ მართლმადიდებულურ ეკლესიაში XIV-XV საუკუნეებში ჩნდება [Скабалланович М., 1915:19]. ჩემი აზრით, ქართულ ეკლესიაში იგი ამ პერიოდიდანაა სავარაუდო და ძირითადი ფუნქციის გარდა, პირადი მორთულობის საგნადაც გვევლინება. საეკლესიო პირები პანაღიას სამოსის - ბისონის ზემოდან ატარებდნენ. სხვაგვარად, ალბათ, გაუგებარი იქნებოდა ორნამენტულ გამოსახულებით შემკობის დანიშნულება. პანაღიები სანაწილე ჯვრებთან ერთად [დოლიძე ი., 1993:85], როგორც ჩანს, მთავარი განმსაზღვრელი ფუნქცია ენიჭებოდა იერარქიულად მაღალი საეკლესიო პირის სამოსის შესამკობად. მუზეუმის ფონდში დაცული პანაღია წრიული ფორმისაა (7,6=6,8 სმ.), დამზადებულია წვრილ ქარსმინარევიანი მოწითალო ფერის თიხისაგან. ძლიერ გამომშრალია, მჩატეა და მხოლოდ 68 გრ. იწონის. პანაღიაზე გამოსახულებანი ნედლ თიხაზეა შესრულებული და ტვიფრითაა დამზადებული. მას ირგვლივ ჩარჩო შემოუყვება, რომელიც ბოლოვდება გახვრეტილი საკიდი ყურით, რომლის ქვემოთ ამოკაწვრით შესრულებული ბერძნული წარწერები შეიმჩნევა, რომელიც დაზიანებულია, თითქმის მთლიანად წაშლილია და ამჟამად მისი ამოკითხვა გაძნელებულია. პანაღია ორ დამოუკიდებელ ხატადაა წარმოდგენილი და პირდაპირ თიხაზეა დაწერილი. ირგვლივ ჭედური ხატების მსგავსად გრეხილი ორნამენტი შემოუყვება, რომლის თავზე ღრმა, დაშტრიხული კონცენტრირებული ხაზებია. ორივე მხარის ბრტყელი ზედაპირის გამოსახულებანი და ფოთლოვანი ორნამენტი ზემოდანაა ჩაჭრილი, პლასტიკურადაა დამუშავებული და წვეტიანი იარაღის საშუალებით ღრმა კვეთით შესრულებული. პანაღიის ერთ მხარეს, წარწერის ქვემოთ (სურ.1), წარმოდგენილია ”გულის” ფორმის ჩარჩოში გამოსახული ტახტზე დაბრძანებული მარიამ ღვთისმშობელი, რომელიც ოდნავ მარცხენა მხარესაა მიბრუნებული და ორივე ხელით უჭირავს ყრმა იესო. ღვთისმშობლის მზერა შვილისკენაა მიმართული. მათ გვერდით სქემატურად შესრულებული მთავარანგელოზები მიქაელი და გაბრიელი უნდა იყოს წარმოდგენილი (შეიმჩნევა მთავარანგელოზ მიქაელის ფრთა და სტილიზებულად შესრულებული სახეები). ტახტზე მჯდომი ღვთისმშობელი ყრმით სამი მეოთხედით არის მობრუნებული (ასეთივე მობრუნება ღვთისმშობლის ყრმით გვხვდება ბრდაძორის ადრექრისტიანული ხანის სტელაზე [მაჩაბელი კ., 2008:118. სურ.21]). ორივეს თავზე ოდნავ შესამჩნევი და სადად შესრულებული შარავანდედი შეიმჩნევა. ღვთისმშობლის შარავანდედი ჩარჩოს არშიაშია შეჭრილი. ღვთისმშობელი ტრადიციული მაფორიუმის ნაცვლად წარმოდგენილია ქართული თავსაბურით, რომელიც ”ქინძისთავით” არის შეკრული. ღვთისმშობლისა და ყრმა იესოს ერთმანეთის მიმართ მზერას აერთიანებს რიტმული მოძრაობა და დრამატულ შთაბეჭდილებას გვიქმნის. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ემოციურობით აღბეჭდილი ღვთისმშობლის მკაცრი, მჭმუნვარე სახე და ამავე დროს გაწონასწორებული, შთაგონებული გამომეტყველება. ეს მზერა წმ.მარიამს ღრმა სულიერებას ანიჭებს. დარჩენილი ზედაპირის მთელ ფონზე, მრგვალ პატარა ჩარჩოებში, გამოსახულია სტილიზებულად შესრულებული 26 წმინდანი. ზოგიერთ მათგანზე შარავანდედი შეიმჩნევა. მათი ფიგურები ერთმანეთს მარტივი სამკუთხა ცალყურიანი ფოთლოვანი ორნამენტით უკავშირდება. ისინი, წმინდანებისაგან განსხვავებით, რელიეფურ, რომბულ ჩარჩოებშია განლაგებული. ორნამენტი იწყება ქვემოდან, როგორც ჩანს, შემაღლებული ბორცვიდან (გოლგოთის მთა(?)) ორი ღეროს განშტოების სახით, რომლის ხვეულებშია მოთავსებული ცალყურა, გამოყვანილი ფოთლები და წმინდანების სახეები, მაგრამ აქ გადამწყვეტ როლს ღვთისმშობლის გამოსახულება ასრულებს. პანაღიის ზედაპირზე აქცენტი ძირითადად გადატანილია ერთიანი მხატვრული სურათის შექმნაზე, რაც მის შემქმნლს უდავოდ გამოუვიდა და ერთ სრულ კვანძად იკვრება.
ფიგურების კვეთა ღრმაა, მაგრამ არც თუ მკაფიიო და პლასტიკური; გამოსახულებათა თავები სქემატურია, არ ჩანს სახის ნაკვთები, თუმცა წმინდანები, მიუხედავად მათი სიმცირისა, გულმოდგინედაა დამუშავებული და უმეტესად პროპორციულია. ისინი, მცირეოდენი გამონაკლისის გარდა, ერთი მეორის ანალოგს წარმოადგენენ. პანაღიის მეორე მხარეს (სურ.2), წარწერის ქვემოთ, ”გულის” ფორმის ჩარჩოში ფრონტალურად გამოსახულია ქრისტე-პანტოკრატორი. მარჯვენა ხელი იდაყვში მოხრილია, მკერდთანაა მიტანილი და კურთხევის ნიშნადაა ზევით აღმართული. მარცხენა ხელში სახარება უპყრია. მაცხოვრის შარავანდედის ზედა ნაწილი მთლიანად ჩარჩოს ხაზშია შეჭრილი და ამის გამო მხოლოდ გვერდებზე შეიმჩნევა. სხეულზე დაშტრიხული ხაზები პირობითად ქრისტეს პერანგს გადმოგვცემს, ხოლო ყელთან ჩაღრმავებით საყელოს იმიტაციას ქმნის. მაცხოვრის თმაც და წვერიც პალეოლოგოსთა [ამირანაშვილი შ., 1980:6] გავლენითაა შექმნილი. ქრისტეს მხრებს ზემოთ ქერობინთა გამოსახულება მაცხოვრის ზეციურ მნიშვნელობაზე მიუთითებს. მიღებულია პანაღიის შემქნელის ჩანაფიქრი - ქრისტე გიზიდავთ, გიპყრობთ თავისი გამოუცნობი ზეადამიანური ძალით. ზედაპირზე კონცენტრულ წრეებში 12 მოციქულია გამოსახული, ხოლო ქრისტეს ჩარჩოს გარე გვერდებზე ტრადიციულად მოციქულები - პეტრე და პავლე უნდა იყვნენ წარმოდგენილი. ყველა მოციქულს თავისი საკუთრი ზუსტი ადგილი აქვს მიჩნეული. 12 მოციქულის გამოსახულების გამო, ოსტატმა ანგარიში გაუწია იმ გარემოებას, რომ მის განკარგულებაში იყო უფრო დიდი სივრცე და დარჩენილ ზედაპირს მთლიანად ფარავს დახვეწილი ფორმის მცენარეული ორნამენტით და ამით ქმნის შთაბეჭდილებას, რომ პანაღიის ეს ნაწილი დანარჩენებთან ერთმთლიანობაში იქნეს აღქმული. ორნამენტი იწყება ქვემოდან მოგრძო და მსხვილი ყლორტის სახით, რომელიც მიისწრაფის ზევით, უერთდება ”გულის” კონტურს. შემდეგ გადადის როგორც მარცხნივ, ასევე მარჯვნივ. თავისი ხასიათით და მოძრაობის ინტესივობით ხაზს უსვამს წვრილი ყლორტებისა და ფოთლების ხვეულებში ამოკვეთილ მოციქულებს, რადგან ზედაპირის შემკობის თვალსაზრისით ისინია მთავარი, ბუნებრივია, ქრისტეს გამოსახულების შემდეგ, რადგან მთელ კომპოზიციაში მაცხოვარი დომინირებს. თუ მოციქულების გამოსახვის დროს ძირითადად ერთსახოვნებაა, მეტი თავისუფლება და დინამიურობაა მცენარეული მოტივის გადმოცემისას, ფოთლოვანი ორნამენტი განმეორებით რიტმს არ ემორჩილება, იგი თავისუფლად ვითარდება: ხან უფრო დიდი ხდება, ხან მცირდება შესაბამისი არეების განაწილების მიხედვით. ყლორტების ცალკეული ღეროების წრიულ ჩარჩოებში, რომბებში, სამკუთხედებში მოთავსებულია თითქმის ერთიანი ზომის რელიეფური ფოთლები, რომელთა განლაგებაც მაცხოვართან და მოციქულებთან ერთად მიზნად ისახავს ერთიან მხატვრულ აღქმას და ავსებს ზედაპირის დეკორატიულ მთლიანობას. უფლისა და ღვთისმშობლის დიდების გამოსახულებებზე აქცენტის გადატანით ოსტატმა ხატოვანი კომპზიციით მხატვრულად და იდეურად გადმოგვცა ქრისტიანობის ორი უმნიშვნელოვანესი თემა, რომელიც ქრისტიანული რწმენის არსს განასახიერებს. ”გულის” ფორმის ჩარჩოში ქრისტეს და ღვთისმშობლის გამოსახულებათა განთავსების გამო ოსტატმა ხაზი გაუსვა მათს განსაკუთრებულობას მედალიონის რელიეფურ დეკორში. ეს კიდევ ერთხელ ადასტურებს მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ პანაღია მაღალი სასულიერო პირისთვის იყო განკუთვნილი. ქუთაისის მუზეუმში დაცული პანაღია ფაქტობრივად თიხის გრაფიკაა. გაკეთებულია გაბედულად და მკაფიოდ. ოსტატს საკმაოდ დიდი სამუშაო შეუსრულებია. იგი კარგად იცნობს ჯვარ-ხატებს, ილუსტრირებულ ხელნაწერებს, გულსაკიდ ჯვრებს, ბიზანტიური სპილოს ძვლის ნაკეთობებს და სხვ. სარგებლობს მდიდარი მხატვრული მემკვიდრეობით, რომელსაც, როგორც აღმოსავლეთში ასევე დასავლეთში ჰქონდა ფესვები გადგმული, ამავე დროს, აქ თვალნათლივია კომპოზიციის აგების ორგინალური გადაწყვეტა, ოსტატი ეყრდნობა ქართული ხალხური ხელოვნების უძველეს, თვითმყოფად, ადგილობრივ მხატვრულ ეროვნულ ტრადიციებს, რაც გამოიხატება პირობითობაში, რეალისტურ ხედვაში, ორნამენტული დეკორის გადაწყვეტაში. ამავე დროს დაცულია ფიგურების პროპორციულობა, გარკვეული ხერხია გამოყენებული პლასტიკური ფორმის გადმოცემისას და თითქმის ფილიგრანული ტექნიკითაა შესრულებული. მხატვრული ალღო და გააზრებული სისტემა ჩანს მაცხოვრის, ღვთისმშობლის, მოციქულების, წმინდანების და მცენარეული ორნამენტის შეფარდებაში, რომელთა განაწილება-განლაგებით იქმნება პანაღიის მხატვრული სახე. ოსტატი, როგორც ჩანს, კარგად იცნობს პანაღიების დამზადების ხელოვნებას. იგი შემოქმედებითად, პროფესიულად უდგება მის შექმნას. მრავალფენოვნება და რთული ტექნიკა მიუთითებს იმაზე, რომ პანაღიის შემსრულებული XVI საუკუნის განსწავლული ხატმწერი უნდა იყოს. ეს პერიოდი, მიუხედავად იმისა, რომ ქართული აღორძინების ეპოქის ხელოვნებას ვერ შეედრება, მაინც იგრძნობა ქართული კულტურის ისტორიაში ერთგვარი გამოცოცხლება. აღმავლობას განიცდის მინიატურა, კედლის მხატვრობა, არქიტექტურა [ამირანაშვილი შ., 1961:385], ლიტერატურა [კეკელიძე კ., 1958:510], მხატვრული ნაქარგობა [ბერიძე ვ., 1983]. XVI საუკუნეში ქართულ ჭედურ ხელოვნებაში მრავალფიგურიანი კომპოზიციები ჩვეულებრივი მოვლენაა [ჩხარტიშვილი ა., 1978: 54] ამის გავლენას განიცდის პანაღიის ოსტატიც, მაგრამ ამასთან ერთად ჩანს მისი დიდი განსწავლულობა, კომპოზიციის აგების ნიჭი, შემოქმედებითი ინტეპრეტაცია და გამორიცხული არ არის, რომ იგი გელათური მხატვრული სკოლის ერთ-ერთი წარმომადგენელი იყოს და მის მიერ შექმნილი თიხის პანაღია ამდიდრებს და ავსებს ქართული ხელოვნების საერთო საგანძურს.
დამოწმებული ლიტერატურა:
1.ამირანაშვილი შ., 1961: ქართული ხელოვნების ისტორია. თბილისი
2.ამირანაშვილი შ., 1980: დამიანე. თბილისი
3.ბერიძე ვ., 1983: ქართული ნაქარგობა. თბილისი
4.დოლიძე ი., 1993: ხოფურისა და ვანის სანაწილე ჯვრები - ჟურნ.”ხელოვნება” 5-6, 87-99 = ნ.გურაბანიძე (მთ.რედ.), თბილისი
5.კეკელიძე კ., 1958: ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. II. თბილისი
6.მაჩაბელი კ., 1998: ქართული ქვაჯვარები. თბილისი
7.მაჩაბელი კ., 2008: ადრეული შუასაუკუნეების ქვაჯვარები. თბილისი
8.ჩხარტიშვილი ა., 1978: მამნე ოქრომჭედელი. თბილისი
9.Большая Советская Энцклопедия, 1975: т. 19. = А. Прохоров (ред.), Москва
10.Энцклопедический Словарь, 1897: т. XXIIа 481-960. = издатель Ф. Брокгаузь. С.-Петербургь
11.Никольский К., 1948: 2-я гл. Типикон. Москва
12.Полный православный богослоловский Энцклопедический Словарь, 1992: т. 2. 1130-2463 = Д.Булатова (ред.). Москва
13.Скабалланович М., 1915: Толковы Типикон, выпуск III. Москва
D. Berdzenishvili
Clay Panagia
Summary
The Archaeology Fund of N. Berdzenishvili State Historical Museum of Kutaisi preserves a clay pendant icon – panagia, that is, an engolpion (5712/A-297/1). As a rule, one side of earlier panagias depicts the Holy Virgin (it is a Greek word, meaning the All-Holy, and is one of the titles of Mary, the mother of Jesus, used especially in Orthodox Christianity), while another portrays either the Savior or the Saint Trinity. In the later period, beginning from the 18th century, one side of panagia portrays only the Holy Virgin, and the reverse is smooth. Together with a cross, it was designed for a bishop, a metropolitan or an archimandrite. It is known that a panagia was made of wood, ivory and, in most cases, of metal, decorated with colored stones, with enamel and incrustations. The panagia, preserved in Kutaisi Museum, is made of clay, as an exception. In the registration book of the museum, the panagia is registered as a stamp. Its origin is unknown. The custom of wearing of pendant crosses has been familiar in the Christian world since the 6th century. It appeared in the Greek and Russian Orthodox churches in the 14th-15th centuries. In my opinion, its occurrence in the Georgian Orthodox church should be assumed since that period, and, together with its main function, it was used for one’s personal decorations. The panagia, preserved in the museum, is of a circular shape (7,6 = 6,8 cm.), it is very much weazened, light and weighs only 68 grams. It is surrounded by a frame, ending in a pierced pendant ear, beneath of which engraved Greek inscriptions are observable, being almost erased and, hence, they are hardly legible. The panagia is represented as two independent icons and is painted immediately on clay. On one side of the panagia, beneath the inscription (Picture 1), heart-shaped Holly Virgin, sitting on a throne, has been portrayed inside a frame; she is turned to the left slightly and is holding young Jesus with both hands. Beside them, Archangels Michael and Gabriel might be presented (Archangel Michael’s wing and the stylized faced are observable). Instead of a traditional maphorium, the Holly Virgin is wearing a Georgian headgear, joined by a pin. On the background of the remaining surface, the small round frames portray stylized images of twenty-six saints. A halo is observable above some of them. Their figures are joined by means of the simple triangular deciduous ornament. As different from the saints, they are placed within raised, rhombus-like frames. The ornament starts fro beneath, as it seems, from a raised hill (Calvary (?)), as branching of two stalks, inside which deciduous, stylized leafs and saints occur, whose images, despite of their small size, are thoroughly processed and predominantly proportional. Notwithstanding minor exceptions, they are identical. On the other side of the panagia (Picture 2), beneath the inscription, the heart-shaped frame frontally portrays Christ Pantocrator. His right hand bends at an elbow, is brought closer to his chest and raised as a sign of blessing. He is holding the Gospel in his right hand. The Savior’s hair and beard have been performed under the influence of the Paleologos. The images of cherubs above Christ’s shoulders indicate to the Savior’s heavenly significance. Inside the concentral circles on the surface, twelve apostles are portrayed, and, on the outer sides of Christ’s frame, traditionally, there must be Apostles Peter and Paul. All apostles are allocated their own accurate location. Because of the images of twelve apostles, the matser considered the circumstances that there was much more space at his disposal and covered the rest of the surface with a subtle plant-shaped ornament. Because of placing the images of Christ and Holly Virgin in the heart-shaped frame, the master emphasized their particularity in the raised decor of the medallion. The panagia, preserved in Kutaisi Museum, is, in fact, a clay drawing. It is created audaciously and saliently. The master has not spared his efforts. He is well aware of cross-icons, illustrated manuscripts, pendant crosses, Byzantine ivory handicrafts, etc. He exercises the wich artistic heritage, being circulated both in the East and the West; meanwhile, he relies upon the ancient, original, autochthonous national traditions of the Georgian folk art, being expressed in conditionality, realistic vision, resolution of an ornamental decor. A certain technique is applied for portraying a plastic shape and is performed virtually in a filigree manner. Artistic flair and a sensible system are readily observable in the conformation of the images of the Savior, Holly Virgin, apostles, saints, and of a plant-shaped ornament, the distribution of which makes up the artistic image of the panagia. The master seems to have been well aware of the art of making of panagias. His approach is creative. Diversity and complex technique demonstrate that its author was a well-educated icon-painter of the 16th century, and it cannot be ruled out that he was one of the representatives of the Gelati artistic school. The panagia, created by him, enriches and completes the common thesaurus of the Georgian art.
|
