|
<უკან დაბრუნება...<<<ეკლესია - მონასტრები//ტაო - კლარჯეთი>>>
გადიდებისთვის დააწკაპუნეთ ფოტოზე - (+)
1.პარეხის მონასტრის ცენტრალური ნაწილი. გენერალური ხედი სამხრეთ - დასავლეთიდან (მარცხნივ - ორი ეკლესია, მარჯვნივ - სამლოცველო).
ბუბა კუდავა
უცნობი ნუსხური წარწერა პარეხის მონასტრიდან
ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი
საერთაშორისო კონფერენცია ტაო-კლარჯეთი, მასალები,
თბილისი, 2010.
შესავალი
მადლობას ვუხდით ბატონ ბ.კუდავას მოწოდებული მასალებისათვის
სამეცნიერო ლიტერატურის მიხედვით, პარეხის მონასტრის ნაშთებმა ჩვენამდე წარწერების გარეშე მოაღწია. გრიგოლ ხანცთელის მოღვაწეობის პერიოდში დაარსებულ კლარჯეთის ”უდაბნოთაგან” ერთ-ერთი - პარეხის მონასტერი - პირველად 1904 წელს ნიკო მარმა მოინახულა და აღწერა (მარი 1911: 173-177), თუმცა წარწერა ვერ შეამჩნია. პარეხში წარწერები ვერ ნახეს ვერც მონასტრის მომდევნო პერიოდის მკვლევრებმა - ვახტანგ ჯობაძემ (ჯობაძე 1992: 49-53; ჯობაძე 2007: 65-69) და ბრუნო ბაუმგარტნერმა (ბაუმგარტნერი 1996: 584-595). გიორგი ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიის ინსტიტუტის ექსპედიციამ (ხელმძღვანელი - დავით ხოშტარია) 1995 წელს მონასტრის სამხრეთ ნაწილში მდებარე ნაგებობის (”სამლოცველოს”) აფსიდში წარწერა შეამჩნია1, რომლის შესახებ მოკლე ცნობაც გამოაქვეყნა2. სამწუხაროდ, უკვე 2007 წელს, მაშინდელი ექსპედიციის წევრებს - ნინო და გიორგი ბაგრატიონებს წარწერა ადგილზე აღარ დახვდათ. პარეხში წარწერის არსებობის შესახებ არც ბოლო პერიოდის ნაშრომებში გვხვდება რაიმე მითითება (გივიაშვილი... 2004; ბაირამი 2005 და სხვ.). საბედნიეროდ, პარეხში ყოფილა კიდევ ერთი წარწერა. მოხდა ისე, რომ საუკუნეზე მეტი ხნის განმავლობაში იგი შეუმჩნეველი დარჩა მკვლევართათვის. ამის მიზეზი ალბათ ერთი მხრივ ისაა, რომ სპეციალისტების ყურადღება უფრო მეტად პარეხის ძირითადი ნაგებობებისკენ - ”ზედა” და ”ქვედა” ეკლესიებისკენ იყო მიმართული, წარწერა კი მოშორებით მდგარი სამლოცველოს კედელზეა მოთავსებული3. თუმცა მთავარი მიზეზი, ცხადია, დაზიანების ხარისხია: წარწერის დიდი ნაწილი საგულდაგულო დაკვირვებითაც კი ძნელად ან საერთოდ არ იკითხება; იგი მოთავსებულია ადამიანის სიმაღლეზე მაღლა და ბუნებრივი განათებაც, როგორც წესი, მნახველს ხელს უშლის შელესილობაზე წარწერა განარჩიოს. წარწერა პირველად 2007 წელს4 შეამჩნია და გადაიღო ისტორიკოსმა და ჟურნალისტმა გიორგი კალანდიამ. ამ საინტერესო ფაქტის შესახებ მან 2008 წელს ფართო საზოგადოებას ამცნო სატელევიზიო დოკუმენტური ფილმის საშუალებით - ”შენი გულის ჭირიმე” (გადაცემათა ციკლი ”ჩვენებურები”)5. ამის შემდეგ წარწერამ სპეციალისტთა ყურადღება მიიპყრო, თუმცა იგი მაინც შეუსწავლელი რჩებოდა.
წარწერის შესწავლა
პარეხის წარწერის ადგილზე კვლევის საშუალება პირველად 2010 წლის 20 მაისს მომეცა. მეგობართა მცირე ჯგუფი6 მორიგი ექსკურსიით ტაო - კლარჯეთს ვსტუმრობდით. ბერთის მონასტრის მონახულებასა და პარეხისაკენ მიმავალი გზის გავლას კარგა ხანი მოვანდომეთ და ულამაზესი ხეობის სათავეებთან ფრიალო კლდეზე გადმოკიდებულ პარეხის მონასტრამდე დღის მეორე ნახევარში მივაღწიეთ7. წარწერა მართლაც ძალზე ძნელი შესამჩნევი აღმოჩნდა. მიუხედავად იმისა, რომ წარწერიანი კედლის პირისპირ ვიდექი, მზე ისე აპრიალებდა შელესილობას, რომ ვიდრე მირიან მახარაძემ წარწერაზე კონკრეტულად არ მიმითითა, ვერაფერი შევნიშნე. როგორც კი შემორჩენილი ნაწილის კითხვასა და გაშიფრვას შევუდექი, მაშინვე ცხადი გახდა, რომ წარწერა მნიშვნელოვან ინფორმაციას შეიცავდა8. ინტერესი განსაკუთრებით გაცხოვეველდა მას შემდეგ, რაც გადაცრეცილ წარწერას თვალი შეეჩვია და დასაწყისში დაქარაგმებული და ძნელად გასარჩევი ”ადიდენ ღმერთმან ბაგრატ კურაპალატი” ამოვიკითხეთ. 2-საათიანი მუშაობის შემდეგ წარწერის შემორჩენილი ნაწილი თითქმის სრულად გავშიფრეთ და გადმოვიწერეთ, გადავიღეთ ფოტოებიც. თუმცა ძლიერ დაზიანებული ადგილების ამოკითხვისათვის აღნიშნული დრო საკმარისი არ აღმოჩნდა, წარწერა კიდევ უფრო მეტ დაკვირვებასა თუ სხვადასხვა სახის განათების გამოყენებას საჭიროებდა. უკვე შებინდებას იწყებდა, უკან უნდა გამოვბრუნებულიყავით და იძულებულნი გავხდით შეგვეწყვიტა მუშაობა. მას შემდეგ, რაც გადავწყვიტე უცნობი წარწერის შესახებ მოხსენება ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის მიერ ორგანიზებულ საერთაშორისო კონფერენციაზე - ”ტაო-კლარჯეთი” - გამეტანა, 2010 წლის 18 სექტემბერს პარეხის მონასტერს კიდევ ერთხელ, საგანგებოდ ვეწვიე. ამჯერად მიზნად წარწერის დამატებითი შესწავლა, გადაცრეცილ და რთულად ამოსაკითხ ადგილებზე სპეციალური დაკვირვება და მისი ზუსტი პალეოგრაფიული ასლის გადმოღება მქონდა9. მონასტერში მისვლისთანავე სამლოცველოს წარწერიან კედელთან სამუშაო ბაქანი მოვაწყვეთ (სხვაგვარად შეუძლებელია საკმაოდ მაღლა მდებარე წარწერის შესწავლა) და პირველ რიგში, ვიდრე დღის სინათლე იყო, ასლის გადმოღებას შევუდექით. ვინაიდან მონასტერი, და შესაბამისად წარწერაც, ფაქტობრივად დაუცველია (ამაზე მოწმობს თუნდაც საკურთხევლის აფსიდის წარწერის `გაუჩინარება~ რამდენიმე წლის წინ), ასლის გადმოღება ძალზე სასწრაფო და საშური იყო. საბედნიეროდ, მოვასწარით ზუსტი ასლის დამზადება ცელოფანზე (იგი უზადოდ შეასრულა კალიგრაფმა დავით მაისურაძემ). ამის შემდგომ გავაგრძელე წარწერის დამატებითი კვლევა10. ხანგრძლივი დაკვირვება, სხვადასხვა ბუნებრივი განათება, დაღამების შემდეგ კი - ფანრის შუქი დამატებით გრაფემებსა თუ საინტერესო ნიუანსებს ავლენდა. განზრახული გვქონდა მონასტრის ტერიტორიაზე კარვებით ღამისთევა, რათა ხელოვნურ შუქზეც გვემუშავა და დილის განსხვავებულ განათებაზეც, თუმცა შუაღამისას მოულოდნელად თავს ჟანდარმერიის თანამშრომლები დაგვადგნენ. მალევე დარწმუნდნენ, რომ არაფერს ვაშავებდით, თუმცა, მიუხედავად ამისა, ჩვენთვის გაუგებარი მიზეზების გამო, მაინც არ მოგვცეს დარჩენის საშუალება. ამის გამო წარწერაზე დამატებითი დაკვირვების საშუალება აღარ მოგვეცა (მხოლოდ სამუშაოების სწრაფად დათავრების ნება დაგვრთეს). არ გამოვრიცხავ, რომ მომავალში სხვადასხვა განათების პირობებში მუშაობამ კიდევ რამდენიმე ასოს ამოკითხვა გახადოს შესაძლებელი11.
წარწერის აღწერილობა
წარწერა მდებარეობს სამლოცველოს ინტერიერში, სამხრეთ კედლის შუა მონაკვეთზე, ოდნავ დასავლეთით12, შელესილობაზე13, ადამიანის სიმაღლეზე ზემოთ, იატაკის დონიდან დაახლოებით 2,5 მეტრზე (წარწერის შემორჩენილი ნაწილის ზომა: 44,5×19,5 სმ)14. შესრულებულია შავი მელნით, საოცრად ლამაზი კალიგრაფიული ნუსხურით (გამოყენებულია ასომთავრული ასოებიც). გრაფემების სიმაღლე: 0,5-1,9 სმ (ნუსხური), 0,8-2,2 სმ (ასომთავრული); განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი (დასტურდება 4 ადგილას15); ქარაგმის ნიშანი: სწორი ან დახრილი ხაზი, მარცხნივ ზემოდან და მაჯვნივ ქვემოდან ოთკუთხა დაბოლოებებით. სიტყვები და ასოები ძირითადად დაცილებულია ერთმანეთს. ტექსტი ნაწერია ოთხხაზოვან ბადეში. ხელნაწერებისგან განსხვავებით, სტრიქონების სიზუსტისთვის საწერი სივრცე არ არის დახაზული, რის გამოც კალიგრაფს ოდნავ უჭირს სტრიქონების სისწორის დაცვა. ტექსტის შინაარსიდან და განლაგებიდან ჩანს, რომ წარწერას არცერთი ხაზი არ აკლია, იგი დაზიანებამდეც 7-სტრიქონიანი უნდა ყოფილიყო. სავარაუდოდ, სტრიქონები მარცხნივ იყო გასწორებული. მარჯვნივ ტექსტი სხვადასხვა ადგილას მთავრდებოდა. ამას მოწმობს V, VI და VII სტრიქონების დასასრული ნაწილები. ყველა სხვა სტრიქონი უფრო ადრე მთავრდებოდა (ახლა ეს მონაკვეთი ჩამოცვენილია). რაც შეეხება ბოლო, VII სტრიქონს, იგი, ჩანს, თავიდანვე მოკლე იყო, იწყებოდა არა ისე, როგორც მთელი ტექსტი, არამედ წარწერის მარჯვენა ქვედა კუთხეში. წარწერა ძლიერაა დაზიანებული. ამის მიზეზებიდან შეგვიძლია გამოვყოთ: ა) კლიმატური ცვლილებების უშუალო ზემოქმედება - სამლოცველოს ძირითადი ნაწილი დანგრეულია და დღის გარკვეულ მონაკვეთში მზე პირდაპირ აცხუნებს წარწერას, რამაც მისი გახუნება და გაფერმკრთალება გამოიწვია16 ბ) უშუალოდ წარწერიანი მონაკვეთიდან შელესილობის ჩამოცვენა (ზომა: 20×30 სმ), რამაც წარწერის თითქმის მთელი მარჯვენა ნაწილი გაიყოლა (დაახლოებით ალბათ ტექსტის მესამედი); გ) ინტერიერი ნალესია მცენარეგარეული ბათქაშით17, ალაგ-ალაგ მცენარეთა ნაწილაკები ამოცვივდა, რასაც ზედ გადასმული მელანიც წამოყვა; დ) ერთგან, IV სტრიქონში, რამდენიმე სიტყვა (სავარაუდოდ სახელი) საგანგებოდაა გადაფხეკილი, რაც იმას ნიშნავს, რომ ეს დაზიანება წარწერას ძველთაგანვე მოსდევს - იმ დროიდან, როცა მონასტერი ჯერ კიდევ მოქმედი იყო. ყოველივე ამის გათვალისწინებით, წარწერა პირველი შეხედვით ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს მისი ამოკითხვა უკვე შეუძლებელია. თუმცა სხვადასხვა ბუნებრივი თუ ხელოვნური განათების პირობებში ხანგრძლივი დაკვირვების შედეგად სულ უფრო და უფრო ჩნდება ახალი გრაფემები, რაც ალაგ-ალაგ აზრის ამოკითხვის საშუალებას ჯერ კიდევ იძლევა. სამწუხაროდ, თითქმის აღარ იკითხება წარწერის მარცხენა ნაწილის ტექსტი – სტრიქონების დასაწყისი მონაკვეთები, არადა, ალაგ-ალაგ, მქრქალად, ჯერ კიდევ არის შემორჩენილი საღებავის კვალი. მონასტრისა და სამლოცველოს თანამედროვე მდგომარეობიდან, კომპლექსის დაუცველობიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ წარწერა სასწაულებრივადაა გადარჩენილი და მას სულზე მივუსწარით. მაგრამ ვინაიდან დაზიანების გამომწვევი მიზეზები ისევ არსებობს, კომპლექსი კვლავაც დაუცველია, ჩვენ კი წარწერის კვლევის საშუალება ბოლომდე არ მოგვეცა, ადგილზე მისი დამატებითი შესწავლის აუცილებლობა ისევ დღის წესრიგში დგას. ჩვენი წარწერის ქვემოთ, 34 სმ-ის დაშორებით, შემორჩა კიდევ ერთი წარწერის ძალზე მცირე მონაკვეთი - პირველი სტრიქონის რამდენიმე ასო. დანარჩენი ნაწილი დაკარგულია შელესილობის ჩამოცვენის გამო. ჩანს შავი საღებავით შესრულებული 7-8 ასოს კვალი, თუმცა, სამწუხაროდ, მხოლოდ ე და ა განირჩევა (მათ შორის 4 ასო უნდა ყოფილიყო). ხელისა და შესრულების ტექნიკის მიხედვით, რჩება შთაბეჭდილება, რომ ეს ტექსტი სხვა პირის მიერ უნდა ყოფილიყო დაწერილი.
გადიდებისთვის დააწკაპუნეთ ფოტოზე - (+)
2. პარეხის მონასტერი. წარწერა სამლოცველოს სამხრეთ კედელზე.
წარწერის ტექსტი18
1) ... : ად˜დნ ღ˜˜ნ ბაგრატ კურა...
2) ... [ც(?)თ(?)ზ˜¡: თ(?) . . რ] სიწმიდე გარ...
3) ... წ სეთ თ˜˜ქნ ო˜˜ცო...
4) ... ადდნ ღ˜˜ნ [.პნ(?).]...
5) ... სერობასა ზ˜˜ა: ... ნღ˜˜ნ
6) ... დ ელს˜˜¡ ი˜ბ: კ˜˜სნი: ყ˜˜ლ(თ)... ან
7) ... უ˜˜ნ˜დნ
ქარაგმების გახსნით:
1)... ად(ი)დ(ე)ნ ღ(მერთმა)ნ ბაგრატ კურა[პალატი] ...
2) ... [ც(ა)თ[ა] ზ(ედა)ი: თ..რ] სიწმიდე გარ...
3) ... წ ... სეთ თქ(უე)ნ უ(ფალ)ო ცო[დვილი](?) ...
4) ... ად(ი)დ(ე)ნ ღ(მერთმა)ნ [სერაპიონ(?); სპირიდონ(?)] ...
5) ... სერობასა ზ(ედ)ა: ... [ადიდე]ნ ღ(მერთმა)ნ
6) ... დ..ელს(ა)ი 12: კ(ვრიელეი)ს(ო)ნი: ყ(ოვე)ლ[თა] ... ა(მი)ნ
7) ... [...-ს შე]უნდ(ვე)ნ
მეორე წარწერის ფრაგმენტი:
1) ე[ . . . . ]ა [ . . ]
კომენტარები
I სტრიქონი: ღამით, ფანრის შუქზე, სტრიქონის დასაწყისში განკვეთილობის ნიშანი გამოჩნდა. მის წინ 3 ან მეტი გრაფემა უნდა ყოფილიყო, კედელზე ჯერ კიდევ ჩანს ასოების კვალი. ასე რომ, წარწერა არ იწყებოდა ფრაზით - ”ადიდენ ღმერთმან”; სახელ ”ბაგრატ”-ის ბ-ს დაზიანებული ქვედა ნაწილი დღის სინათლეზე არ განირჩეოდა, შესაბამისად, ვერ აისახა ასლზე, თუმცა ღამით ეს ნაწილიც გამოჩნდა (გრაფემა ასლზე წყვეტილი ხაზით აღვადგინეთ).
II სტრიქონი: ოთკუთხა ფრჩხილებით აღდგენილი მონაკვეთის ასლის გადმოღება ვერ მოხერხდა, ვინაიდან ეს ნაწილიც მხოლოდ ღამით, ფანრის შუქზე გავარჩიე. გარდა ამისა, ამ დროს უკვე ჟანდარმერიის წარმომადგენლები გვაჩქარებდნენ სამუშაოს დასრულებას. აღნიშნული სირთულეების გათვალისწინებით, ამ მონაკვეთის აღდგენა რამდენადმე პირობითია. იმედი მაქვს, მომავალში შესაძლებელი იქნება ამ და სხვა ჯერ კიდევ შემორჩენილი ადგილების ამოკითხვისათვის ადგილზე სპეციალური კვლევების ჩატარება; ვარიანტები: პირველი ასო – ც/წ; მეორე – თ/ლ; მეხუთე – თ/ო/ლ (ამ ასოს წინ, ორწერტილამდე, შუალედია); მესამე ასოს – ზ-ს თავზე დასმული ქარაგმის ნიშანი სწორი ხაზია და ჩვეულებრივზე ოდნავ მეტადაა დაცილებული გრაფემას; რ-ს წინ 1 ან 2 ასო უნდა ყოფილიყო.
IV სტრიქონი: ”ადიდენ ღმერთმან”-ის შემდეგ ადგილი საგანგებოდაა გადაშლილი, თუმცა ხანგრძლივი დაკვირვების შედეგად ნელ-ნელა ჩნდება საღებავის აქა-იქ შერჩენილი კვალი, რაც გარკვეულ სილუეტებს ქმნის. როგორც ჩანს, აქ რამდენიმე ასომთავრული გრაფემა უნდა ყოფილიყო (ასოები როგორც სიმაღლით, ისე სიგანით უფრო დიდია, ვიდრე ნუსხური ტექსტისა) - მინიმუმ 3, ვინაიდან აშკარად ჩანს 2 ქარაგმის ნიშანი. ერთი გრაფემა სავარაუდოდ არის პ, რომლის თავზეც არის პირველი ქარაგმა. მეორე ქარაგმა წინა, III სტრიქონის ც-ს ქვემოთაა. აღნიშნული ადგილის ასლის გადმოღება ვერ მოხერხდა. V სტრიქონი: ბათქაშზე ზ-სა და ა-ს შორის არის ბზარი, რის გამოც მარჯვენა კიდე მორყეულია. სამწუხაროდ, წარწერის შესწავლისა და ასლის გადმოღების პროცესში, შელესილობის ნაწილი, რომელზეც ორწერტილი ეწერა (ზომა: 2,3×3,2 სმ), მოძვრა ზედაპირს.
VI სტრიქონი: კვრიელეისონი” - ამ სიტყვის ნი ლიგატურითაა წარმოდგენილი. ეს გრაფემათა შერწყმის ერთადერთი შემხვევაა წარწერაში. როგორც აღვნიშნეთ, ნუსხურ წარწერაში ასომთავრულია შერეული. კალიგრაფს სამგან, აქცენტირების მიზნით, მრგლოვანი ასოები გამოუყენებია: სავარაუდოდ, დაქარაგმებული სახელისთვის (IV სტრიქონი); სიტყვა ”სერობასა”-ს დასაწყისი -ს”, რომელიც წარწერის ყველაზე დიდი და გამორჩეული ასოა19 (V სტრიქონი); რიცხვითი მნიშვნელობის დაქარაგმებული ”ი~ბ”, ანუ ”12” (VI სტრიქონი)20.
წარწერის შინაარსი
წარწერა, ასოების ზომის გათვალისწინებით, უჩვეულოდ მაღლაა შესრულებული, იატაკის დონიდან დაახლოებით 2,5 მეტრზე. თუმცა, თავის დროზე, კედელთან მიახლოებისას, მისი წაკითხვა შესაძლებელი იქნებოდა. წარწერის ამ სიმაღლეზე დატანა ალბათ მის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას უსვამდა ხაზს. სამონასტრო ნაგებობების განლაგება ნათლად მეტყველებს, რომ სამლოცველოს სწორედ ჩრდილოეთიდან უნდა ჰქონოდა ძირითადი კარი21. როგორც ჩანს, შესასვლელის მოპირდაპირე სამხრეთ კედელზე გაკეთებული საგანგებო წარწერაც გარკვეულწილად სწორედ სამლოცველოში შემოსული ადამიანისკენ იყო მიმართული. კლარჯეთის ”ათორმეტი უდაბნოს” ნაგებობებიდან ძალზე ცოტას თუ შერჩა ეპიგრაფიკული მასალა. ამ მონასტერთა ისტორიისათვის ხშირად ლამის ერთადერთი წერილობითი წყარო ”გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრებაა”. ამის გათვალისწინებით, კიდევ უფრო იზრდება პარეხის წარწერის მნიშვნელობა. მართალია, 7-სტრიქონიანი ტექსტი ფრაგმენტულად იკითხება, მაგრამ წარწერის ადგილი, მოცულობა და ტექსტში ამოკითხული რამდენიმე მნიშვნელოვანი დეტალი ცხადყოფს, რომ უცნობი წარწერა უაღრესად საინტერესო ინფორმაციას შეიცავდა პარეხის მონასტრის ისტორიის ადრეული პერიოდის შესახებ. სამწუხაროა, რომ დრო - ჟამსა თუ ”დაინტერესებულ პირს” სწორედ ისეთი ადგილები დაუზიანებია, რომლებშიც მეტი კონკრეტული მონაცემები იქნებოდა ან რომლებიც წინადადებების სრულად გაგების შესაძლებლობას მოგვცემდა. შედეგად, შეიძლება ითქვას, რომ ტექსტის რეალური შინაარსი უცნობი რჩება. უცნობია მისი შესრულების დროც (შესაძლოა, წარწერა არც შეიცავდა თარიღს), `ბაგრატ კურაპალატის~ მოხსენიების გარდა ტექსტში არ გვაქვს რაიმე სხვა ქრონოლოგიური ორიენტირი, არ ჩანს არც წარწერაში მოხსენიებულ სხვა პირთა სახელები, არადა IV და V სტრიქონების `ადიდენ ღმერთმან~ ცხადყოფს, რომ წარწერა ბაგრატის გარდა სულ ცოტა კიდევ 2 პირს იცნობდა. სამუდამოდ დაიკარგა ამ მნიშვნელოვანი წარწერის შემსრულებლის სახელიც. VII სტრიქონის `შეუნდვენ~ და ამ სტრიქონის განლაგება წარწერის ქვედა მარჯვენა კუთხეში მოწმობს, რომ აქ სწორედ მისი სახელი უნდა ყოფილიყო. ეს პირი, სავარაუდოდ – მონასტრის საძმოს წევრი, კალიგრაფიაში დიდად გაწაფული პირი ჩანს. მიუხედავად ამისა, წარწერის ჯერ კიდევ შემორჩენილი ნაწილის ამოკითხვა საშუალებას გვაძლევს ზოგადი წარმოდგენა შევიქმნათ მისი სრული ტექსტისა და დანიშნულების შესახებ. წარწერის დასაწყისშივე ”ბაგრატ კურაპალატის” მოხსენიება, ვფიქრობთ, მონასტრის მიმართ საერო ხელისუფალის დამსახურებით უნდა აიხსნას (მისი ვინაობის შესახებ იხ. ქვემოთ). წარწერის ყველაზე კარგად შემორჩენილ ადგილას ”სერობასა ზედა” იკითხება. აქ ს საგანგებოდ არის აქცენტირებული (გარდა იმისა, რომ ეს გრაფემა ასომთავრულითაა შესრულებული, იგი საერთოდაც წარწერის ყველაზე დიდი ასოა), რაც იმას უნდა ნიშნავდეს, რომ ტექსტისათვის ეს ყველაზე მნიშვნელოვანი დეტალია. სერობა ყოველდღიური ღვთისმსახურების ბოლო ნაწილია, რომელიც სრულდება სამწუხრო ლოცვის შემდეგ (გაბიძაშვილი 2007: 826-827). როგორც ჩანს, ბაგრატ კურაპალატის მიერ გაწეული ღვაწლის აღსანიშნავად მას სწორედ სერობაზე მოიხსენიებდა მონასტრის ძმობა. ნიშანდობლივია, რომ წარწერის ბოლოში ”12 კვრიელეისონი” იკითხება, რაც სწორედ ლოცვაზე მოხსენიების წესს უნდა უკავშირდებოდეს22. როგორც აღვნიშნეთ, წარწერაში ბაგრატის გარდა კიდევ სხვა პირიც (თუ პირები?) უნდა ყოფილიყო ნახსენები. IV სტრიქონში ფრაზის - ”ადიდენ ღმერთმან” - შემდეგ ტექსტი კონკრეტული პირის სახელს ითხოვს, არადა ადგილი გადაფხეკილია, შემდეგ კი ნალესობა ჩამოცვენილია. ნაკლებად სავარაუდებელია, რომ ეს აქტი მონასტრის დაცარიელების შემდგომ რომელიმე მომლოცველსა თუ წერა-კითხვის მცოდნე ადგილობრივ მაცხოვრებელს ჩაედინა. გაუგებარია, რა ინტერესი შეიძლებოდა ჰქონოდა მას მიტოვებულ მონასტერში წარწერიდან მხოლოდ სახელი ამოეშალა. მით უფრო ვერ ჩაიდენდა ამას პიროვნება, ვისაც ტექსტის შინაარსი არ ესმოდა. აშკარაა, რომ წარწერის შესრულებიდან გარკვეული პერიოდის შემდეგ ტექსტში მოხსენიებული პირის სახელი ”ცენზურამ” საგანგებოდ ამოშალა. სავარაუდოდ, ეს მალევე უნდა მომხდარიყო, ვიდრე ამ ადამიანის სახელი მონასტრის ძმობის წევრებისა თუ მომლოცველებისათვის ჯერ კიდევ ნაცნობი და ”აქტუალური” იყო. ასეთად კი რომელიმე ადგილობრივი დიდებული თუ საეკლესიო იერარქი შეგვიძლია ვიგულისხმოთ, რომელსაც თავის დროზე ბაგრატთან ერთად გარკვეული ღვაწლი მიუძღვის მონასტრისადმი, შემდგომში კი ცენტრალურ ხელისუფლებასთან დაპირისპირების გამო შეირისხა და არასასურველ პირად იქცა.
3. პარეხის მონასტერი. სამლოცველო. ხედი ჩრდ.-დან (მითითებულია წარწერის მდებარეობა) (+)
წარწერის დათარიღება
ცხადია, წარწერას უაღრესად დიდ მნიშვნელობას სძენს მასში ბაგრატ კურაპალატის მოხსენიება. თუმცა საქმეს ის ართულებს, რომ ამ ტიტულით საქართველოს ისტორიაში სამი ბაგრატია ცნობილი: ქართველთა კურაპალატი ბაგრატ I (826-876) და ერთიანი საქართველოს მეფეები – ბაგრატ III (978-1014, კურაპალატი 1001-იდან) და ბაგრატ IV (1027-1072, კურაპალატი 1030/1031-იდან 1048/1050-მდე23). პარეხის მონასტრის ისტორიის, სამონასტრო კომპლექსში შემავალი ეკლესიების ქრონოლოგიის, წარწერიანი ნაგებობის მშენებლობის ტექნიკისა და ზოგადი ისტორიული კონტექსტის გათვალისწინებით, ყველაზე ლოგიკურია წარწერაში მოხსენიებული იყოს აშოტ კურაპალატის ძე – ბაგრატ I კურაპალატი (826-876), რომელიც, ”გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრების” მიხედვით, ცნობილია როგორც არაერთი საეკლესიო ცენტრის ქტიტორი თუ შემწირველი:
1. შეწირულობა ხანცთისადმი. აშოტ კურაპალატმა ხანცთას ”შეწირნა ადგილნი კეთილნი და შატბერდისა ადგილი აგარაკად ხანცთისა. მაშინ სამთა მათ დიდებულთა ძეთა კურაპალატისათა – ადარნესე, და ბაგრატ, და გუარამ შეწირეს თითოეულად, რაიცა სახმარი მონასტერსა მისსა უხმდა, ყოველი უხუებით” (გიორგი მერჩულე 1963: 262-263);
2. შატბერდის შენება; შეწირულობა. გრიგოლ ხანცთელი ულოცავს ბაგრატს კურაპალატობის მიღებას, შემდეგ კი თხოვნით მიმართავს - ”...არამედ აწ ამას ვითხოვ შენგან: არს აშოტ კურაპალატისა შეწირული აგარაკი ხანცთას და იქმნების კეთილად მონასტრად. უკუეთუ მიბრძანოს მეფობამან შენმან, აღვაშენო სადიდებელად ღმრთისა და საცხორებელად სულისა შენისა, და ვიდრე ეგოს ცა¡ და ქუეყანა¡, ეგოს მას შინა ლოცვა¡ შენთვს». მაშინ სიხარულით უბრძანა ბაგრატ კურაპალატმან შენება¡ მისი და მისცა ყოველივე სახმარი საშენებელად.” გარკვეული ხნის შემდეგ ”უწოდა კურაპალატმან წმიდასა მას. და ვითარცა მიიწია მის წინაშე, ყოველი აუწყა კეთილად განმარჯუებაი მონასტრისაი მის ქრისტჱს მიერ. მაშინ უბრძანა ადგილნი მარჯუენი აგარაკად შატბერდსა, და ყოველი, რაიცა უხმდა, მისცა მისთვს სრულიად საშენებელად (გიორგი მერჩულე 1963: 273).
3. იშხნის მეორედ შენება. ”კურაპალატი მივიდა იშხანს და ნეტარნი იგი კაცნი მამაი გრიგოლ და მამა¡ საბა თანა. და ფრიად შეუყუარდა კურაპალატსა ადგილი იგი. არამედ რაისა-ღა განვაგრძობ სიტყუათა? ნებითა ღმრთისაითა იქმნა საბა ებისკოპოს იშხანსა ზედა, ნეტარისა ნერსე კათალიკოზისა აღშენებულსა კათოლიკე ეკლესიასა და საყდარსა მისსა, რომელი წელიწადთა მრავალთა დაქურივებულ იყო. აწ კუალად იქმნა სულიერი ქორწილი და მეორედ აღეშენა ამის ნეტარისა მიერ, ხოლო ხორციელად მოღუაწებითა ღმრთის-მსახურთა მათ მეფეთაითა” (გიორგი მერჩულე 1963: 274).
4. პარეხის მონასტერი. სამლოცველო-საძვალე. ხედი ჩრდილო-დასავლეთიდან. - (+)
4. შეწირულობა კლარჯეთის მონასტრებისადმი. გრიგოლ ხანცთელის თხოვნით აშოტ კურაპალატის ძეებმა - ადარნესე, ბაგრატ და გუარამ ბაგრატიონებმა ერთად მოილოცეს ”მისნი იგი შენებულნი მონასტერნი და ყოველნი კლარჯეთისა უდაბნონი”: შატბერდი, ჯმერკი, ბერთა, დაბა, ოპიზა, ხანცთა, მიძნაძორო¡, წყარო¡ს თავი, ბარეთელთა¡. მერჩულეს არ გამორჩენია საგანგებოდ გაესვა ხაზი, რომ თითოეული მონასტრის მიმართ ძმები უხვად გასცემენ შესაწირავებს (გიორგი მერჩულე 1963: 274-276). მერჩულისგან იმასაც ვიგებთ, რომ კლარჯეთის მონასტერთა მოლოცვის შემდეგ წმინდა მამები გამოვიდნენ ინიციატივით, რათა ”დაადგინონ გრიგოლ არქიმანდრიტად ყოველთა კლარჯეთისა”. ანჩელმა ეპისკოპოსმა, ბაგრატ კურაპალატმა და მისმა ძმებმა ”ფრიად განიხარეს” და მართლაც, გრიგოლ ხანცთელი კლარჯეთის უდაბნოთა არქიმანდრიტად დაინიშნა (გიორგი მერჩულე 1963: 276). ბაგრატ კურაპალატისა და მამა გრიგოლის ახლო ურთიერთობაზე ის ფაქტიც მეტყველებს, რომ ბაგრატის ძე – დავით კურაპალატი (876-881) გრიგოლ ხანცთელის ნათლული ყოფილა (გიორგი მერჩულე 1963: 276). როგორც ვხედავთ, ”გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრების” მიხედვით, ბაგრატ კურაპალატი, მამის გარდაცვალების შემდეგ, კლარჯეთში ფართოდ გაშლილი სამონასტრო მშენებლობის ერთ-ერთი მთავარი დამფინანსებელია. ამ ფონზე, სრულიად შესაძლებელია, იგი პარეხის მონასტრის ქტიტორიც იყოს. გიორგი მერჩულე თავის თხზულებაში მოგვითხრობს: ”რაჟამს ხანცთაი იქმნა სახელოვან მადლითა და სიხარულევან სულიერთა შვილთაგან, მას ჟამსა მიძნაძოროით ხანცთად მოვიდა დიდი მეუდაბნოე მიქელ მამა¡, რომელიცა დაემკვდრა პარეხთა, რამეთუ იყო იგი მეგობარ ნეტარისა მამისა გრიგოლისა. და ეძიებდა მარტოდ-მყოფებასა და პოვა თავისა თვსისა სამკვდრებელი ბერთისა პარეხთა24 და განზრახვითა ამის წმიდისაითა დაემკვდრა მათ შინა და კეთილად წარემართა სათნოებათა მიმართ უფლისათა” (გიორგი მერჩულე 1963: 280). ციტატიდან ბოლომდე არ ჩანს, არსებობდა თუ არა მანამდე პარეხში რაიმე, თუ ამ ადგილას სამონასტრო ცხოვრების დაწყების ინიციატორი სწორედ მამა მიქელია. თუმცა ნიშანდობლივია, რომ პარეხის ორი ეკლესიიდან უძველესს ხელოვნებათმცოდნეები სწორედ მიქელ პარეხელის მოღვაწეობის ახლო პერიოდით ათარიღებენ25. პარეხში მონასტრის დაარსების ისტორია `სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებაში” გვხვდება: ”მოვიდა მუნით (ოპიზით - ბ.კ.) და აღაშენა უწყებითა საღმრთოითა მცირე ეგუტერი და შესაკრებელი მცირეთა ძმათა[ი] ადგილსა კლდოანსა და უვალსა კაცთაგან, რომელსა პარეხ უწოდიან. ხოლო ესე სიტყუა¡ მამათა მიერ მოვალს ჩუენდა, რამეთუ მიქაელ იყო აღმაშენებელი, სასწაულთა და ნიშთა მოქმედი მაღალთა და დიდთაი...” (ბასილი ზარზმელი 1963: 322). თუმცა მთელი სირთულე ისაა, რომ თხზულებისა და შესაბამისად, იქ მოხსენიებული მიქაელ პარეხელის მოღვაწეობის პერიოდის დათარიღება მკვლევართა შორის აზრთა დიდ სხვადასხვაობას იწვევს - მკვლევართა ნაწილი VII საუკუნისკენ იხრება, ნაწილი კი IX-X საუკუნეებს ანიჭებს უპირატესობას. მართლაც, ”საეჭვოდ” ემთხვევა ”გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრების” მიქელისა და ”სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების” მიქაელის სახელები, აგრეთვე მათი მოწაფეების - ბასილის სახელი, რომელსაც ასევე ორივე წყარო ახსენებს. გარდა ამისა, ორივე თხზულება ფაქტობრივად მიქელ/მიქაელს მიაწერს პარეხში სამონასტრო ცხოვრების დაწყებას (გიორგი მერჩულესთანაც თითქოს ასეთი კონტექსტია). თუმცა ბევრია ბიოგრაფიული სხვაობებიც. მიუხედავად იმისა, რომ არაერთი მკვლევარი შეეხო ”სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების” დათარიღების საკითხს, ვფიქრობთ, პარეხის მონასტერთან დაკავშირებით არსებული პრობლემები ჯერ არ მოხსნილა26. ასე მაგალითად, თუ ამ `ცხოვრებების~ `მიქელ~ და `მიქაელ~ პარეხელები ორ განსხვავებულ ეპოქაში (VII და IX სს.) მოღვაწე მამები არიან, მაშინ დგება შემდეგი საკითხები: ა) ხომ არ არის ”სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების” პარეხი სხვა სავანე? ”პარეხი” ხომ გამოქვაბულს ნიშნავს27, შესაბამისად, ადვილი შესაძლებელია ასეთი ადგილი/ტოპონიმი სხვაგანაც ყოფილიყო28; მაგრამ ასეთი სხვა მონასტერი დღემდე არ ჩანს; ბ) თუკი სერაპიონის `ცხოვრებაში~ პარეხის ადრეული ეტაპია ასახული, გრიგოლისაში კი - მოგვიანო, რატომ არ არის ამ პერიოდის ფენები ნამონასტრალის ტერიტორიაზე29, ან რატომ არ იხსენიება მონასტრის `სიძველე~ გიორგი მერჩულესთან30? და პირიქით: თუკი ორივე ”ცხოვრების” მიქელ/მიქაელ პარეხელი ერთი და იგივე პირია, რა ვუყოთ არსებულ ბიოგრაფიულ სხვაობებს31? ვიდრე არსებული წინააღმდეგობები დაიძლევა, მანამდე, ვფიქრობთ, სანდო წყაროდ აღიარებულ `გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრების~ მონაცემებს უნდა დავეყრდნოთ. ამ თხზულების თანახმად კი, პარეხში სამონასტრო ტიპის ცხოვრება უნდა დაწყებულიყო გრიგოლ ხანცთელის ეპოქაში, სავარაუდოდ - 830-840-იან წლებში. საინტერესოა, რომ პარეხი არ იხსენიება კლარჯეთის იმ მონასტერთა შორის, რომლებიც მოინახულეს და მოილოცეს ბაგრატ კურაპალატმა და მისმა ძმებმა. შესაძლოა იმიტომ, რომ ”აქ ერთხანს მხოლოდ ანაქორეტი ბერები ცხოვრობდნენ (ჯერ მიქაელი,32 შემდეგ ბასილი)33. იმხანად პარეხი მახლობლად მდებარე ბერთის მონასტრის ერთგვარ შტოდ განიხილება (”ბერთის პარეხნი”). დამოუკიდებელი კოინობიური მონასტერი პარეხში, როგორც ჩანს, აღმოცენდა IX საუკუნის II ნახევარში~ (ხოშტარია 2009: 202). მაშასადამე, ქრონოლოგიური თანხვედრიდან და გიორგი მერჩულის ცნობებიდან გამომდინარე, სრულიად ლოგიკურია, რომ ამ პერიოდში აღმოცენებული თუ აღდგენილი სხვა საეკლესიო ცენტრების მსგავსად, პარეხის მონასტრის მთავარ ან ერთ-ერთ ქტიტორად ასევე ბაგრატ კურაპალატი ვიგულისხმოთ. ”გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრებისა” და მონასტრის არქიტექტურული მონაცემები სწორედაც რომ ემთხვევა ტაო-კლარჯეთში ბაგრატის მმართველობის პერიოდს. წარწერაში არის კიდევ ერთი ნიშანდობლივი დეტალი: ბაგრატის მოხსენიება კურაპალატის ტიტულით. ეს შესაძლოა დამატებით არგუმენტად იქცეს, რათა წარწერის ბაგრატად არა რომელიმე მეფე, არამედ ბაგრატ I კურაპალატი, აშოტის ძე მივიჩნიოთ. არაერთი ეპიგრაფიკული თუ დოკუმენტური მასალიდან ჩვენთვის მხოლოდ ერთეული შემთხვევებია ცნობილი, როცა ბაგრატ IV მხოლოდ კურაპალატად იხსენიება (იხ. მაგ.: ქწკ 1989: 46). ბაგრატ III კი არსად გვხვდება მხოლოდ კურაპალატად. იქ, სადაც ბაგრატ III-ის ტიტულატურაში კურაპალატიც ფიგურირებს, ყველგან სხვა ტიტულებს (”აფხაზთა მეფე”, ”აფხაზთა და ქართველთა მეფე”...) მოსდევს. ერთადერთი გამონაკლისია ქუთაისის ტაძრის წარწერა: ”...ადიდე ძლიერი ბაგრატ კურაპალატი, აფხაზთა და ქართველთა მეფე...” (ქწკ 1980: 53-54). სამწუხაროდ, პარეხის წარწერაში ფორმულის - ”ად(ი)დ(ე)ნ ღ(მერთმა)ნ ბაგრატ კურა[პალატი]” - ემდეგ, I სტრიქონის ბოლო ნაწილი და II სტრიქონის დასაწყისი აღარ იკითხება, რაც ტოვებს იმის დაშვების შესაძლებლობას, რომ თავის დროზე, ზემოთ მოტანილი მაგალითის ანალოგიურად, ”კურაპალატს” აქაც მოსდევდა ”აფხაზთა და ქართველთა მეფე”, ”აფხაზთა მეფე” თუ სხვ34. შესაბამისად, ვერ დავიჟინებთ, რომ წარწერაში ბაგრატი მხოლოდ კურაპალატად იხსენიება. თუმცა ისიც ფაქტია, რომ უმრავლეს შემთხვევებში ბაგრატ III-ისა და ბაგრატ IV-ის ტიტულატურა არ იწყება ”კურაპალატით”. ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, წარწერაში ტიტულატურის დაწყება ”კურაპალატით” (შესაძლოა არც მოსდევდა მას სხვა ტიტული) შეგვიძლია ჩავთვალოთ ბაგრატ I-ის სასარგებლო ერთ მორიგ, თუმცა არა მყარ არგუმენტად. სამწუხაროდ, ვერც სამლოცველოს არქიტექტურა იქნება წარწერის დამათარიღებელი შეუვალი არგუმენტი. ჯერ ერთი, როგორც აღვნიშნეთ, იგი თითქმის არაა შესწავლილი, მეორეც – განსხვავებით მონასტრის ეკლესიებისგან, მისი ზომები და ხუროთმოძღვრული ნიშნები გაცილებით მოკრძალებულია იმისათვის, რომ დათარიღებისათვის რაიმე ხელჩასაჭიდს შეიცავდეს. ერთადერთი გზა, ვფიქრობთ, სამშენებლო ტექნიკის შედარება შეიძლება იყოს. ქვების ზომაზე, დამუშავებასა და წყობაზე დაკვირვებით კი თითქოს ჩანს, რომ სამლოცველო არ უნდა აეგოთ მონასტრის რომელიმე ეკლესიის პარალელურად. თვალში საცემია ამ მხრივ სამლოცველოს განსხვავება როგორც ზედა (IX საუკუნის შუა ხანები ან II ნახევარი), ისე ქვედა (IX-X სს. მიჯნა) ეკლესიასთან35 - იგი აშკარად ”ჩამორჩება” ქვედა ეკლესიის სამშენებლო ტექნიკას (სამლოცველოს საპირე წყობის ქვები უხეშად არის დამუშავებული, რიგების სიზუსტე არ არის ისე მკაცრად დაცული, როგორც ქვედა ეკლესიაში...), მეორე მხრივ კი – `უსწრებს~ ზედა ეკლესიას (ეკლესიაში უფრო დიდი ზომის ქვებია გამოყენებული, შიგადაშიგ კი მცირე ქვებია ჩართული, საპირე წყობა უხეში და უწესრიგოა – ინტერიერშიც და განსაკუთრებით ფასადზე; სამლოცველოს მშენებელი კი მეტ-ნაკლებად თანაბარი, საშუალო ზომის ქვებს იყენებს, ცდილობს ასე თუ ისე დაიცვას რიგები...). შესაბამისად, რჩება შთაბეჭდილება, რომ მონასტრის მშენებლობის ისტორიაში სამლოცველო ორ ეკლესიას შორის არსებულ პერიოდს ასახავს. ანუ გამოდის, რომ პარეხის სამლოცველოს აგება ზოგადად IX საუკუნის II ნახევრით უნდა დავათარიღოთ36. თუკი ჩავთვლით, რომ ჩვენი წარწერა სამლოცველოს აგების თანადროულად კეთდება (რაც სრულიად მოსალოდნელია) და იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ ბაგრატ I კურაპალატი თავისუფლად შეგვიძლია მივიჩნიოთ პარეხის მონასტრის ქტიტორად, ვფიქრობთ, ლოგიკური სურათიც გამოდის: ბაგრატი ახლად დაარსებული მონასტრისთვის აგებს სამლოცველოს, მადლიერი ძმობა კი სამლოცველოს კედელზე წარწერის გაკეთებით მისი მოხსენიების წესს განსაზღვრავს. თუმცა აქაც უნდა გავუსვათ ხაზი, რომ სრულიად დასაშვებია სამლოცველო შენდებოდეს IX საუკუნეში, მაგრამ მოსახსენებელი წარწერა XI საუკუნეში, ერთ-ერთი ბაგრატის დროს სრულდებოდეს. კიდევ ერთი არგუმენტი ბაგრატ I კურაპალატის სასარგებლოდ: როგორც ვნახეთ, ბაგრატ აშოტის ძე საკმაოდ აქტიურადაა ჩართული ტაო-კლარჯეთის სავანეების ცხოვრებაში, სამონასტრო მშენებლობებში და ეს ლოგიკურიცაა, მისი სამფლობელო ძირითადად ამ რეგიონებს მოიცავს, მისი პოლიტიკური ცენტრი აქვეა, არტანუჯში. ბაგრატ III-ისა და ბაგრატ IV-ის პოლიტიკური და კულტურული აქცენტები კი, როგორც ვიცით, ძირითადად ”აფხაზეთის” (დასავლეთ საქართველოს), `ქართლისა” (შიდა ქართლი) თუ უცხოეთის სამონასტრო კერებისკენაა მიმართული. ასეთ დროს ერთ-ერთი მთავარი საშუალება, რამენაირად განისაზღვროს წარწერის თარიღი და შესაბამისად, გაირკვეს მასში მოხსენიებული ბაგრატ კურაპალატის ვინაობა, ცხადია, პალეოგრაფიული მონაცემებია. პარეხის წარწერა მართალია ძალზე ნაკლულია, მაგრამ საკმარისადაა შემორჩენილი იმისათვის, რომ წარმოდგენა შევიქმნათ მის მახასიათებლებზე. თუმცა სირთულე ის არის, რომ X-XI საუკუნეების მასალასთან შედარებით ძალზე მწირია IX საუკუნის ნიმუშები, რომელსაც ასევე უნდა დავადაროთ ჩვენი წარწერის პალეოგრაფიული მონაცემები. ზუსტად დათარიღებული IX საუკუნის წერილობითი ნიმუშები ზოგადადაც ცოტა გვაქვს და მათგან თარიღიანი ნუსხური ძეგლები37 – თითებზე ჩამოსათვლელი, ისიც მცირე ტექსტები: პილიგრიმული წარწერა ატენის სიონიდან (850 წ.)38; უძველესი ქართული დათარიღებული ხელნაწერის (864 წ.) – სინური მრავალთავის ანდერძი (აბულაძე 1973: 83); პილიგრიმული წარწერა ატენის სიონიდან (875 წ.)39. თუკი პალეოგრაფიული თვალსაზრისით მხოლოდ ამ მწირ მასალას დავეყრდნობით (სხვა გამოსავალი ამ ეტაპზე არც გვაქვს, ყველა სხვა შემთხვევაში ძეგლები ზოგადად, ”პალეოგრაფიული გამოცდილების” მიხედვით თარიღდება, როგორც წესი, 1 ან 2 საუკუნის სიზუსტით), მაშინ მივიღებთ, რომ პარეხის წარწერის პალეოგრაფია მეტ სიახლოვეს ამჟღავნებს X და XI საუკუნის ხელნაწერების40 ნუსხურთან. ვფიქრობთ, ზემოთ გამოთქმული მოსაზრებები, რომლებიც ძირითადად გიორგი მერჩულის ცნობებსა და მონასტრის არქიტექტურულ მონაცემებს ემყარება, წარწერის IX საუკუნით დათარიღების საშუალებას უფრო გვაძლევს, ვიდრე XI საუკუნით, თუმცა, როგორც ვნახეთ, ხელთ არა გვაქვს არცერთი არგუმენტი, რომელიც საერთოდ გამორიცხავდა წარწერის XI საუკუნით (1001-1014, 1030/1031-1048/1050 წწ.) დათარიღების შესაძლებლობას. მსგავსი ვითარება გვაქვს პალეოგრაფიასთან დაკავშირებითაც, იმ განსხვავებით, რომ ამჯერად პირიქით, დამწერლობათმცოდნეობითი მონაცემები წარწერის XI საუკუნით დათარიღების საშუალებას უფრო გვაძლევს. თუმცა არც IX საუკუნე უნდა გამოვრიცხოთ, ვინაიდან საკმაოდ მწირია (ხანაც – ძალზე ზოგადი) ჩვენი წარმოდგენა ამ პერიოდის ნუსხურზე, მის განვითარებასა და თავისებურებებზე, სხვადასხვა კალიგრაფიულ სკოლებზე41... გამოდის, რომ წარწერის დათარიღებას IX საუკუნით მხარს უჭერს ისტორიული კონტექსტი, მაგრამ, მეორე მხრივ, ხელს არ უწყობს პალეოგრაფიული მონაცემები, თუმცა წარწერის ქრონოლოგიის საბოლოოდ განსაზღვრაში დაბრკოლებას წარმოადგენს ჩვენამდე მოღწეულ ზუსტად დათარიღებულ ადრეულ ძეგლთა სიმწირე. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ წარწერის ბაგრატ I კურაპალატის (826-876) პერიოდით დათარიღების შემთხვევაში პარეხის წარწერა ჩვენთვის ცნობილი ერთ-ერთი ძველი (ან საერთოდაც, უძველესი) ნუსხური დამწერლობის ნიმუში გამოდის. როგორც ვნახეთ, პალეოგრაფიული მონაცემებიდან გამომდინარე, სრულიად დასაშვებია, რომ წარწერაში ბაგრატ III ან ბაგრატ IV იხსენიებოდეს. ასეთ შემთხვევაში, ცხადია, წარწერა არ უკავშირდება სამლოცველოს ან რომელიმე ეკლესიის მშენებლობის პროცესს (მონასტრის ყველა ნაგებობა აშკარად XI საუკუნემდელია). უნდა ვიფიქროთ, რომ საქართველოს მეფემ გარკვეული შეწირულობა გაიღო და მონასტრის მადლიერმა ძმობამ გარკვეული მოსახსენებელი დაუწესა მას. ვფიქრობთ, პარეხის წარწერის ქრონოლოგიის საკითხი ჯერჯერობით ბოლომდე გარკვეულად ვერ უნდა ჩაითვალოს. დათარიღების შესაძლო პერიოდები ასე გამოიყურება: 826-876 წწ. (უფრო: 840-50-იანი – 876 წწ.); 1001-1014 წწ.; 1030/1031 - 1048/50 წწ. ამგვარი ვრცელი მონაკვეთი შესაძლოა მომავალში ნუსხურის მყარად დათარიღებული ადრეული ნიმუშების გამოვლენამ დაავიწროვოს.
5. პარეხის მონასტერი. სამლოცველო - საძვალის ნაშთი აფსიდის ჩრდ. - აღმოსავლეთ კუთხეში - (+)
წარწერიანი ნაგებობის დანიშნულება
რას წარმოადგენდა წარწერიანი ნაგებობა? ნიკო მარი მას მცირე ეკლესიას (церковка) უწოდებს. ვახტანგ ჯობაძე რატომღაც არ განიხილავს მას, ბრუნო ბაუმგარტნერი და დავით ხოშტარია კი სამლოცველოდ მოიხსენიებენ. ეჭვგარეშეა, რომ ნაგებობა საღვთისმსახურო დანიშნულებისა უნდა ყოფილიყო, რაზეც ინტერიერში, აღმოსავლეთ მხარეს მომრგვალებული აფსიდის არსებობა მიანიშნებს. წარწერის შინაარსიდან და ნაგებობის დომინანტური მდებარეობიდან გამომდინარე, შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ ეს იყო სამლოცველო/ეკლესია, საგანგებოდ აგებული მონასტრის დამაარსებლის, იმ ეპოქისათვის საკმაოდ ცნობილი საეკლესიო მოღვაწის – მიქელ პარეხელის საძვალედ. ”გრიგულ ხანცთელის ცხოვრებაში” ვკითხულობთ: მამა მიქელი ”პარეხთა შინა მრავალთა წელიწადთა ცხოვნდა და აღ-რაი-ესრულა, მუნვე დაემარხა. და აწ საფლავი მისი და დიდებულისა მამისა ბასილისი, რომელიცა შემდგომად მისსა პარეხთა მკვდრ იყო, ერთგან არიან და კაცთა კურნებასა მიჰმადლებენ, რომელნი სარწმუნოებით მივლენან მათდა” (გიორგი მერჩულე 1963: 281). საინტერესოა, რომ X საუკუნის ჰაგიოგრაფი ხაზგასმით მიუთითებს პარეხის მონასტერში წმინდა მამების საძვალის არსებობისა და ამ სიწმინდის მაკურნებელი ძალის შესახებ. აღნიშნულ ინფორმაციაში თითქოს ისიც იკითხება, რომ საძვალე გამორჩეულ ადგილას უნდა ყოფილიყო, აქ ხომ მოსალოცად საგანგებოდ მოდიოდნენ მორწმუნენი. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, პარეხის მკვლევართა ძირითად ყურადღებას კომპლექსის 2 ეკლესია იპყრობდა, ჩვენთვის საინტერესო სამლოცველოს კი ისინი ან საერთოდ არ ახსენებდნენ, ან მხოლოდ გაკვრით ეხებოდნენ. შესაბამისად, მეცნიერებს გამორჩათ აღენიშნათ, რომ სამლოცველოს საკურთხეველში, ქვედა დონეზე, აფსიდის ჩრდილოეთ მხარეს, კლდეში ჩაჭრილი და თაღით გადახურული, ნახევრად ჩანგრეული ღიობია, რომელიც სხვა არაფერი შეიძლება იყოს, თუ არა ”წმინდა საძვალე”. პარეხის მონასტერში კი, გამორჩეულ ადგილას, ცალკე მდგარი სამლოცველოს საკურთხეველში, ლოგიკურია სწორედ დამაარსებლის - მიქელ პარეხელისა და მისი მოწაფის წმინდა ნაწილები ყოფილიყო. ამაზე უნდა მეტყველებდეს სამლოცველოს ინტერიერში ჩვენი წარწერის არსებობაც, რომელშიც ქვეყნის უმაღლესი ხელისუფალი იხსენიება. ნიშანდობლივია ისიც, რომ ტექსტში ერთგან გვხვდება სიტყვა ”სიწმიდე”, რომელიც სავარაუდოდ სწორედ `წმინდა საფლავებს~ უნდა შეესაბამებოდეს. სამლოცველო-საძვალე რომ მორწმუნეთა საგანგებო ყურადღებას იპყრობდა, ამაზე რამდენიმე წარწერის არსებობაც მიანიშნებს. დღეისათვის დანამდვილებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ნაგებობაში, რომლის ნახევარზე მეტი დანგრეულია, ბოლო დრომდე 3 წარწერა იყო (მათგან მინიმუმ 2 - ვრცელი)42. ამ ანალოგიით შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ სამლოცველოში კიდევ არაერთი წარწერა იყო. საინტერესოა, რომ ქართველ ხელოვნებათმცოდნეთა მიერ მიკვლეული, ამჟამად უკვე დაკარგული წარწერა სწორედ საძვალის თავზე, აფსიდის ჩრდილოეთ მონაკვეთში ყოფილა, რაც ასევე ამ სიწმინდის მიმართ არსებულ განსაკუთრებულ დამოკიდებულებაზე უნდა მიანიშნებდეს. თუკი ჩვენს წარწერაში ბაგრატ I იხსენიება, უნდა ვიფიქროთ, რომ იგი სამლოცველოს ქტიტორია და მიქელ პარეხელისა და მისი მოწაფის ბასილის გარდაცვალებიდან მალევე სპეციალურად მათ საძვალედ აშენებს ახალ ნაგებობას პარეხის მონასტერში. თუ წარწერაში ბაგრატ III ან ბაგრატ IV უნდა ვიგულისხმოთ, მაშინ ლოგიკურია ვიფიქროთ, რომ საქართველოს მეფე მატერიალურად შეეწია მონასტერს და მადლიერმა მამებმაც წმინდა ადგილას საგანგებო მოსახსენებელი გაუჩინეს მას. არ ჩანს დამაჯერებელი ნიკო მარის მოსაზრება, რომელიც წმინდა მამების საფლავად მონასტრის ძირითადი შენობებიდან მოშორებით მდგარ ოთხკუთხა ნაგებობას (`მავზოლეუმს~) გულისხმობს (მარი 1911: 175). ეს ნანგრევები, ჯერ ერთი, საკმაოდ მანძილითაა დაშორებული ეკლესიებიდან და სამლოცველოდან (როგორც წესი, საძვალე ან ეკლესიაში, ან ეკლესიაზე საგანგებოდ მიდგმულ ნაგებობაში იყო ხოლმე), მეორეც - მას არანაირი ნიშანი არა აქვს, რომ მაინცდამაინც საძვალედ ჩავთვალოთ (აფსიდი, მთლიანად ან სანახევროდ მიწაში ჩადგმული ნაწილი...). რაც მთავარია, ჩვენში არ არსებობდა წმინდა მამებისთვის ასეთი ცალკე მდგარი, ”მავზოლეუმის” ტიპის შენობების აგების ტრადიცია. როგორც ჩანს, როდესაც ნიკო მარი გიორგი მერჩულის მიერ საგანგებოდ აღნიშნული საძვალის იდენტიფიცირებას ცდილობდა, იგი ეძებდა გარკვეული ნიშნებით გამორჩეულ, თვალსაჩინო ნაგებობას. მის მიერ საძვალედ მიჩნეული შენობა კი გარკვეულწილად მართლაც ასეთია – დგას განცალკევებით, კომპლექსის ძირითად ნაწილთან შედარებით შემაღლებულ ადგილას, მის ქვემოთ იშლება არაჩვეულებრივი პანორამა, ზომით არცთუ მცირეა, აქვს სწორი ფორმები, თავის დროზე კარგად და მწყობრად უნდა ყოფილიყო ნაგები. ამგვარი შენობა კი უფრო ლოგიკურია, ვთქვათ, მონასტრის წინამძღვრის, სხვა გამორჩეული ბერის ან სულაც, საპატიო სტუმრისთვის განკუთვნილ სენაკად მივიჩნიოთ.
___________________________________________________________________________________
1. მონასტერში მისვლისას უკვე ბინდდებოდა, ხელოვნებათმცოდნეთა ყურადღება კი ძირითადად ნაგებობათა ხუროთმოძღვრებისკენ იყო მიმართული. დროის უქონლობისა და ბინდის გამო, სამწუხაროდ, წარწერის შესწავლა, აღწერა ან ფოტოფიქსაცია ვერ მოხერხდა.
2. ”აფსიდში შემოინახა ბათქაშის ფრაგმენტი ზედ დატანილი ძლიერ გაცრეცილი ფრესკული ასომთავრული წარწერით” (ხოშტარია 2009: 206). გარდა წიგნში მოტანილი ინფორმაციისა, დავით ხოშტარიამ, ნინო ბაგრატიონმა და გიორგი ბაგრატიონმა ზეპირ საუბარში გაიხსენეს, რომ წარწერა შესრულებული იყო აფსიდის ჩრდილოეთ მონაკვეთში; იატაკის დონიდან დაახლოებით 1,5 მ სიმაღლეზე; თეთრი თუ ბაცი ნაცრისფერი საღებავით; რამდენიმე, დაახლოებით 7-8 სტრიქონად; წვრილი ასომთავრულით. სამწუხაროდ, მოხდა ისე, რომ ექსპედიციის წევრთა დღიურებში აღნიშნული ინფორმაცია ვერ აისახა და მონაცემები მხოლოდ ზეპირ ხსოვნას დაეფუძნა.
3. მაგალითად, როგორც ავსტრიელმა ისტორიკოსმა ბრუნო ბაუმგარტნერმა მითხრა, აღნიშნულ სამლოცველომდე იგი არც კი მისულა, კლდეზე გადაკიდებული ვიწრო ბილიკის გავლა სახიფათოდ მიიჩნია და ნაგებობას მხოლოდ შორიდან შეავლო თვალი.
4. კონფერენციის თეზისებში შეცდომით 2008 წელია მითითებული (კუდავა 2010: 58). აღნიშნული ინფორმაცია ზეპირ წყაროზე იყო დამყარებული.
5. ციტატა ფილმიდან: `ჩვენთვის მოულოდნელად ზედა ეკლესიის ერთ-ერთ კედელზე იმ წარწერას მივაკვლიეთ, რომელიც ჯერ კიდევ არ არის გამოქვეყნებული და შესწავლილი. ბათქაშიან კედელზე წარწერის 6 სტრიქონია შემორჩენილი. იგი შავი საღებავით და ნუსხა-ხუცური ანბანითაა შესრულებული. წარწერაში ყველაზე კარგად ბოლო 2 სიტყვა – `სერობასა ზედა~ იკითხება.~ ფილმში წარწერის ფოტოც იყო ნაჩვენები (საზოგადოებრივი მაუწყებელი, თიბისი თივი. გადაცემის და სცენარის ავტორი - გიორგი კალანდია, რეჟისორი – ლევან ახობაძე).
6. ისტორიკოსი ბუბა კუდავა, თურქოლოგი მირიან მახარაძე, გეოლოგი მიხეილ ბეჟანიშვილი, სტუდენტი მაგისტრანტი გრიგოლ კობიაშვილი.
7. დასახლებამდე და შემდეგ მონასტრამდე მეგზურობა ხეობის მკვიდრმა, 15 წლის არაჩვეულებრივმა ყმაწვილმა – გულთექინმა გაგვიწია.
8. განსაკუთრებული მადლობით მინდა მოვიხსენიო ჩემი ყოფილი სტუდენტი, ისტორიკოსი გრიგოლ (გიგი) კობიაშვილი, რომელიც ძალიან დამეხმარა მუშაობაში.
9. ჯგუფის წევრები: ისტორიკოსები ბუბა კუდავა და გოჩა საითიძე, ბიბლიოგრაფი ლევან თაქთაქიშვილი, ახალგაზრდა კალიგრაფი დავით მაისურაძე (ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის მიერ ორგანიზებული კონკურსის - ”ქართული კალიგრაფია” - 2010 წლის გამარჯვებული) და ტელეკომპანია ”იმედის” გადამღები ჯგუფი - ჟურნალისტი გოდერძი შარაშია, ოპერატორი გურამ ხუხუნაშვილი, მძღოლი კახა მაისურაძე.
10. მეხმარებოდნენ გოჩა საითიძე და დავით მაისურაძე.
11. თბილისში დაბრუნების შემდეგ ტელეკომპანია "იმედის" საინფორმაციო პროგრამა "ქრონიკაში" გავიდა სპეციალური სიუჟეტი პარეხის მონასტრისა და მისი წარწერის შესახებ (ავტ. გ.შარაშია).
12. თუმცა კედლის დღეისათვის შემორჩენილი ნაწილის უკიდურეს მარცხენა, აღმოსავლეთ მხარეს.
13. სამლოცველო ოდესღაც შელესილი ყოფილა. ამას ცხადყოფს შემორჩენილი ფრაგმენტები: წარწერიანი ადგილი და მისი ზედა არე; ნახევრადგადარჩენილი დასავლეთი კედლის ზედა ნაწილი; დასავლეთით ოდესღაც არსებული სარკმლის ცალი საპირე; მცირე მონაკვეთები საკურთხეველში. დასავლეთითა და აღმოსავლეთით ალაგ - ალაგ დარჩენილი წითელი საღებავები კი მიანიშნებს, რომ ინტერიერში თავის დროზე, მცირე ხაზოვან - დეკორატიული გაფორმება მაინც უნდა ყოფილიყო. ის, რომ სამლოცველო მთლიანად არ ყოფილა მოხატულ - გაფორმებული, ამაზე ჩვენი წარწერის არსებობაც მეტყველებს.
14. წარწერა თავდაპირველად უფრო განიერი უნდა ყოფილიყო. მარცხენა მხარეს წარწერა თითქმის სრულად არის გადაშლილი, შესაბამისად ვერ ხერხდება ზუსტად აზომვა.
15. აქედან ერთი ასლზე ვერ აისახა. კომენტარი იხ. ქვემოთ.
16. საბედნიეროდ, სამლოცველო გადმოზიდული კლდის ქვეშაა მოქცეული, რისი წყალობითაც წარწერა წვიმისაგან დაცულია. რომ არა სამლოცველოს ასეთი მდებარეობა, ტექსტი ალბათ კარგა ხნის ჩამორეცხილი იქნებოდა.
17. ბათქაშის სიმყარისათვის მასში გამხმარი ბალახებისა თუ მცენარეული ნაწილაკების გარევა მიღებული პრაქტიკა იყო ძველ საქართველოში.
18. მუქი შრიფტით მოცემულია ასომთავრულით შესრულებული ასოები
19. მართალია, ასომთავრული და ნუსხური "ს" დიდად არ განსხვავდება ერთმანეთისაგან, მაგრამ აქ აშკარად ასომთავრულია გამოყენებული: აქცენტირების სურვილი; შვეულად წერა (შდრ. ტექსტში გამოყენებული დახრილი ნუსხური "ს"-ები); ასოს საგანგებო "გაფორმება" - თავზე წვრილი, ორივე მხარეს, მაგრამ ძირითადად მარჯვნივ გაზიდული ხაზის დასმა (აქ კალიგრაფს აშკარად ხელი ოდნავ გაექცა - დეკორატიული ხაზი დასაშვებზე მეტადაა მარჯვნივ გაწეული).
20. აქ "ი" უფრო ნუსხურის შთაბეჭდილებას ტოვებს, ვიდრე ასომთავრულისას, მაგრამ თუ ტექსტის სხვა ასოებს (მათ შორის ორგან დადასტურებულ "ი"-ს) შევადარებთ,ის ზომით უფრო დიდია. ჩანს, კალიგრაფს ასომთავრული "ბ"-ს წინ სწორედ ასომთავრული "ი"-ს გამოყვანა ჰქონდა განზრახული და რაღაც "შუალედური" გამოუვიდა (გასათვალისწინებელია, რომ ზოგადადაც ასომთავრული და ნუსხური "ი" ახლოს არის ერთმანეთთან).
21. დღეს ჩრდილოეთის კედელი მთლიანად მორღვეულია, დარჩენილია მხოლოდ ერთგან, კლდეზე დაშენებული ერთი მცირე ნაშთი. ამ ფრაგმენტის მიხედვით ჩანს, რომ კედელს ამ მხრიდანაც ჰქონია ცოკოლი. სამლოცველოს, სავარაუდოდ, სამხრეთიდანაც უნდა ჰქონოდა კარი, მცირე ზომისა მაინც, რადგან სხვაგვარად რთული იქნებოდა ვიწრო გასასვლელის მთელ სიგანეზე ჩაშენებული სამლოცველოს სამხრეთით მდებარე სენაკებთან დაკავშირება.
22. ცნობილია, რომ "კირიელეისონი" ("უფალო შეგვიწყალენ") ხშირად ითქმის ყველა სახის ღვთისმსახურებაზე - ხან 3-გზის, ხანაც 12-ჯერ თუ მეტჯერ (გაბიძაშვილი 2007: 466-467). კლარჯეთში, გრიგოლ ხანცთელის მოღვაწეობის პერიოდში დაარსებული ერთ - ერთი მონასტრის წარწერაში "კირიელეისონის" ამოკითხვამ არ შეიძლება არ გაგვახსენოს გიორგი მერჩულის ცნობილი ფორმულა: "ქართლად ფრიადი ქუეყანაი აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაი ყოველი აღესრულების, ხოლო კირიელეისონი ბერძულად ითქუმის, რომელ არს ქართულად: «უფალო, წყალობა ყავ», გინა თუ «უფალო, შეგვწყალენ” (გიორგი მერჩულე 1963: 290). ჩვენი წარწერა ერთგვარად აღნიშნული ფორმულის ეპიგრაფიკული დადასტურება გამოდის
23. ამ პერიოდში უნდა იღებდეს ბაგრატი ნოველისიმოსობას (გაგოშიძე 2004: 51). `ესე ბაგრატ პირველ იყო კურაპალატი და შემდგომად ნოველისიმოსი და მერმე იქმნა სევასტოს~ (მატიანე ქართლისა¡ 2008: 297).
24. პარეხის/პარეხთას მონასტერი ”ბერთის ხევის” ბოლოშია, ბერთის მონასტერი კი ამ ხეობის შუა წელზეა.
25. `სამშენებლო ხერხები, შიდა სივრცის მოწყობა და ”გრიგოლ ხანცთელის ცხორების” მონაცემები გვიჩვენებს, რომ პირველი, ანუ ზედა ეკლესია უნდა აეშენებინათ IX საუკუნის შუახანებში” (ჯობაძე 2007: 68); ”საერთო პროპორციებითა და საშენი მასალის დამუშავების ხასიათით პარეხის დარბაზული ეკლესია IX საუკუნეს შეიძლება მივაკუთვნოთ” (ხოშტარია 2009: 203).
26. აღარაფერს ვამბობ იმ სხვა წინააღმდეგობებზე, რომლებიც დათარიღების თითოეული ვარიანტის მომხრეების წინაშე დგას.
27. პარეხი - ”კლდე გამოქვაბული”, ”კლდე ნახეთქი” (სულხან - საბა ორბელიანი 1991: 615)
28. თუმცა თვალშისაცემია მიქაელის ოპიზიდან მისვლა პარეხში. ორივე ეს ადგილი კლარჯეთში, ერთმანეთის პარალელურ ხევებშია.
29. ”VI-VII საუკუნის მშენებლობის რაიმე სარწმუნო კვალი პარეხში არ ჩანს” (ხოშტარია 2009: 202).
30. შდრ.: მერჩულესთან ჩანს, რომ გრიგოლის კლარჯეთში გადასვლის დროისათვის ოპიზა მოქმედი მონასტერია (გიორგი მერჩულე 1963: 252-253); ხაზგასმულია, რომ იგი ძველი სავანეა (გიორგი მერჩულე 1963: 282).
31. როგორც ვნახეთ, გრიგოლ ხანცთელის მოწაფე მიქელი ხანცთაში მიძნაძოროდან მოდის, შემდეგ კი პარეხში მკვიდრდება (გიორგი მერჩულე 1963: 280), ”სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების მიხედვით” კი მიქაელი შიო საკვირველთმოქმედის მოწაფეა და პარეხში ოპიზიდან გადმოდის (ბასილი ზარზმელი 1963: 322). აღნიშნულ საკითხზე დეტალურად იხ. ინგოროყვა 1954: 332-336.
32. თუმცა მიქელი მთლად მარტო არ ჩანს. ერთხელ, როდესაც იგი კლდიდან გადმოვარდა, მან პარეხიდან მოწაფე მიავლინა მოძღვართან - გრიგოლ ხანცთელთან და აუწყა ამ განსაცდელის შესახებ (გიორგი მერჩულე 1963: 280-281).
33. სწორედ განმარტოების მიზნით დაემკვიდრა პარეხში მამა მიქელი. მანამდე იგი, როგორც აღვნიშნეთ, მიძნაძოროში და ხანცთაში მოღვაწეობდა (გიორგი მერჩულე 1963: 280).
34. ჩვენი წარწერის შემორჩენილი ნაწილიდან (”ბაგრატ კურა...”) ჩანს, რომ ”კურაპალატი” დაუქარაგმებლად ეწერებოდა. შესაბამისად, თუკი მას სხვა ტიტულებიც მოსდევდა, ისინიც ასევე სრულად უნდა ყოფილიყო. დაზიანებული ადგილების მოცულობის გათვალისწინებით, ეს თეორიულად შესაძლებელია.
35. თუმცა ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ განსხვავების ერთ - ერთი მიზეზი სამლოცველოს მეტი დაცულობაცაა. მას ზემოდან უშველებელი კლდე აქვს გადმოფარებული, რაც ფაქტობრივად სრულად იცავს ნაგებობას წვიმისაგან. ამის გამოა, რომ განსხვავებით ეკლესიებისაგან, სამლოცველოს საპირე წყობაზეც და ინტერიერშიც, კარგადაა შემორჩენილი მოსაპირკეთებელ ქვებს შორის კირით შევსებული ადგილები.
36. ცხადია, ლოგიკურია, რომ მონასტერში ჯერ ეკლესია აგებულიყო, სამლოცველო კი - მოგვიანებით.
37. როგორც მიჩნეულია, დამწერლობის ეს სახეობა საერთოდაც ამ საუკუნეში უნდა წარმოქმნილიყო.
38. ”ქრონიკონსა: რი. ძელო პატიო<ო>ს/ს(ა)ნ(ი)ს[ა] ცა-სახლ[ო]” (ქწკ 1989: 110-111).
39. ”ქრონიკონ/სა ჟე [ესე მე] / დავწე[რე. ვინ ესე წაიკითხოს, ლოც]/ვასა მო[მი£სენეთ]” (ქწკ 1989: 100-101). ვფიქრობთ, ამ წარწერაში ქორონიკონის აღდგენა ცოტა სათუოა, შესაბამისად, შესაძლოა გაჭირდეს მისი მიკუთვნება ზუსტად დათარიღებული ძეგლებისადმი.
40. წარწერა ”მწიგნობრული” ხელით არის შესრულებული, მისი ავტორი აშკარად კალიგრაფ-მწიგნობარია და არა ფერმწერი (შდრ.: სამლოცველო არ უნდა ყოფილიყო მოხატული).
41. აქ არ შეიძლება არ გავიხსენოთ მხედრულ დამწერლობასთან დაკავშირებული მაგალითი: მიჩნეული იყო, რომ მხედრული XI საუკუნეში ყალიბდება, თუმცა ატენის სიონში ადრეული პერიოდის წარწერების გამოვლენამ ეს თარიღი მთელი 2-3 საუკუნით უკან გადასწია. (ქწკ 1989: 45).
42. ბაგრატ კურაპალატისა, მის ქვემოთ არსებული (რომლისგანაც მხოლოდ მცირე ფრაგმენტია დარჩენილი და ხელოვნებათმცოდნეთა მიერ 1995 წელს ნანახი (აწ უკვე განადგურებული).
ლიტერატურა:
1.აბულაძე 1973: აბულაძე ილ., ქართული წერის ნიმუშები: პალეოგრაფიული ალბომი, თბ., 1973
2.ბასილი ზარზმელი 1963: ცხორებაი და მოქალაქობა¡ ღმერთ-შემოსილისა ნეტარისა მამისა ჩუენისა¡ სერაპიონისი, წგ.: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, დასაბეჭდად მოამზადეს ილ. აბულაძემ, ნ. ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, ლ. ქაჯაიამ, ც. ქურციკიძემ, ც. ჭანკიევმა და ც. ჯღამაიამ, ილია აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, I (V-X სს.), თბ., 1963.
3.ბაირამი 2005: Bayram F., Artvin’deki Gürcü Manastırları, 2005.
4.ბაუმგარტნერი 1996: Baumgartner B., Studien zur historischen Geographie von Tao-Klarjeti, Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophie eingereicht an der Geisteswissenschaftlichen Fakultät der Universität Wien, Wien, 1996.
5.გაბიძაშვილი 2007: საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ენციკლოპედიური ლექსიკონი, ავტორ-შემდგენელნი: ენრიკო გაბიძაშვილი (ხელმძღვანელი), მაია მამაცაშვილი, ანა ღამბაშიძე, თბ., 2007.
6.გაგოშიძე 2004: გაგოშიძე გ., ბაგრატ IV ნოველისიმოსი, 1050 წლის უცნობი წარწერა თრიალეთიდან, აკადემიკოს შალვა ამირანაშვილის სახელობის საქართველოს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმი, ნარკვევები, IX, თბ., 2004.
7.გივიაშვილი... 2004: გივიაშვილი ი., კოპლატაძე ი., ტაო-კლარჯეთი, თბ., 2004.
8.გიორგი მერჩულე 1963: გიორგი მერჩულე, შრომაY და მოღუაწებაY გრიგოლისი არქიმანდრიტისაY ხანცთისა და შატბერდისა აღმაშენებელისა, წგ.: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, დასაბეჭდად მოამზადეს ილ აბულაძემ, ნ. ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, ლ. ქაჯაიამ, ც. ქურციკიძემ, ც. ჭანკიევმა და ც. ჯღამაიამ, ილია აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, I (V-X სს.), თბ., 1963.
9.ინგოროყვა 1954: ინგოროყვა პ., გიორგი მერჩულე, ქართველი მწერალი მეათე საუკუნისა, ნარკვევი ძველი საქართველოს ლიტერატურის, კულტურის და სახელმწიფოებრივი ცხოვრების ისტორიიდან, თბ., 1954.
10.კუდავა 2010: კუდავა ბ., უცნობი ნუსხური წარწერა პარეხის მონასტრიდან, `ტაო-კლარჯეთი~ საერთაშორისო კონფერენცია, მოხსენებათა თეზისები, თბ., 2010.
11.მარი 1911: Марр Н., Дневник поездки в Шавшию и Кларджию, Тексты и разыскания по армяно-грузиской филологии, 7, С-Пб, 1911.
12.მატიანე ქართლისა¡ 2008: მატიანე ქართლისა¡, ქართლის ცხოვრება, მთ. რედ რ. მეტრეველი, თბ., 2008.
13.სულხან-საბა ორბელიანი 1991: სულხან-საბა ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, I, ავტოგრაფული ნუსხების მიხედვით მოამზადა, გამოკვლევა და განმარტებათა ლექსიკის საძიებელი დაურთო ილია აბულაძემ, თბ., 1991.
14.ქწკ 1980: ქართული წარწერების კორპუსი, II, დასავლეთ საქართველოს წარწერები, ნაკვ. I (IX-XIII სს.), შეადგინა და გამოსაცემად მოამზადა ვალერი სილოგავამ, 1980.
15.ქწკ 1989: ქართული წარწერების კორპუსი, III, ფრესკული წარწერები, I, ატენის სიონი, გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევა და საძიებლები დაურთეს გურამ აბრამიშვილმა და ზაზა ალექსიძემ, თბ., 1989.
16.ხოშტარია 2009: ხოშტარია დ., კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბ., 2009.
17.ჯობაძე 1992: Djobadze W., Early medieval Georgian monasteries in historic Tao, Klarjet’i, and Savset’i, Stuttgart, 1992.
18.ჯობაძე 2007: ჯობაძე ვ., ადრეული შუა საუკუნეების ქართული მონასტრები ისტორიულ ტაოში, კლარჯეთსა და შავშეთში, თბ., 2007.
Buba Kudava
UNKNOWN NUSKHURI INSCRIPTION FROM
THE MONASTERY OF PAREKHI
Summary
According to the scientific literature, the remains of Parekhi – a monastery founded in the period of activities of Grigol Khandzteli – do not bear any inscriptions. G. Kalandia noticed and filmed hitherto unknown inscription in Parekhi in 2007. Though, the inscription has not been studied up to present. The author had opportunity to study the epigraphic data of this monastery in situ twice (2010) and calligrapher D. Maisuradze copied inscription. 7 lines are placed on the plastered southern wall of interior of a monastic chapel. The inscription is rendered in black ink with craftily calligraphic nuskhuri (with a few majuscule letters). The inscription is badly damaged and the remaining part barely discernible. Epigraphic data coming from the Klarjeti monasteries is very scant. In many cases, the only source of information about those monasteries is the “Life of Grigol Khandzteli” (10th cent.). A few details preserved in the Parekhi inscription give us interesting though intricate clues about the early history of this monastery. The beginning of the inscription mentions “Bagrat Kouropalates”. There are three Bagrats known to be endowed with this Byzantine title: Bagrat I (826-876) and kings of the unified Georgian monarchy Bagrat III (978-1014) and Bagrat IV (1027-1071) wearing the title of Kourapalates in 1030/1031-1048/1050). Judging by the historical context, architecture of the monastic complex in general and chronology of specific buildings and construction techniques, it can be suggested that Bagrat mentioned in the above inscription is the son of Ashot Kourapalates - Bagrat Kourapalates (826-876). The identification seems to be further corroborated by the “Life of Grigol Khandzteli” praising Bagrat as a great supporter and donator of the churches and monasteries in Tao-Klarjeti. Nevertheless, the suggested identification is questioned by paleographic data. The inscription finds more similarities with the nuskhuri specimens of manuscripts dated to the 10th and 11th cent. It should be noted, though, that our information about development of nuskhuri in these centuries is both fragmental and overly generalized. Thus, dating the inscription to the 9th cent. can not be ruled out. Further finds of the certainly dated early examples of nuskhuri will probably narrow down possible chronology of the above inscription and/or correct the suggested one. Finally, what was the function of the building bearing the nuskhuri inscription? Based on the content of inscription and focal disposition of the construction within the monastic complex, it can be assumed that this chapel was specially built as a sepulcher of the founder of the monastery – Michael Parekheli. Giorgi Merchule talks about his sepulcher and its miracle working powers. Indeed, an elongated open space visible under the apse of the chapel might well have served as a “holly sepulcher” as the author of the “Life of Grigol Khandzteli” refers to the grave of Michael Parekheli. Placing the inscription mentioning the highest ruler of the province in this very chapel fits the suggested reconstruction. If we consider the “Bagrat” from our inscription to be Bagrat I Kourapalates, we can further suggest that he sponsored the construction of a sepulcher for Michael Parekheli soon after his departure in the very monastery that Michael had founded. In case of identification of the “Bagrat” with either Bagrat III or Bagrat IV , it should probably be conjectured that a Georgian king had donated to the monastery of Parekhi and grateful monks praised him in their prayers.
|
