|
<უკან დაბრუნება...<<<ბაგრატის ტაძარი>>>
დავით ბერძენიშვილი
წარწერებიანი არქიტექტურული დეტალი ბაგრატის ტაძრის მიდამოებიდან
1986 წლის 13 ოქტომბერს ქუთაისის არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ (ხელმძღვანელი პროფ. ო.ლანჩავა) ბაგრატის ტაძრის მიდამოებიდან, გვიანდელი ციტადელის სამხრეთ - აღმოსავლეთ მხარეს, მიწის ზედაპირიდან 150 სმ-ის დონეზე მიაკვლია ასომთავრულ წარწერიან ქვის დეტალს, რომელიც ეკლესიის კარნიზის ფრაგმენტს უნდა წარმოადგენდეს (სურ.1).
ქვის ფილა, რომელიც ამჟამად ქუთაისის სახელმწიფო - ისტორიულ მუზეუმის ექსპოზიციაშია წარმოდგენილი (№10130/A-842), ჟამთა სიავეს გადაურჩა იმის წყალობით, რომ იგი ხელმეორედ იქნა გამოყენებული გვიან შუასაუკუნეების ხანის სათავსოს მშენებლობის დროს, როგორც სამშენებლო მასალა. ადრეული შუასაუკუნეების მონასტრებსა და ეკლესიებზე შესრულებული ასომთავრული წარწერები და რელიეფური გამოსახულებანი ხელოვნების ღირშესანიშნავი მოვლენაა, პლასტიკურ ნაწარმოებთა სრულიად განსაკუთრებული ჯგუფია და დაკავშირებულია ქვეყნის სულიერი ცხოვრების სპეციფიკურ ხასიათთან. ეს მხატვრული ნაწარმოებები შეიქმნა ადრექრისტიანული ეპოქის საქართველოს გარკვეული რელიგიური და სოციალური მოვლენების ზემოქმედებით და განვითარდა ქვეყნის ტრადიციული ეროვნული ხელოვნების ორგინალურ ნიადაგზე. კონკრეტული ისტორიული პირობების ზეგავლენით წარმოქნილი წარწერიანი და რელიეფური არქიტექტურული დეტალები არსებობდა ხალხური ცხოვრების წიაღში (ამის დადასტურებაა ადრინდელი ქვაჯვარები და ქვის სტელები) და ხალხური ხელოვნების პრიზმაში გამოვლილი ახალი ქრისტიანული ეპოქის ხელოვნების უმთავრეს ტენდეციებს უფრო პირდაპირ და უშუალოდ ასახავდა, ვიდრე მონუმენტური ხელოვნების ძეგლები. არქიტექტურულ დეტალებზე გამოსახული სიუჟეტები წარმოადგენდა ქრისტიანული რელიგიური თემების ილუსტრაციებს, მათი შესწავლა ცხადყოფს, რომ ეს ძეგლები, ძველი პლასტიკური ხელოვნების ნიმუშები, საკუთრივ რელიგიურ და მხატვრული ნიმუშების გარდა შეიცავს ისტორიულ ცნობებს, ერთი მხრივ - რელიეფური გამოსახულებები ავსებს ჩვენს ცოდნას ადრეული შუა საუკუნეების სახვითი ხელოვნების შესახებ, მეორე მხრივ კი - წარმოადგენს იშვიათ საისტორიო საბუთებს, რომელშიც აისახა ქვეყნის ცხოვრებაში მიმიდინარე რთული სოციალური პროცესები, ადრექრისტიანული ხელოვნების ძეგლთა ამ ჯგუფში, რომელშიც თავისებურად არის დაშიფრული მდიდარი ინფორმაცია ხალხის ცხოვრების სხვადასხვა - სულიერ, მხატვრულ, რელიგიურ, სოციალურ სფეროებზე, ჩვენ ვხედავთ მდიდარ მასალას, რომელიც გვეხმარება გავარკვიოთ ადრექრისტიანული ეპოქის რთული ურთიერთკავშირების სისტემა. ამ ძეგლთა შესწავლის საფუძველზე გადაჭრილი პრობლემები სცილდება ვიწრო ეროვნულ საზღვრებს და იქცევა პლასტიკურ ხელოვნებათა ზოგადი განვითარების ნაწილად, იძენს უფრო ფართო მნიშვნელობას. ქუთაისის ციხეზე მოპოვებული არქიტექტურული დეტალი რბილი კირქვისგანაა დამზადებული. იგი ნახანძრალ ფენაშია მოხვედრილი და ორ ნაწილადაა გატეხილი.
 ქვის ფილის ზომებია: დამუშავებულია მისი მხოლოდ წინა მხარე. გვერდები ჩამოსწორებულია. ქვის დაფერდებაზე გამოყვანილია ერთმანეთის გვერდით ჩასმული სამი რელიეფური, ტოლმკლავა ჯვარი, რომლებიც ჩასმულია ორმაგი ხაზის მქონე წრისაგან შემდგარ მედალიონებში. სამივე ჯვრის ჩარჩო ძალიან საინტერესოდაა ერთმანეთზე გადამბული. მედალიონთა გვერდითი კიდეები ერთმანეთში დეკორატიულად იხლართება და იქმნება მზის დისკოს მსგავსი გეომეტრიული ფიგურა. ჯვრების ზომებია 14/14 სმ. წრის დიამეტრი - 19 სმ. ამ კვეთილობას უჭირავს სვეტისთავის მთელი სიგანე (სურ.2). მაქსიმალური სიმაღლე - 32სმ, სიგრძე - 64 სმ, სიგანე - 28სმ. წარწერის ჩარჩოს სიმაღლეა - 10სმ. ქვის ფილაზე ჯვრების ზემოთ ამოკვეთილია წარწერა.
წ(მიდა)Á, ეკ(ა)ტ(ე)რ(ი)ნა, წ(მიდა)Á, ბ(ა)რბ(ა)რა, წ(მიდა)Á, მ(ა)რინა (სურ.3)
თითოეული ჯვარი შესაბამისი წმინდანის სახელზეა ამოკვეთილი. ამ ჯვრების მედალიონთა ერთმანეთზე შთამბეჭდავი გადამბით არა მარტო დეკორატიული ეფექტი იქმნება, არამედ ხაზი ესმება სამივე წმინდანის ერთნაირ თავდადებას ქრისტიანული რელიგიისადმი და, ალბათ, იმასაც, რომ სამივე IV საუკუნეში ეწამა. რელიეფური კვეთა და წარწერა ოსტატის მიერ კომპოზიციურ ერთიანობაშია წარმოდგენილი. ეს ლაკონური ლაპიდარული წარწერა საყურადღებოა წმინდა დედების სახელების მართლწერის თვალსაზრისით - ნაცვლად ე-ნეინი დაბოლოებისა აქ წარმოდგენილია ა-ნიანი დაბოლოება [სილოგავა, 1995: 65].
ასოები არ არის ერთნაირი სიდიდის (2,5 სმ-დან - 4 სმ-დე), მაგრამ ისინი ოსტატის მიერ კომპოზიციურ ერთიანობაშია წარმოდგენილი. ცნობილია რომ უძველეს ქართულ წარწერბში სიტყვების ცალ-ცალკე დაჯგუფებისა და მათი ურთიერთგამიჯვნის ფუნქციას ასრულებს ქარაგმის ხაზი, რომელიც დასმულია დაქარაგმებული სიტყვის მთელ სიგრძეზე. ძნელად დასამუშავებელი საწერი მასალა და წარწერისათვის განკუთვნილი ადგილის სიმცირე უნდა განაპირობებდეს ეპიგრაფიკაში დაქარაგმებისათვის ნაირ - ნაირი, ნებისმიერი ფორმის ხმარებას. ეპიგრაფიკულ ძეგლებში ქარაგმად ძირითადად გამოყენებულია მოკლე სწორი ხაზი, რომელიც ქვაზე გამოსაყვანად ყველაზე მოხერ-ხებულია. იშვიათად ქარაგმა ტალღისებურად გახრილი ხაზითაა გამოყვანილი [ჭუმბურიძე, 1983: 27]. ქუთაისის ციხეზე მოპოვებულ ქვის ფილაზე წარმოდგენილ სამივე ჯვრის თავზე სულ ექვსი ქარაგმაა. თითოეული ქარაგმის სიგრძე 3 - 4 სმ-ია. ქარაგმები კლაკნილი ხაზებითაა გამოსახული. წმინდანების სახელები მკაფიოდაა გამოყვანილი, ყოველი გრაფემა გამოცალკავებულია. დაქარაგმების პრინციპით, ხმოვნების ხარჯზე. ეკატერინას აკლია; ა, ე, ი. ბარბარას ორი - ა, ხოლო მარინას ასო - ა. რაც შეეხება წმიდაის თავზე გაკეთებულ ქარაგმებს, იგი შეიმჩნევა უძველეს ეპიგრაფიკულ ძეგლებზე და ხელნაწერ ტექსტებში. თვით არქიტექტურული ფრაგმენტის დათარიღებისათვის მივმართეთ წარწერის პალეოგრაფიულ ანალიზს, წარწერის ამოკვეთის დროის საზღვრების დასადგენად. წარწერაში გამოყვანილია ძველი ქართული ანბანის თერთმეტი ასო: ა, ბ, ე, ი, კ, მ, ნ, Á, რ, ტ, წ (სურ.4). ამ ასოთაგან გვხვდება ა - 3-ჯერ, ბ - 2-ჯერ, ე - ერთხელ, ი - ერთხელ, კ - ერთხელ, მ - ერთხელ, ნ - 2-ჯერ, Á - 3 - ჯერ, რ - 4-ჯერ, ტ -ერთხელ, წ - 3-ჯერ.
"ან"-ი ტანდაბალი მსხვილი გრაფემის სახითაა წარმოდგენილი, რომელსაც ზომიერად ფართოდ გადაშლილი პირი აქვს, იგი არქაულ იერს ატარებს. "ან"-ის რკალის ქვევით გაზნექვა იწყება მე - 10 საუკუნეში. იგი კუთხოვანი ხდება მე - 10 საუკუნის ბოლოს და ამჟღავნებს განუსხურებისაკენ მიდრეკილებას. ქვის ფილაზე ა კიდურწაისრულია. "ბან"-ი მთელი მე - 5 - მე - 6 საუკუნეების განმავლობაში იწერებოდა თავშეკრული, მე - 7 ს - ის და მე - 8 ს - ის ძეგლებში ოდნავ პირგახსნილია. მე - 9 ს - ის ყველა ძეგლში "ბან"-ი თავგახსნილი იწერება. ასო "ბან"-ის ქვედა კიდური ჩამოგრძელებულია, თანდათან წაწვეტებული და ოდნავ მორკალული. ივ.ჯავახიშვილის აზრით ქვედა კიდურის ჩვეულებრივზე მეტად ჩამოგრძელებულს და ამასთანავე თანდათათანობით წაწვეტილს, შეიძლება "კიდურწვეტიანი" და ანდა "ბოლოწვეტიანი დამწერლობა" ეწოდოს. [ჯავახიშვილი, 1949: 125]. გრაფემა "ბან"-ის ანალოგიაა აბასთუმანთან ეკლესიის ნანგრევების პირდაპირ აღმოჩენილ ქვის ფილაზე, რომელიც თარიღდება 685 - 711 წწ. ასეთივე "ბან"-ი მოცეემულია თეთრი წყაროს რაიონის სოფელ ტბისის ჯვრის კვარცხლბეკის მე-8 საუკუნის წარწერაში [შოშიაშვილი, 1980: 101, 104. სურ.33, 34]. "ენ"-ის არქაულობაზე მიუთითებს ის ფაქტი, რომ იგი ამოკვეთილია მარცხნივ გაზიდული განივი ხაზის გარეშე, "ენ"-ი მე-6 - მე - 7 საუკუნეების ხელნაწერებშიც ასევეა გადმოცემული. მე - 9 - მე - 10 საუკუნეებიდან ოდნავ თავაწეული [ჯავახიშვილი, 1949: 220]. "ენ"-ი მარცხნივ გაზიდული დამატებითი განივი ხაზის გარეშეა მე-8 მე-9 გრაფემა "ინ" - საუკუნეების ბოლნისის რაიონის სოფელ კიანეთის სტელა-ჯვარზე [შოშიაშვილი, 1980: 254].
ასო "ენ"-ის ქვედა კიდური თანდათანობით მარჯვნივ წაწვეტებულია. მისი პარალელები ეპიგრაფიკულ ძეგლებში არ შეიმჩნევა. "ენ"-ის კუდი ოდნავ ემსგავსება მცხეთის ჯვრის მე - 6 - მე - 7 საუკუნეების წარწერას [აბულაძე, 1973: ტაბ.6 - 7]. - ის ზედა განივი ხაზი სწორადაა გადმოცემული. ოდნავ თავაწეულია და ზევით მორკალვა იწყება მე - 9 - მე - 10 საუკუნეებიდან. იგი კუთხოვანი ხდება მე-10 საუკუნის ბოლოს და ამჟღავნებს განუსხურებისაკენ მიდრეკილებას. რაც შეეხება "ინ"-ის კუდს ოდნავ მარჯვნივ წაწვეტებულს და გადახრილს ანალოგიები არ ეძებნება ეპიგრაფიკულ დამწერლობაში. გრაფემა "კან"-ის მსგავსი ბუნი არ შეიმჩნევა არა მარტო ეპიგრაფიკულ, არამედ ხელნაწერ წიგნებშიც. ქართული ასომთავრული "მან"-ის მოხაზულობა მე-5 საუკუნიდან მოყოლებული მრავალ საუკუნეთა განმავლობაში თითქმის არავითარი ცვლილება არ ეტყობა. მე-9 - მე-10 საუკუნიდან "მან"-ის თავი ოდნავ აწეულია. ჩვენთან "მან"-ი გადმოცემულია შემკვრელი ხაზის მარჯვნივ გადასვლით, მე-10 საუკუნეში იგი აღარ გადადის [შოშიაშვილი, 1980: 258] კუთხოვანი ხდება და აქვს განუსხურებისაკენ მიდრეკილება. ქართული ასომთავრული "ნარ"-ი გასაოცარი ერთგვაროვნებით არის დაცული მე - 6 საუკუნიდან მხედრულის წარმოშობამდე [ჯავახიშვილი, 1949: 125]. კიდურწაისრული Á შემოდის მე - 8 - მე - 9 საუკუნეში. თავიანი შეიმჩნევა მე-10 საუკუნიდან. როგორც "ბან"-ი ასევე Á ანალოგიურია თეთრი წყაროს რაიონის სოფ.ტბისის ჯვრის კვარცხლბეკის მე-8 საუკუნის ლაპიდარულ წარწერებთან [შოშიაშვილი, 1980: 216].
მეტად საყურადღებოა ქართული ასომთავრული "რაე"-ს მოხაზულობის განვითარება. იგი ასწვრივი ხაზის სახით ბუნით არის ჩამონაკვთილი, რომელსაც ბოლო მარცხნივ აქვს ზემოთკენ ნახევარწრისაებრ მიხრილი ბუნის შუა წერტილის სიმაღლეზე. მაგრამ ი.ჯავახიშვილის აზრით რაც უფრო ძველია ძეგლი, უფრო და უფრო მაღლა იწყება ამ ასოს მარჯვნითი ნახევარწრე და თითქმის უერთდება ასწვრივ ხაზს [ჯავახიშვილი, 1949: 216]. გრაფემა "რაე"-ს ანალოგიაა აღმოჩენილია ბოლნისში ე.წ. "ლამაზი" გორის სამონასტრო კომპლექსში და თარიღდება მე-7 საუკუნით [შოშიაშვილი, 1980: 151]. ასომთვრული "ტან"-ი საუკუნეთა განმავლობაში არ შეცვლილა და მისი მოხაზულობა ასწვრივი ხაზის, ბუნისაგან შედგება, რომელსაც თავში მარჯვენა გვერდიდან გაგრძელებული ნახევარწრე უერთდება, ხოლო Bბოლოში ბუნის მარჯვნისაკენ სწორ კუთხოვნად არის მოხრილი [ჯავახიშვილი, 1949: 218]. ჩვენი "ტან"-ის ანალოგიურია 881/896 წწ. კუმურდოს საყდრისადმი შეწირვის აქტის სტელა [შოშიაშვილი, 1980: 110, სურ.28]. გრაფემა "წილ"-ი მე-5 - მე 6 საუკუნის წარწერებში თავშეკრულია მისი გახსნა იწყება მე-6 საუკუნის ბოლოდან. თუმცა ისინი ერთად თანაარსებობენ, ერთ ძეგლზეც კი. მე-11 საუკუნეში გვხვდება როგორც თავშეკრული ასევე გახსნილი. რა გეომეტრიულ ნახაზს ემყარება ტოლმკლავა ჯვრის კონფიგურაცია? ავაგოთ კვადრატი, ერთი წრეხაზი ჩავხაზოთ კვადრატში, ხოლო მეორე მასზე შემოვხაზოთ. ამ ორ წრეხაზს შორის მოქცეული არე იქნება ჯვრის სარტყელი. მიღებული კონფიგურაცია, გავყოთ ვერტიკალური და ჰორიზონტალური დიამეტრებით, დიამეტრებისა და შემოხაზული წრეწირის გადაკვეთის წერტილებიდან (A, B, C, D) შემოვხაზოთ შემოხაზული წრეწირის რადიუსის ტოლი რადიუსით ნახევარწრეწირები (სურ.5).
დიამეტრისა და კვადრატის გადაკვეთის W წერტილიდან დიამეტრის გაგრძელებაზე გადავზომოთ ჩახაზული წრეწირის რადიუსის ტოლი მონაკვეთი, მიღებული K წერტილიდან შემოვხაზოთ რკალი, რომელიც გაივლის ჩახაზული წრეწირისა და შემოხაზული ნახევარწრეწირების გადაკვეთის E და G წერტილებში. ამ რკალისა და ჩახაზული წრეწირის გადაკვეთა ქმნის მცირე E, M, G, N ფიგურას, რომლის ფართობი ჯვრის ცენტრში დარჩენილი სიბრტყის (წრის) ფართობის ტოლია (სურ.6). ჯვრის ცენტრში ჩახაზული წრეწირისა და მისი ურთიერთპერპენდიკულარული, ჰორიზონტისადმი 45°-იანი კუთხით დახრილი დიამეტრების გადაკვეთის წერტილები შეერთებულია კვადრატში ჩახატული წრეწირისა და ნახევარწრეწირების გადაკვეთის შესაბამის წერტილებთან, რომლებიც ქმნიან ჯვრის მკლავებს (სურ.7). ამრიგად, პალეოგრაფიული ნიშნებით და რელიეფური ჯვრების გამოსახულების მიხედვით ქუთაისის ციხეზე აღმოჩენილი ქვის ფილა შეიძლება დათარიღდეს მე - 9 - მე - 10 საუკუნის მიჯნით. აღსანისნავია ის გარემოება, რომ არქიტექტურული დეტალის წარწერა, ისევე, როგორც ქართული ეპიგრაფიკის სხვა ძეგლები, გათვალისწინებულია შორიდან აღსაქმელად. ამისთვის ძველი ქართველი ოსტატების მიერ გარკვეული პირობებიც იყო დაცული: წარწერის ტექსტის ლაკონურობა, ასომოხაზულობათა სიმარტივე და სიცხადე. ქუთაისის ციხეზე აღმოჩენილი ქვის ფილა მრავლმხრივ საინტერესოა. იგი ქრისტიანული კულტურის ძალიან მნიშვნელოვანი და, რაც მთავარია, გმორჩეულად ორგინალური ძეგლია.
დამოწმებული ლიტერატურა
1. აბულაძე ი., 1973: ქართული წერის ნიმუშები. პალეოგრაფიული ალბომი. თბილისი.
2. სილოგავა ვ., 1995: ეპიგრაფიკული მასალა ბაგრატის ტაძრიდან და მისი მიდამოების არქეოლოგიური გათხრებიდან - ქუთაისის უნივერსიტეტის მოამბე №4, 55 _ 85 = მ. ქურდიანი (მთავ. რედ.), ქუთაისი.
3. ლაპიდარული წარწერები., 1980: შეადგინა და გამოსაცემად მოამზადა ნ.შოშიაშვილმა. თბილისი.
4. ჭუმბურიძე ზ., 1983: ქართული ხელნაწერების კვალდაკვალ. თბილისი.
5. ჯავახიშვილი ი., 1949: ქართული პალეოგრაფია. თბილისი.
Davit Berdzenishvili
The Architectural Detail with Inscriptions from the Surroundings of Bagrat’s Cathedral
On October 13, 1986, in the surroundings of Bagrat’s Cathedral, to the south-eatern part of the later citadel, on the 150 cm level from the land surface, the Kutaisi Archaeological Expedition, led by Prof. O. Lanchava, discovered a stone detail with the inscriptions in the old Georgian capital alphabet, which might have been a fragment of a cornice of a church (Picture 1). The stone bar, currently presented in the exposition of Kutaisi State Historical Museum (No 10130 /A-842), survived to our days owing to the fact that it was used as a construction material while building a facility of the late middle ages. Inscriptions in the old Georgian capital alphabet and relief pictures, made on monasteries and churches of the early middle ages, have been distinguished artistic phenomena, a very peculiar group of plastic artifacts, having been associated with the country’s specific spiritual character. Those artifacts were created under the influence of certain religious and social phenomena in early Christian Georgia, and developed on the original soil of the country’s traditional national art. Architectural details with inscriptions and shapes, having emerged due to specific historical conditions, have occurred in people’s life too (this can be proved by stone crosses and stelae), and they reflected the most principal tendencies of the new Christian age, revealing in the prism of the popular art, more immediately than artifacts of the monumental art. The stories, rendered on architectural details, were the illustrations of Christian religious themes; their study makes it clear that, beside religious and artistic samples proper, the monuments, as the artifacts of the ancient plastic art, convey historical information. On the one hand, the relief pictures contributes to our knowledge of the early mediaeval art, and they are rare historical documents telling about complex societal processes going on in the country. This group of early Christian artifacts, having specifically encoded information on various domains of people’s life, religious, artistic, social, provides rich data, helping us to establish complex associations of the early Christian epoch. The problems, solved based on the study of the artifacts in question, go beyond the narrow national limits and become a part of the general development of the plastic arts, it gains wider significance. The architectural detail, discovered at Kutaisi Fortress, has been made of mild limestone. It has undergone fire and is broken into two pieces. Only its front part has been processed. The sides have been corrected. The slope of the stone portrays three successive raised symmetric crosses, inserted in the medallions, consisting of double circle lines. The all three frames of the crosses have been very interestingly linked to each other. The sides of the medallions intertwine decoratively, making up a geometrical figure resembling the solar discus. The cross sizes are 14/14 cm; circle diameter – 19 cm. The carving occupies the whole breadth of the head of the column (Picture 2). The sizes of the stone bar are: maximum height – 32 cm, length – 64 cm, breadth – 28 cm; height of the inscription frame – 10 cm. The inscription carved on the stone bar, above the crosses (Picture 3): ^
c’(mida)y, ek’(a)t’(e)r(i)na, c’(mida)y, b(a)rb(a)ra, c’(mida)y, m(a)rina
Saint Ekaterina, Saint Barbara, Saint Marina Each cross had been carved to correspond to a respective saint. The impressive intertwining of the medallions of the crosses create not only a decorative effect, but also emphasizes the three saints’ identical contribution to the Christian religion, and, probably, the fact that the three were martyred in the 4th century. The carving and the inscription have been presented in a compositional integrity by the master. This brief lapidary inscription has been noteworthy in terms of the spelling of the saints’ names. Instead of the ending -e, they the -a [Silogava 1995: 65]. The characters are not of equal size (from 2.5 cm to 4 cm), however, they are presented in a compositional integrity It has been known that, in ancient Georgian inscriptions, the functions of grouping of words and of their separation were carried out by an abbreviation line, accompanying the abbreviated word as a whole. The writing material, difficult to process, and the lack of space for inscribing could have conditioned various, arbitrary forms in epigraphic. In epigraphic monuments, an abbreviation has mainly been rendered by means of a short direct line, which is most easily inscribable on a stone. Rarely, an abbreviation occurs as a tilde [Chumburidze 1983: 27]. There are six abbreviations above the three crosses on the stone bar, discovered in Kutaisi Fortress. The length of each abbreviation is 3-4 cm. The abbreviations are given in sinuous lines. The saints’ names are carved succinctly, each grapheme is separated from the other, based on the abbreviating principle at the expense of vowels. Ekaterina lacks a, e, and i; Barbara lacks two a’s; Marina lacks a. As for the abbreviation lines above the word c’miday, they have been observed in ancient epigraphic monuments and manuscripts. The inscription reveals eleven characters of the old Georgian alphabet: a, b, e, i, k, m, n, Á, r, t, w (Picture 4). Of those characters, the a occurs three times, b -- two times, e -- once, i – once, k – once, m – once, n -- two times, Á -- three times, r -- four times, t – once, w -- three times. What geometrical diagram is the configuration of the symmetric cross based on? Let’s draw a square, draw one circle into the square, and draw another around it. The area between the circles will be a belt of a cross. Divide the received configuration with vertical and horizontal diameters; from the intersection points of the diameters and the circles circumferences (A, B, C, D), draw semi-circumferences with the radius equal to the one of the already circled circumference (Picture 5). From point W of the intersection of the diameter and the square, along the diameter, measure a line equal to the radius of the dawn circumference; from received point K, draw an arc, passing through points E and G of the drawn circumference and circled semi-circumferences. The intersection of the arc and the circumference make up a small E, M, G, N figure, the area of which is equal to that of the circle left in the center of the cross (Picture 6). The intersection points of the circumference in the center of the cross and of the inter-perpendicular diameters, bending by 45 degrees towards the horizon, are connected at the respective points of the intersection of the drawn circumference and semi-circumferences, making the arms of the cross (Picture 7). In order to date the archaeological fragment, I analyzed the inscription paleographically, in order to establish the time of its carving. With a view to a historical development of the configuration of the each grapheme, based on the paleographic data, and in accordance with the configuration of the relief crosses, the stone bar, discovered at Kutaisi Fortress, can be dated back to the turn of the 9th-10th centuries. It is noteworthy that inscriptions on an architectural detail, like other artifacts of Georgian epigraphic, have been designed so as to make them observable from a distance. For the sake of this, ancient Georgian masters followed certain rules, as brevity of the inscription text, simplicity of characters, and clarity. The stone bar, discovered at Kutaisi Fortress, has been interesting in many ways. It is a very significant and, what is most important, particularly original monument of Christian culture.
|
