<უკან დაბრუნება...<<<საინტერესო სტატიები>>>

კახა ჯელია - რაინდობა, ტამპლიერები და საქართველო // ჟურნ. “კრიტერიუმი”, №8, 2003 - რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი

მადლობას ვუხდით ბატონ კ.ჯელიას მოწოდებული მასალებისათვის

რიჩარდ ჰალიბარტონმა, ამერიკელმა მოგზაურმა, 1935 წელს თბილისში ყოფნისას შეიტყო საოცარი ლეგენდა დაკარგული ჯვაროსანი რაინდების შესახებ, რომლებიც თითქოს კავკასიის მთებში ცხოვრობდნენ. ასეთივე ცნობა აქვს გერმანელ კ.კოხს, რომელიც აღწერს ჯვაროსანი რაინდის ხმლის ყიდვას აფხაზეთში და ახსენებს ხევსურებს, როგორც ევროპელ რაინდთა შესაძლო შთამომავლებს. ზისერმანმა და სხვა მსგავსმა მეცნიერებმა არ იცოდნენ ან შეგნებულად მალავდნენ (რასაც, ჩვენი ღრმა რწმენით, ხელს უწყობდა რუსული იდეოლოგია) იმ ფაქტს, რომ არა მხოლოდ ხევსურეთი, არამედ მთელი საქართველო ევროპაზე ორიენტირებული ჯვაროსნული და რაინდული ქვეყანა იყო. იქედან გამომდინარე, რომ ყველაზე დიდხანს საქართველომ შეინარჩუნა რაინდული სული და ტრადიციები, იენის უნივერსიტეტის პროფესორი რობერტ ბლაიხშტაინერი ვარაუდობდა, რომ შუა საუკუნეების დასავლეთის რაინდობა ქართულის გავლენას განიცდიდა (მ.თარხნიშვილი, წერილები, 1984). ეს დასტურდება როგორც ქართული, ასევე უამრავი უცხოური ისტორიული წყაროთი. არ უნდა იყოს შემთხვევითი, რომ ქართულ და დასავლეთ ევროპულ სარაინდო რომანებს ტიპოლოგიურად ბევრი რამ აახლოვებს, განსაკუთრებით-სიყვარულის რაინდული გაგება, "წმინდა მხედრისა" და "რაინდობის" მსგავსი გააზრება და სხვა (ქ.სირაძე, ქართული სარაინდო რომანი და "წმინდა მხედართა" ტიპოლოგია. ავტორეფერატი, 1999). ევროპაში რაინდების ერთ-ერთი განმასხვავებელი ნიშანი დეზები იყო. ნიკოლოზ ტოლოჩანოვი, რომელიც 1651 წელს იმერეთში ელჩად იმყოფებოდა, აღნიშნავს, რომ იმერეთში ყველანი, ქვეითები თუ ცხენოსნები, დეზებს ატარებენ. დასავლეთ საქართველოში XIX საუკუნეშიც შემორჩენილი იყო დეზების ტარება, რაც ძლიერ უკვირდა ა.ნ.მურავიოვს, რომელიც წერდა: საოცარია საიდან შემოვიდა აქ ეს რაინდული ჩვეულებაო. საყურადღებო ცნობა ეკუთვნის კ.ბოროზდინს, რომლის მიხედვითაც 1850-იან წლების სამეგრელოში სამთავრობო აზნაურები ატარებდნენ ორ დეზს და, ევროპელი რაინდების მსგავსად, თავადებთან ერთად სხდებოდნენ და ერთმანეთს მიმართავდნენ სიტყვით "ძმაო". დაძმობილების ინსტიტუტი, რაც ეგზომ მძლავრად აისახა "ვეფხისტყაოსანში", რაინდული კოდექსს ემყარება. რაინდების ურთიერთმიმართვის ერთ-ერთი გავრცელებული ფორმა იყო "ძმაო", რაც ქართულ სინამდვილეში დღემდე შემორჩა. აი როგორ მიმართავს ხევსური თავის მეგობარს წერილში: "პირველად მრავალს მაკითხვას მაგახსენებ მზის უწინ სანახველო, საცხად სანატრელო, ჩემო იმედო, ძმაო აბიკავ" (ს.მაკალათია, ხევსურეთი, 1984). ეს ჯვაროსნულ ხანის რაინდული მიმოწერის აშკარა ანალოგია. რაინდთა განმასხვავებელი ნიშანი იყო აგრეთვე რაინდული სარტყელი. ამ მხრივ საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ ლათინები (ევროპელები) ქართველებს "სარტყლის ქრისტიანებს" უწოდებდნენ. საქართველოში შემორჩენილ ამ და ბევრ სხვა რაინდულ ტრადიციას ღრმა ისტორიული ფესვები აქვს, რაც, ჩვენი აზრით, რაინდ - ბერ ტამპლიერთა ორდენსა და საქართველოს შორის მჭიდრო კავშირიდანაც უნდა მომდინარეობდეს. არსებობდა თუ არა საქართველოში ტამპლიერთა მსგავსი რაინდული ორდენები? ამ საკითხს ზოგადად შეეხო ს.კაკაბაძე. მან საინტერესო პარალელები გაავლო ტამპლიერებსა და ქართულ ქრონიკებში ნახსენებ ტერმინ "ტაძრეულს" შორის, გამოთქვა ვარაუდი საქართველოში რაინდული ორდენების არსებობაზე და აღნიშნა, რომ საკითხის გადაწყვეტა ახალ მასალებსა და დაკვირვებას საჭიროებს და თავის მოსაზრებას მხოლოდ სამუშაო ჰიპოთეზის ხასიათს ანიჭებს (ს.კაკაბაძე, დიდგორის ომი, 1972). მიგვაჩნია, რომ ქართულ ხელნაწერებში წარმოდგენილი ტერმინი "ტაძრელი" ევროპული "ტამპლიერის" შესატყვისია. ეს დასტურდება XII საუკუნის იერუსალემის ერთ-ერთი ქართული ხელნაწერის მინაწერში დაცულ ტამპლიერ რაინდთა აღაპებით, სადაც მოხსენიებულნი არიან: “სირ პერ კუმანდური ტაძრელთა”, “პერი ტაძრელთა და ძმაი ტაძრელთა ჯუან” და მათი ოჯახის წევრები (ე.მეტრეველი, მასალები იერუსალემის ქართული კოლონიის ისტორიისათვის, 1962). ამ ხელნაწერიდან მტკიცდება, რომ ტამპლიერები (ტაძრელნი) სწირავდნენ მამულებს და ფულად სახსრებს იერუსალემის ქართულ ჯვრის მონასტერს, რაც ცხადყოფს ქართველ და ევროპელ ტაძრელ - ტამპლიერთა სულიერ მეგობრობას. ქართულ წყაროებში ვხვდებით ტერმინს "ტაძრეული": ყვარყვარე ციხისჯვარელმა “მოიწოდა ყოველთა მესხთა ერისთავთა და ყოველთა ტაძრელთა" (ჟამთააღმწერელი, ასწლოვანი მატიანე, 1987), "შეიბნეს ძლიერად, სძლიეს თათართა და მრავალი ტაძრეული აზნაური მოკლეს" (ჟამთააღმწერელი). მეტად მნიშვნელოვანია ტაძრეულის ხსნება დავით აღმაშენებელის ისტორიკოსთან, რადგან ეს ის ხანაა, როდესაც ტამპლიერთა ორდენი ყალიბდება და ამავე დროს ხდება ქართული მესიანისტური იდეის ხორცშესხმა. ტამპლიერთა ორდენს და საქართველოს უპირველესად აკავშირებს ღვთისმშობელი მარიამი. ტამპლიერთა განსაკუთრებული თაყვანისცემის ობიექტი ღვთისმშობელი იყო და ორდენის ტაძართა უმრავლესობა სწორედ მის სახელზე იყო აგებული, რადგან: “ღვთისმშობელია ჩვენი ორდენის დასაწყისი და მასში და მის ღირსებაში მოხდება ჩვენი სიცოცხლისა და ჩვენი ორდენის დასასრული მაშინ, როცა ღმერთი ინებებს” - ეს გამოკვეთილად არის აღნიშნული ტამპლიერთა ორდენის წესდებაში (Marion Melville, La Vie Des Templars, Paris, 1982). ტამპლიერების სამფლობელოებს განსაკუთრებული პრივილიგირებული სტატუსი ჰქონდათ. ისინი გამოირჩეოდნენ ტაძრებისა და ციხე-სიმაგრეების დიდი რაოდენობითა და ტამპლიერული სიმბოლოკის სიუხვით. ტამპლიერთა ტაძრების უმრავლესობას მრგვალი ფორმა ჰქონდა და შემკული იყო კრავისა და აყვავებული ჯვრების სიმბოლიკით. ასეთი ანალოგიები გვაქვს საქართველოშიც. თვით ორდენის სახელწოდება წარმოიშვა იერუსალემში მდებარე იმ ადგილიდან, სადაც სოლომონ მეფის ტაძარი და სასახლე იდგა. VII საუკუნეში ამ ადგილას აშენდა მრავალწახნაგოვანი, მრგვალი მეჩეთი, რომელიც 1099 წელს ქრისტიანულ ტაძრად გადაკეთდა და ეწოდა "Templus Domini", ანუ ტაძარი ღვთისა. ევროპაში დაბრუნებულმა ტამპლიერებმა იგი თავიანთი ტაძრების მოდელებად გამოიყენეს. ტამპლიერთა ერთ-ერთი მთავარი ტაძარი, რომელიც დღესაც დგას ლონდონის ცენტრში, მრგვალია (Leonard Cottrell, Wonders of Antiquity, London, 1980). ერთ-ერთი ვერსიით მრგვალი ტაძარი გრაალის სიმბოლოა და მის ფორმას იმეორებს. ტამპლიერების კავშირს გრაალთან განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. ვოლფრამ ფონ ეშემბახის “პარციფალის” მიხედვით, გრაალის რაინდები ტამპლიერები არიან. გრაალის საზოგადოების ჩამოყალიბებისას ავტორი ტამპლიერთა ორდენის მაგალითით სარგებლობდა (ა.თვარაძე, გრაალის პრობლემა ვოლფრამ ფონ ეშემბახის მიხედვით, 2000). ჩვენი რწმენით, გრაალი თვით ღვთისმშობლის სიმბოლოა, რადგან მისი წმინდა სხეული მაცხოვარს ატარებდა, როგორც გრაალი ატარებს მაცხოვრის სისხლს. ღვთისმშობელის სხეული წმინდა ჭურჭელია-წმინდა გრაალია! “გრაალი არის სულიწმინდის მატარებელი, სიმბოლო ღვთისმშობელისა, სულიწმინდისა და გრაალის მფლობელი არის სულიწმინდით განმსჭვალული და სულიწმინდა მომადლებული ადამიანი” (ზ.გამსახურდია, წერილები, ესსეები, 1991).

ტამპლიერთა ორდენის დაარსებამდე რამდენიმე საუკუნით ადრე ღვთისმშობლის სახელზე აგებული ბანას განსაცვიფრებელი მრგვალი ტაძარი გრაალის ფორმას უნდა იმეორებდეს. საიდუმლეობებითაა მოცული 1978 წელს სამეგრელოში აღმოჩენილი მრგვალი ტაძრების ნანგრევები, რომელთა სახურავების კრამიტის ანტეფიქსებზე ე.წ. ტამპლიერული ჯვრებია გამოსახული. წყაროებში მათ შესახებ ცნობები არ მოიპოვება. ასევე აღნიშვნის ღირსია ღვთისმშობლის სახელზე აგებული გელათის მთავარი ტაძრის მოზაიკაზე გამოსახული ღვთისმშობელი ყრმა იესოთი ხელში, რომელსაც შუბლზე გრაალი აქვს გამოსახული (ზ.გამსახურდია. საქართველოს სულიერი მისია, 1990). ლეგენდის თანახმად, გრაალი აღმოსავლეთიდან მოდის და აღმოსავლეთშივე უნდა დაბრუნდეს (Jung, C.G. Psychology and Transference. In The Practice of Psychotherapy. – Collected Works, 12. London, 1954). გრაალს უზარმაზარი ქრისტიანული სიმბოლური მნიშვნელობა აქვს, რადგან ისევე როგორც ღვთისმშობელმა მარიამმა გამოისყიდა ევას ცოდვები, ასევე მაცხოვრის სისხლმა, გრაალის მეშვეობით უნდა გამოისყიდოს ცოდვები ლუციფერისა (Cirlot E. A Dictionary of Symbols, London, 1973). აღსანიშნავია ტამპლიერთა ტრადიცია ციხე-დარბაზის საფუძველში მონეტებით სავსე მოოქროვილი ვერცხლის თასის, ანუ განძის ჩადებისა. ასეთივე ტრადიციას ვხვდებით საქართველოშიც. თითქმის ყველგან სადაც ნაციხარია, მის მეზობლად მცხოვრების შეგნებაში ის რაღაც საიდუმლოს ინახავს, რაც ხშირად განძის სახით არის წარმოდგენილი. საქართველოში ვერცხლის თასი ჯვრის განძის აუცილებელი ნაწილი იყო. ღვთისმშობელს უკავშირდება ტამპლიერთა სიმბოლო – თეთრ ფონზე გამოსახული წითელი ჯვარი, რომლის, როგორც ღვთისმშობლის სიმბოლოს აღქმა, მტკიცდება ევროპული იკონოგრაფიით (მაგ.უილტონის დიპტიხი, ლონდონის ეროვნული გალერეაში). ამ სიმბოლოკის განმარტებას იძლევა ტამპლიერთა ორდენის მემატიანე ჟაკ დე ვიტრი, ქალაქ აკრის ლათინი ეპისკოპოსი 1216-1228 წლებში: "თეთრი ფერი არის ემბლემა უბიწოებისა, ხოლო წითელი მარტვილობისა" (Iacobus de Vitriaco, Historia Ierosolymitana seu Orientalis, c.LXXXIX (De sandoli, Itinera, III,; Marion Melville, La Vie des Templars, Paris, 1982), რაც, ჩვენი აზრით ერთგვარი სიმბოლოა საქართველოსა და ქართველი ერის ისტორიისა. ეს ის დე ვიტრია, რომელიც 1226 წელს ქართველების შესახებ წერდა: "მაშინ, როცა ქრისტიანთა უმრავლესობა დიდ წინააღმდეგობებს აწყდებოდა იერუსალემში შესვლასა და ცხოვრებაზე, ქართველებს შეეძლოთ თავისუფლად ემოძრავათ და ეცხოვრათ. ქართველები ცხენზე ამხედრებულნი, გაშლილი დროშით შედიოდნენ იერუსალემში და მათ არ მოეთხოვებოდათ იმ ბაჟის გადახდა, რაც ყველა სხვა ქრისტიანისათვის სავალდებულო იყო". სამწუხაროდ, დე ვიტრი არ აღწერს ქართველთა დროშას, თუმცა თეთრ ფონზე წითელი ჯვრის სიმბოლიკა საქართველოშიც დასტურდება. ტამპლიერ რაინდთა უმთავრეს მოვალეობას პალესტინაში მიმავალი პილიგრიმების დაცვა იყო. იგივე მოვალეობას კისრულობდნენ საქართველოს მეფეები. ტამპლიერთა ორდენში ტრაპეზის დროს განსაკუთრებული წესები არსებობდა. სუფრის თავში ორდენის მაგისტრი უნდა მჯდარიყო და მას განსხვავებული სასმისი, თასი ეკუთვნოდა. მაგისტრი ერთადერთი იყო, ვისაც ჰქონდა პრივილეგია სუფრის წევრებისათვის გაეგზავნა სასმელი და კერძები. მისი უფლების გარეშე არავის შეეძლო მაგიდა დაეტოვებინა, თუ ამას განსაკუთრებული აუცილებლობა არ მოითხოვდა. ორდენის რაინდებს ზომიერად ღვინის სმის უფლება ჰქონდათ. დაშვებული იყო ღვინის სმა ეპისკოპოსებთან და არქიეპისკოპოსებთან, აგრეთვე იოანიტების ორდენის რაინდებთანაც, იმ შემთხვევაში თუ რაინდებს შორის გულითადი მეგობრობა არსებობდა. აღსანიშნავია აგრეთვე მწვანილი, როგორც აუცილებელი ატრიბუტი ტამპლიერთა ტრაპეზის დროს (Marion Melville, La Vie Des Templars, Paris, 1982). ყოველივე ეს აშკარა მსგავსებას ავლენს ქართველ დიდებულთა სუფრის წესებთან და თამადობის ინსტიტუტთან. ტამპლიერებსა და ქართველებს უკავშირდება მაცხოვრის ჯვრის ისტორიაც. ტამპლიერებს ჰქონდათ პრივილეგია ყოფილიყვნენ ამ უდიდესი რელიქვიის მცველები. ამ ჯვარის გადატანას უნდა ხლებოდა იერუსალემის ტამპლიერთა კომანდორი და ათი რაინდი. ორ ტამპლიერ ძმას ყოველთვის ღამე უნდა გაეთენებინა ჯვრის დაცვაში. ამ რელიქვიას უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა საქართველოსთვისაც. ცნობილია, რომ როდესაც ეს ჯვარი ხელში ჩაიგდო სულთანმა სალადინმა, თამარ მეფემ უზარმაზარი გამოსასყიდი შესთავაზა ჯვრის დაბრუნებაში, მაგრამ უარი მიიღო. ჯვრის დაცვის ასეთივე ტრადიციის არსებობა დამტკიცებულია საქართველოშიც. ერთ-ერთ უდიდეს რელიქვიას, სადგერის ჯვარს, რომელიც დიდ ომებში წინ უძღვოდა საქართველოს ლაშქარს, რამდენიმე საუკუნის განვალობაში იცავდა შოთაძეების გვარი (რ.ფირცხალაიშვილი, კვლავ რუსთველის ბიოგრაფიის პრობლემების გარშემო, 1991). ტამპლიერ რაინდთა შორის ხშირი იყო შემთხვევები იერუსალემში მოულოდნელი გამგზავრებისა, რისი მიზეზებიც პირადი ტრაგედიები (უიღბლო სიყვარული და სხვ.) ყოფილა. რაინდი გი კორნელი, ტილ-შატელიდან მივიდა იმ აზრამდე, რომ გამგზავრებულიყო იერუსალიმს და იქ, მაცხოვრის ტაძარში, გაეგრძელებინა ქრისტესადმი სამსახური, როგორც რაინდს (Marion Melville, La Vie Des Templars, Paris, 1982). ამგვარად, გამორიცხული არ არის, რომ ქართველი ბერი-რაინდი, მეჭურჭლეთუხუცესი შოთა რუსთაველი, რომელმაც მოახატვინა ჯვრის მონასტერი, მომხსენებელი და ღრმა სულიერი მეგობარი ყოფილიყო ტაძრელთა, რომლებთანაც მას ესოდენ ბევრი რამ აერთიანებს სულიერად და მსოფლმხედველობრივად" (ზ.გამსახურდია, ვეფხისტყაოსნის სახისმეტყველება, 1991) XI-XII საუკუნეებში მამაკაცების უმრავლესობა სუფთად პირგაპარსულნი იყვნენ, მაშინ როცა ტამპლიერებს ევალებოდათ წვერის ტარება, რაც მათი განმასხვავებელი ნიშანი იყო (Addison, Charles. History of The Knights Templars, London, 1967).

იმავე პერიოდის ქართველი რაინდებიც წვერ-ულვაშს ატარებდნენ, რაც ნათლად ჩანს ქართული ხელნაწერებიდან და ფრესკებიდან (ივ.ჯავახიშვილი, მასალები ქართველი ერის მატერიალური კულტურის ისტორიისათვის, 1962, ტ.III-IV, ტაბულები). ტამპლიერების საქართველოსთან ურთიერთობაზე უნდა მეტყველებდეს შემდეგი ფაქტი: იონე ბატონიშვილის თანახმად, დავით აღმაშენებლის მეფობისას ქართლში ჩამოსულა იერუსალემის მეფე ბალდუინი; ”ამა რიცხვსა შინა იყო ბალდვოინ იერუსალიმის მეფედ, რომელმანცა მრავალი ძლევა მიიღო სარაცინელთა ანუ არაბთა ზედა. და ესე ბალვოინ მოვიდა იდუმალ ქართლსა შინა მოთხრობისამებრ სხვათა ისტორიებითა”. ცნობილია, რომ იერუსალემის პირველი მეფე ბალდუინი (რომლის ძმამ, გოტფრიდ ბულონელმა 1099 წელს აიღო იერუსალემი) ტამპლიერთა ორდენის დიდი მეგობარი და მფარველი იყო. სწორედ მან გადასცა ტამპლიერთა ორდენის დამაარსებელს, ფრანგ რაინდს ჰიუგო დე პეიენის იერუსალემში რეზიდენციად ის ადგილი, სადაც ბიბლიური სოლომონ მეფის სასახლე და ტაძარი იდგა. ბალდუინის ქართლში შესაძლო სტუმრობა უნდა მომხდარიყო 1117-1118 წლებში, რაც ემთხვევა ტამპლიერთა ორდენის დაარსების თარიღს (1118). ისევე, როგორც ბაგრატიონები, იერუსალემის ლათინი მეფეებიც ბიბლიური მეფე დავითის შთამომავლად და ქრისტეს ნათესავად სთვლიდნენ თავს და იერუსალემს თავის სამემკვიდრეოდ მიიჩნევდნენ. ცნობილია, რომ დავით აღმაშენებელის ლაშქარი ჯვაროსნებთან ერთად იბრძოდა იერუსალემისათვის (მ.პაპაშვილი, საქართველო-რომის ურთიერთობა, თბილისი, 1995). იქნებ სწორედ ამიტომ აღნიშნავს "ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანის" ავტორი, რომ "სპანი ახლისა დავითისნი წყობათა დავითისათა იერუსალემს ერთობდეს-ო". დავით აღმაშენებელი ბალდუინს საჩუქრებსაც უგზავნიდა. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ის ფაქტი, რომ გოტფრიდ ბულონელისა და მისი ძმის ბალდუინის საფლავები წმ.იოანე მახარობლის ქართულ სამლოცველოში ყოფილა დაცული (გ.ფერაძე, უცხოელ პილიგრიმთა ცნობები პალესტინის ქართველი ბერებისა და ქართული მონასტრების შესახებ, 1995). ბალდუინის ქართლში სტუმრობის ფაქტი კიდევ უფრო თვალსაჩინოს ხდის დავით აღმაშენებელის და საერთოდ საქართველოს როლს იმ დროის დასავლურ ცივილიზაციაში. ტამპლიერთა ორდენის დამაარსებლები, მათი პროტეჟეები (ისეთი, როგორიც იყო წმ.ბერნარ კლევროელი, იმ დროის უდიდესი ავტორიტეტი), წარმოშობით საფრანგეთიდან იყვნენ. ამის გათვალისწინებით, ადვილდება დავით აღმაშენებელის ისტორიკოსის სიტყვების გაგება: ”ვინ იყო ესოდენ მართლად აღმწონელ საქმეთა და მცნობელ ვითარებისა კაცისასა, რომელსა აჩრდილსა შეკრებულ იყვნეს ერნი, ტომნი და ენანი, მეფენი და ხელმწიფენი ოვსეთისა და ყივჩაყეთისანი, სომხეთისა და ფრანგეთისანი, შირვანისა და სპარსეთისანი”.

• საინტერესო სტატიები