|
<უკან დაბრუნება...<<დაბრუნება მთავარ გვერდზე...<<<ეკლესია - მონასტრები>>>
გ.ჩუბინაშვილი - VIII - IX საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრულ ძეგლთა ერთი რიგის დათარიღებისათვის // საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ.XIII, №6, 1952, გვ. 441-447
საქართველოს მრავალრიცხოვან დარბაზულ (ცალნავიან) ეკლესიათა უმეტესობის შესწავლისას, ბოლო დრომდე სრულიად ვერ ხერხდებოდა ისეთი ნიშნების გამომჟღავნება, რომელთა მიხედვითაც შესაძლებელი იქნებოდა ამ ძეგლთა დათარიღება. ამის გამო, მრავალი - ამა თუ იმ ხუროთმოძღვრული, თუ საამშენებლო დეტალის მხრივ საინტერესო - ძეგლი ან სრულიად გამოუყენებელი რჩებოდა ევოლუციის დახასიათების დროს, ან გამოყენებული იყო თარიღის საკმარისი დაზუსტების გარეშე. ამ მხრივ სასიხარულო გამონაკლისს წარმოადგენს ე.წ. მაჩხანის ეკლესია დიღმის ხეობაში, თბილისის მახლობლად. ეს მცირე ზომის დარბაზული ეკლესია საკმაოდ კარგადაა შენახული კამარაც კი მხოლოდ დასავლეთ ნაწილშია ჩამონგრეული. სხვა ნაწილები არც ძველად ყოფილა დაზიანებული და XIX საუკუნეშიც არ შეკეთებულა (სურ.1. საერთო ხედი სამხრეთ - აღმოსავლეთიდან). გარედანაც ეკლესიის კედლები მთლიანად, მთელი თავისი სიმაღლითაა დაცული, ხოლო სამხრეთის ფასადზე მთელი კარნიზიც კი შერჩენილია და ნაწილობრივ კარგადაცაა შენახული. ეს კარნიზი მეტად დამახასიათებელია (სურ.5): იგი მცირე თაღების უწყვეტ მწკრივს წარმოადგენს. ეს მოტივი უშუალოდ მოგვაგონებს მცხეთის ჯვრის გუმბათისა, ან სამწევრისის ოსტატურად გაკეთებულ თაღოვან კარნიზებს. მხოლოდ ეს კია, რომ აქ სრულიად აღარაა ნახატის ოსტატობა და მკაფიობა, აღარაა ის გამოკვეთილი ფორმა, რითაც გამოირჩევა ქართული ხუროთმოძღვრების აყვავების ხანის (VI-VII ს-თა მიჯნაზე) ხსენებული ძეგლები. მაჩხანის ეკლესიის კარნიზი გარკვევით გვიჩვენებს იმ ეპოქის მოთხოვნილებათაგან დაშორებას. იმავე დროს, მასში ჩანს მისწრაფება რაღაც თავისებურის, სხვაგვარის, იმ ეპოქის კლასიკისაგან განსხვავებულის შექმნისაკენ. ამის გამო მაჩხანის კარნიზისაგან მიღებული შთაბეჭდილება სულ სხვაგვარია.
გადიდებისთვის დააწკაპუნეთ ფოტოებზე
ფორმები აქ დუნეა, თითქოს ნებისმიერაა შეცვლილი ყოველ თაღში, თანაც თაღები თითქოს შეუმჩნევლად უკავშირდება ერთმანეთს ქვაში ამოღარული ორმაგი თაღების ნახატით, რომელიც ჩაღრმავებული თაღების თავზეა გატარებული. აღმოსავლეთ ფასადზე დარჩენილი ნაწილები მოწმობს, რომ განივი ფასადების კარნიზთა აგებულების ფორმა ძველებურია: ჰორიზონტალური მიმდინარეობა სიგრძივი ფასადებიდან თითო - აგრეთვე ჰორიზონტალური - ქვის საშუალებით გადაკეცილი იყო განივ ფასადებზე, ამ ფუძიდან კი იწყებოდა კარნიზის აღმავალი ხაზი. მოწიფულ შუა საუკჟნეებში კარნიზის ამგვარი აგებულება უკვე აღარ გვხვდება. თუ თვით მოტივი კარნიზისა ქართული ხუროთმოძღვრების კლასიკურ ხანას მიეკუთვნება, მისი დამუშავება, განსაკუთრებით კი ამოღარული თაღები, მაჩხანის კარნიზს იმ ძეგლთა ჯგუფში აყენებს, რომელშიაც შედის ლეხურისა და ქსნის ხეობათა სამი ძეგლი - არმაზი, წირქოლი და ყანჩავეთი - ჩემ მიერ VIII და IX საუკუნეებით დათარიღებული (პირველს შერჩენილი აქვს ზუსტი თარიღიც 864 წ.). მაჩხანის ეკლესიის დათარიღებას გვიადვილებს საამშენებლო წარწერა, რომელიც ამოკვეთილია ეკლესიის შესასვლელის გადამხურავ დიდ ჰორიზონტალურ ქვაზე. წარწერის არე მცირედ ჩაღრმავებულია და გლუვად გათლილი (სურ.2). მეორე წარწერა აღმოსავლეთ ფასადზეა, სარკმლის ზემო ფილაზე. მას ქვის პირველი ნახევარი უჭირავს, რამდენადმე დაუდევრად, ნაკლები ჩაღრმავებითაა ნაკვეთი, ვიდრე პირველი, ალბათ იმიტომ, რომ იგი შენობის აგების შემდეგ შეასრულეს; ამ წარწერის ასოები არ თავსდება წესიერად ორ ხაზს შუა ისე, როგორც ეს პირველ წარწერაშია (სურ.3). 15-20 წლის წინათ, წარწერათა გასაცნობად ეკლესია ინახულა პროფ. ა.შანიძემ. მან გამოარკვია, რომ პირველი წარწერის ცენტრში ჩართულია სახელების არაბული დაწერილობა - როგორც წარწერის ტექსტის დამატება და პარალელი ამ ორი მაჩვენებლის (ქართულისა და არაბულის) საფუძველზე ა.შანიძეს მიაჩნდა, რომ წარწერები X ს-ზე გვიანდელი არაა. რაიმე ხუროთმოძღვრული დეტალები არც მას და არც ი.სონღულაშვილს (რომლისაგანაც შევიტყეთ ამ ძეგლის არსებობა ა.შანიძემაც და მეც) არ მოუხსენებიათ. ამიტომ დეტალების ნახვა ძეგლის დათვალიერებისას 1935 წლის 15 მაისს - ჩემთვის მოულოდნელი შენაძენი იყო. ამან შეცვალა (დააზუსტა) ძეგლის თარიღი, წარმოდგენილი ა.შანიძის მიერ. ამგვარად, უპირველეს ყოვლისა, უნდა შევჩერდეთ წარწერათა შესაძლებელი დათარიღების გარკვევაზე, რადგანაც ა.შანიძემ აღნიშნა უკანასკნელი დასაშვები მიჯნა, მაგრამ მას წინასწარ არ განუსაზღვრავს უფრო ადრინდელი ხანისათვის მიკუთვნების შესაძლებლობა ან შეუძლებლობა. ძირითადი საამშენებლო წარწერა ასე იკითხება (სურ.4):
ქ. სახელითა ღმრთისაათა, მეოხებითა წმიდისა თევდორესითა -
ადიდენ ღმერთმან ქართლისა ამირაჲსა ბედათა - აეშენა ესე საყდარი
ჰომად კიტრისძისაობასა. უფალო, შეუნდვენ ცოდვანი.
ასოთა დაწერილობაში გამოიყოფა ღ, რომელსაც სწორკუთხა მოხაზულობა და ზემოთ მარცხნივ ჰორიზონტალური კუდი აქვს, დ, რომელსაც წრე ზემოთ მარცხნივ შეუკვრელი აქვს დი არც გამოყოფილი ყელი გააჩნია, ც, რომელიც შედგება შეუკრავი წრისა და ირიბად გასული სწორი ფეხისაგან. ჰ-ს აგრეთვე აქვს კუდი, როგორც ღ-ს. სხვა ასოების დაწერილობაშიაც ისეთი არაფერია, რომ არ შეიძლებოდეს წარწერის გადაწევა X საუკუნიდან ასიოდე წლით საუკუნეთა სიღრმეში (რომ აღარაფერი ვთქვათ, რასაკვირველია, წარწერის ტექსტსა და სიტყვების შემოკლების წესზე)1. რაც შეეხება არაბულ ჩანაწერს ქართული წარწერის შუაში, მე აქ მომყავს მთლიანად პროფ. გ.წერეთლის შენიშვნები, გაკეთებული ფოტოსურათის საფუძველზე (1942 წ. 5.XI)2.
"მაჩხანის ეკლესიის ქართული წარწერის შიგნით მოთავსებული არაბული წარწერა შედგება სამი სიტყვისაგან, რომლებიც სამ სტრიქონადაა განლაგებული, ორი სიტყვა ადვილად იკითხება:  „ჰუმად იბნ“ (ჰუმად ძე ...ისა). საეჭვოა მესამე სიტყვა, რომელიც ჰუმადის ქუნჲას წარმოადგენს: შესაძლოა იგი იყოს  „ბაშირ“, თუმცა მისი წაკითხვის სხვა მრავალი შესაძლებლობაც არსებობს. რადგან ჰუმად ქართულ ტექსტშიაც გვხვდება (ჰომად-ის სახით), საფიქრებელია, რომ არაბული ქუნჲა ქართული კიტრისძის შესატყვისი იყოს, მაგრამ ამჟამად მე არ შემიძლია როგორმე დავუკავშირო არაბული ტექსტის ქართულ კიტრის ძეს.
ქართულ ტექსტში მოხსენებული სახელი კიტრისძე (ჰომად კიტრისძისაობასა) სხვა ქართულ ძეგლებში არ მახსოვს შემხვედროდეს, მაგრამ ვფიქრობ, რომ ეს იგივე სიტყვაა, რაც ტაბარის (გრდ. 310||923 წელს) თხზულებაში  მოხსენებული გარდმანის პატრიკოსის სახელი  ეს უკანასკნელი კანონზომიერი არაბული გადმოცემაა სიტყვისა - კიტრისძე. ტაბარის, სახელდობრ, მოთხრობილი აქვს, რომ მას შემდეგ, რაც ბუღა თურქმა თბილისი დასწვა, წარგზავნა ბუღამ ზირაქი ციხესა გარდმანისასა, რომელი იგი არს შორის ბარდავისა და ტფილისისა   , „და დაიპყრა ზირაქ გარდმანი და წარტყვენა პატრიკიოსი მისი ალკიტრიჯი (=კიტრის ძე?) და წარიყვანა იგი ბანაკსა"  ეს ამბავი, ტაბარის სიტყვით, მოხდა 238 წელს, ე.ი. 852-853 წ. ჩვენი წელთაღრიცხვით, ხოლო როგორც ატენის სიონის წარწერითაა ცნობილი, ბუღას მიერ თბილისის დაწვა მოხდა 239 წ., ე.ი. 853 წ. ჩვენი წელთაღრიცხვით. ამგვარად, ქრონოლოგიურად წარწერა იმ ამბების დროინდელი გამოდის, რომელთან დაკავშირებითაც ტაბარი მოგვითხრობს -ის შესახებ. ამგვარი დამთხვევა, ქრონოლოგიური და საკუთარი სახელის ფომებისა, აგრეთვე ის ფაქტი, რომ ხსენებული საკუთარი სახელი ძალიან იშვიათია, გვაფიქრებინებს, ხომ არ არის ტაბარის მიერ მოხსენებული გარდმანის პატრიკიოსი კიტრიჯ, რომელიც სომხურ წყაროებშიაც გვხვდება კტრიჭ-ის სახით, იგივე პირი, რაც ჩვენი წარწერის კიტრის-ძე? ყოველ შემთხვევაში ერთი რამ უეჭველია: თვით სიტყვა ქართული კიტრის ძე სახელის არაბული გადმოცემაა". გ.წერეთლის მიერ მოყვანილი ცნობა ტაბარისა - ბუღა-თურქის მიერ, გარდმანის მფლობელის "წარტყვენის" შესახებ, ზოგიერთი დამატებითი დეტალებით მოიპოვება სომეხი ისტორიკოსების - იოანე კათალიკოსის ასოღიკისა და სტეფანოს ორბელიანის თხზულებებშიაც. იოანე კათალიკოსი, წარმოშობით დრასხანაკერტელი (835-925 წლის ახლო), მოგვითხრობს, როგორ ცდილობდა ბუღასაგან დევნილი სივნიეთის სომეხი მფლობელი ვასაკი თავის შეფარებას გარდმანის მფლობელთან, რომელსაც კტრიჭი ერქვა“, როგორ მისცა უკანასკნელმა ვასაკი ბუღას; მაგრამ შემდეგ ბუღამ მაინც "შემოარტყა ალყა და აიღო გარდმანის ციხე, დაატყვევა გარდმანის მმართველი კტრიჭი  და ბორკილები დაადო მასო"[2]. ამავე ამბავს იმეორებს და 853 წლით ათარიღებს XIII საუკუნის ისტორიკოსი სტეფანოს ორბელიანიც3.
 ამასთანავე ღაზარიანი [5] აღნიშნავს, "სომხური დამწერლობის მცოდნეს უცნაურად არ მოეჩვენება (ტ)-სა და (ა)-ს აღრევაო"). მეორე წარწერა (სურ.3) - აღმოსავლეთის ფასადისა - დასაწყისში იმავე მიმართვას იმეორებს, რომელიც პირველშია, მაგრამ ზოგიერთ დამატებითს ცნობასაც შეიცავს. სამწუხაროდ, დაქარაგმებული სიტყვების მთლიანად ამოხსნა ვერ მოხერხდა. დამწერლობის მხრივ ეს წარწერა პირველს ემთხვევა, თუმცა ნაკლებ მკაფიოდ და ნაკლებ ღრმადაა ამოკვეთილი და ასოებიც დაქანებულია. ცალკეულ ასოთაგან გამოიყოფა ვ. ამგვარად, მაჩხანის ეკლესია ჩვენ ზუსტად შეგვიძლია მივაკუთვნოთ IX ს-ის შუა წლებს (853 წელზე ადრე). აქედან - საინტერესო და მნიშვნელოვანია დახასიათება მისი იმ რიგითი თავისებურებებისა, რომლებიც დაგვეხმარებიან სხვა მსგავს ძეგლთა დასათარიღებლადაც. ეკლესია ნაშენია ძლიერ ნასვრეტიანი ქვით, რომელსაც მოსახლეობა შირიმს უწოდებს. ქვებს არა აქვს ზუსტად გამოკვეთილი ფორმა, ამის გამო წყობა თანაბარ რიგებს ვერ ქმნის, ეს რიგები მხოლოდ მიახლოებით ისახება. ზოგიერთი ქვა ძლიერ დიდია (დაახლ. 160X90 სმ), ქვის ნაწილი საშუალო ზომისაა, ნაწილი კი (ზემოთ) წვრილი. როგორც ჩანს, ამგვარი ქვის გამოყენება მთლიანი წყობისათვის ქართლში (და იქნებ, დასავლეთ საქართველოშიც) იშვიათი უნდა იყოს: ეს ქვა ჩუქურთმის ამოსაჭრელად არ გამოდგება, უჩუქურთმოდ კი საქართველოში - კახეთის გამოკლებით - შენობას არ ტოვებდნენ, თუ არ ჩავთვლით ხანმოკლე გარდამავალ პერიოდს, რომელსაც მაჩხანის ეკლესია მიეკუთვნება. თუმცა, მაჩხანში ნაწილობრივ გამოყენებულია მეორე - ძალიან მკვრივი - ქვაც, შესასვლელის თავზე წარწერისათვის, აღმოსავლეთის ფასადის წარწერისათვის, დასასრულ - კარნიზისა და კედლის წყობის ზემო რიგისთვის (კარნიზის ქვეშ). ამგვარი რამ - მკვრივი, გამძლე, მაგრამ ძნელად დასამუშავებელი ქვის გამოყენება ცალკეული, ასე თუ ისე გამოყოფილი (უმეტესად მცირე), ელემენტებისთვის - ძირითად (უფრო იაფ და უფრო ცუდ) საშენ მასალის გვერდით აღნიშნული ეპოქის დამახასიათებელი თვისებაა4.
სავსებით დამახასიათებელია ამ ეპოქისათვის თვით მშენებლობის თავისებურება: კვადრები გამოთლილია ზუსტი, თითქოს სახაზავით გამოყვანილი გვერდებისა და კუთხეების გარეშე: მათი სიმაღლე თანაბარი არაა და ამიტომ ისინი არ ქმნიან წყობის თანაბარ რიგებს: ზოგან საჭირო ხდება კვადრებს შორის დარჩენილი ადგილების წვრილი ქვებით შევსება. წყობის ნაკერებიც არათანაბარია, სხვადასხვა სისქისაა. დასასრულ, ქვის წინაპირის თლაც არაა მაღალხარისხოვანი, ზედაპირი საკმაოდ ტალღოვანია. ეკლესიას სულ ორი სარკმელი აქვს (აღმოსავლეთით და სამხრეთით): ორივე უმნიშვნელო ზომისაა (სიგანით 12 სმ და სიმაღლით - 50). სარკმლები ბუნებრივად კი არაა გამოყვანილი გარეთა წყობის საშუალებით, არამედ პირდაპირ ამოჭრილია (სამხრეთისა - მთლიანადაც კი) ცალკეულ ქვებში. ფასადის უმნიშვნელო, თითქოს "შემთხვევითი, სამკაულები ტლანქად, - კონტურულადაა ნაკვეთი. ასეთია ხელის მტევანი აღმოსავლეთის ფასადზე (სურ.6) და იმავე ქვაზე, მის ზემოთ გამოსახული ჯვარი; შემდეგ - უსწორო წრეში ჩასმული ჯვარი კედელზე, შესასვლელის მარჯვნივ. მხოლოდ შესასვლელის ზემოთ ჩაღრმავებულ სწორკუთხა არეში მოთავსებული ჯვარი გამოიყოფა ცოტა ოდნავ რელიეფურად (სურ.7). ჯვარი და წარწერა ერთ ქვაზე, ერთიმეორის გვერდითაა მოთავსებული, მაგრამ მათი განლაგება დაუდევარია: ისინი ერთ ხაზზე არ არიან, ფონი სხვადასხვა სიღრმისა აქვთ, თვით ამ სწორკუთხად ამოღებულ ფონსაც წესიერი გვერდები არა აქვს, თუმცა ნაწერი შედარებით გარკვეულია. ყველაფერი ესეც - ისეთი ნიშნებია, რომლებიც მე მთელი ეპოქის დამახასიათებლად მიმაჩნია. ხარისხის დაქვეითება საგრძნობია VIII ს-ის ძეგლებთან IX ს-ის ძეგლთა შედარებისას, განსაკუთრებით აშკარად ჩანს ეს ქართლში, როგორც ეს აღნიშნული იყო, კერძოდ, წირქოლისა და არმაზის განხილვისას [9].
აქ, მაჩხანში, "სამკაულები" განლაგებულია ყოველგვარი კომპოზიციური გააზრების გარეშე; მათი დანიშნულება მხოლოდ შინაარსობლივია. ეკლესიის ასაშენებლად ბუნებრივ კლდეზე მოშანდაკებულია ნაკვეთი, მაგრამ ეს იმპოსტი, რომლითაც კლდე ნაწილობრივ მოპირკეთებულია, არაა გაფორმებული, არაა დანაწევრებული ჰორიზონტალურად, იგი ერთ მთლიან (70-105 სმ სიმაღლის) საფეხურს ქმნის. კედლის წყობის გამო, რომელიც მკვეთრად განსხვავდება ქართული ეკლესიების ფასადთა ჩვეულებრივ ფაქიზი, ნათელი ნახატისაგან, ამ ტაძრის გარეგნობა დამახასიათებლად ჩაითვლება მშენებლობის მთელი ერთი ხანისათვის. ასევე, ყოველგვარ სიმახვილეს მოკლებული პროპორციებიც, რომლებიც უფრო გარკვევით შენობის შიგნით აღიქმის, ამ გარდამავალ, ეროვნულ კულტურის ყრუ ხანას უნდა ახასიათებდეს: შენობის სიმაღლე თაღებისა და კამარის ქუსლამდე უბრალოდ მის სიგანეს უდრის; ამას - კამარის წვერომდე - მხოლოდ შენობის ნახევარი სიგანე ემატება (სურ.9 და 10). კიდევ უფრო ადაბლებს სივრცეს ჩამოსაჯდომი საფეხურების გამოყოფა დასავლეთის, სამხრეთისა და ჩრდილოეთის კედელთა გაყოლებით, აგრეთვე სარკმელთა შეჭრა კამარის ფარგლებში (სურ.10). თვით ორივე მცირე, სწორკუთხა და ღრმა თაროც კი (ნიშები აფსიდში) ადამიანის სიმაღლის ზემოთაა მოთავსებული და თან არათანაბრადაც. შიგნით ეკლესიის კედლები (კამარის ქვემოთ) იმავე შირიმითაა ნაწყობი, რომელიც ფასადზეა გამოყენებული.
შირიმისავეა შუა საბჯენი თაღი (პილასტრებზე) და კონქის გარეთა თაღი. ხოლო კამარის ორივე მონაკვეთი და კონქი რიყის ქვითაა ნაშენი, სწორი ჰორიზონტალური რიგების დაცვით. სხვადასხვა საშენი მასალის - კერძოდ, რიყის ქვისა და თლილი კვადრების შეთავსება იმ ხანის შენობებში ხშირად გვხვდება. დასასრულ აღვნიშნავთ, რომ თაღების იმპოსტები უმარტივესი ფორმისაა (სურ.10), აფსიდის იმპოსტები კიდევ უფრო მარტივი და მდარეა. აღსანიშნავია აგრეთვე, რომ კედლის ძველი მხატვრობისა გადარჩენილია: დასავლეთის კედლის ძირში საფეხურისებური ორნამენტის არშია, საკურთხეველში ორი წმიდა მამის ფიგურა ენ ფაცე, საკურთხევლის სარკმელში კი ბადისებრი ორნამენტი რომბებით ყოველ მონაკვეთში. მას მთელი სიგანის მხოლოდ 1/3 უჭირავს. ამგვარად, მაჩხანის ნაგებობა, რომელიც მტკიცედ თარიღდება IX ს-ის შუა წლებით, ნებას გვაძლევს, რომ მისთვის დამახასიათებელი ნიშნები - ფასადთა ქვის წყობა, შენობის პროპორციები, სხვადასხვაგვარი საშენი მასალის კომბინაცია, თვით შემადგენელი ნაწილები და მათი ურთიერთშეფარდება, დასასრულ, ცალკეულ ხუროთმოძღვრულ ელემენტთა და სამკაულთა თავისებურება - მივიჩნიოთ VIII – IX სს. მთელი ეპოქის რიგით ძეგლთა დამახასიათებელ თავისებურებად. ამიტომ, მაჩხანის ძეგლი მკვლევარს ხელთ აწვდის მასალას, რომელიც მას დაეხმარება ბევრი სხვა - დღემდე დაუთარიღებელი - შენობის დათარიღების საქმეში.
საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემია
ქართული ხელოვნების ინსტიტუტი
თბილისი
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. ის, რომ ამ დროს სიტყვა "საყდარი" კათედრის მნიშვნელობით კი არ იხმარებოდა, არამედ უბრალოდ, ეკლესიის მნიშენელობით, აღნიშნული იყო გამოკვლევაში ბოლნისის სიონის შესახებ ([1], გვ.110, შენიშვნა 2).
2. მე მხოლოდ მეორე ადგილზე გადმოვანაცვლე მისი დასკვნის უკანასკნელის წინა აბზაცი).
3. ასოღიკი მხოლოდ ახსენებს ბუღას მიერ შეპყრობილთ და სამარაში გაგზავნილ "სომეხ მთავრებს" – "გარდმანის მთავარს კტრიჭს [4].
4. ადგილობრივ მცხოვრებთა სიტყვით, „შირიმი“ მოიპოვება იქვე, მშენებლობის ადგილას, მეორე - მკვრივი ქვა კი სოფ.დიღომზე უფრო ახლო მათ არ ეგულებათ).
|
