<უკან დაბრუნება ...<<<ეთნოგრაფია>>>

ბარონი დე ბაი - "აფხაზეთში. ერთი მივლინების მოგონებანი" // "ხორნაბუჯი", ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჟურნალი, I, 2011, გვ. 294-301

ფრანგულიდან თარგმნა და შესავალი დაურთო ანა ჭეიშვილმა

1904 წელს პარიზში დაიბეჭდა ფრანგი არქეოლოგისა და ეთნოგრაფის ბარონი დე ბაის წიგნი "აფხაზეთში. ერთი მივლინების მოგონებანი", სადაც ავტორი აღწერს მის მოგზაურობას აფხაზეთში 1903 წლის შემოდგომაზე. მას მეგზურობას უწევდა ცნობილი ქართველი ეთნოგრაფი და საზოგადო მოღვაწე თედო სახოკია. ბარონი დე ბაი საქართველოში იმყოფებოდა საფრანგეთის სახალხო განათლებისა და ხელოვნების სამინისტროს მივლინებით და ეს წიგნი მისი მოგზაურობის ანგარიშს წარმოადგენს. იგი უხვად არის ილუსტრირებული ავტორის მიერ გადაღებული ფოტოებით. გთავაზობთ რამდენიმე ფრაგმენტის თარგმანს აღნიშნული წიგნიდან და ვიმედოვნებთ, რომ ამით ქართველი ისტორიკოსებისა და ეთნოგრაფების ყურადღებას მივაპყრობთ ფრანგი მეცნიერის მოგზაურობის ამსახველ წიგნებს, რომლებიც საინტერესო და მნიშვნელოვან ინფორმაციას შეიცავენ XIX-XX საუკუნეების მიჯნის საქართველოს შესახებ და სრულიად უსაფუძვლოდ იყვნენ მივიწყებულნი. რამდენიმე წლის წინ კავკასია ხალხთა მოზაიკას შევადარე. აქ არის ერთი უცნობი და ალბათ გასაქრობად განწირული ხალხი, რომლის საცხოვრებელშიც მე გაგიძღვებით, ვეცდები შეგიქმნათ წარმოდგენა მისი ადგილმდებარეობის შესახებ და გაგაცნოთ მისი ისტორია და ეთნოგრაფია. ჩვენ ვიმოგზაურებთ სოხუმიდან გაგრისაკენ, ანუ იმ მხარეს გავივლით, სადაც ოდესღაც აფხაზები დომინირებდნენ და სადაც ისინი დღესაც გვხვდებიან სხვადასხვა ხალხებთან ერთად.

-------------------------------------------------------------------------

აფხაზები, აბაზგები, ობეზები ან აზეგები, როგორც ჩანს, უნდა იყვნენ პლინიუსის მიერ ნახსენები აფსილების ან სტრაბონის ჯიქების შთამომავლები. თუმცა ისტორია მათ ნამდვილი სახელით მხოლოდ VI საუკუნეში მოიხსენიებს, მაშინ, როდესაც მათ ქრისტიანობა უქადაგეს. ამჟამად აფხაზები მცირერიცხოვანნი არიან ვიდრე ძველად. 1864 წლის მონაცემებით, ანუ რუსეთ-თურქეთის ომამდე, მათი რაოდენობა დაახლოებით 150000 იყო. 1877 წლის მონაცემებით მათი რიცხვი ომისა და ემიგრაციის გამო სამჯერ შემცირდა. დღეს ისინი სულ 30000 თუ იქნებიან. აფხაზების ბედისწერაა ხედავდნენ საკუთარი ხალხის შემცირებასა და სიღარიბეს. ისინი ძალიან გვანან თავის ჩრდილოელ მეზობლებს – ჩერქეზებს. მიუხედავად იმისა, რომ თურქების ზეგავლენამ ისინი მუსულმანებად აქცია, ბერძნებისა და შემდგომ კი ქართველებისამ კი – ქრისტიანებად, აფხაზები არანაკლებად დარჩნენ წარმართობაზე მიჯაჭვულები. მათი სარწმუნოების თანმიმდევრობითი გამოცვლა უფრო მოჩვენებითი იყო, ვიდრე ჭეშმარიტი. ეს გავლენა, რომელიც ხან ჯვრის, ხან კი ნახევარმთვარის მფარველობის ქვეშ ხორციელდებოდა, მათ მხოლოდ ქრისტიანობისა თუ მაჰმადიანობის გარეგნულ იერსახეს აძლევდა. მათი პირადი რელიგიური გრძნობები წარმართული დარჩა, რასაც მოწმობს აქამდე შენარჩუნებული უამრავი წარმართული ჩვევა, რომელთა წაშლაც ვერაფერმა შეძლო. ჩერქეზებისაგან განსხვავებით აფხაზები მაჰმადიანობის გავლენის ქვეშ ნაკლებად მოექცნენ და უფრო მეტად ქართული ელემენტებით იყვნენ გაჟღენთილნი. ისინი თაყვანს სცემდნენ ჯვარსა და ეკლესიებს, მიირთმევდნენ ღორის ხორცს და ტაძრებში ძღვენი მიჰქონდათ. ფიზიკურად აფხაზები არიან უფრო პატარა ტანის, შავგვრემანი კანითა და თმით, ნაკლებად ლამაზი და ნაკლებად რაინდული გარეგნობის, ვიდრე მათი ჩრდილოელი მეზობლები. აფხაზი მონები, მამაკაცები თუ ქალები, მხოლოდ იმის ნახევარი ფასი ღირდნენ, რაც ჩერქეზები. ისევე როგორც ჩერქეზებს, აფხაზებსაც უყვარდათ ხმლის გაშიშვლება; ცხენების მოპარვას ისინიც ისე უყურებენ, როგორც სანაქებო საქციელს, ხოლო შურისძიებას კი როგორც აუცილებელ კანონს. ჩერქეზების მსგავსად, აფხაზებს სტუმრებისათვის ცალკე სახლი აქვთ გამოყოფილი და მათთვის სტუმართმოყვარეობა წმინდა მოვალეობის რანგშია აყვანილი. დიუბუა დე მონპერეს, ვიდმანისა და კლაპროტის აზრით აფხაზური ენა ჩერქეზულ ენას ენათესავება. სხვა, უფრო მცირერიცხოვან მეცნიერთა მიხედვით (მათ შორის არის ჩიბუხოვიც) კი – აფხაზური ენა არსებითად განსხვავებულია. აფხაზებს არც ასოები და არც ანბანი აქვთ. ჩერქეზების მსავსად ისინი ერთიანდებოდნენ მეომართა კავშირებში, რომელთაც ჰყავდათ თავისი თავადები, დიდგვაროვნები, თავისუფალი ხალხი. აფხაზებს ჩერქეზებზე მეტად არ აქვთ განვითარებული კომერციისა და მიწათმოქმედების ინსტინქტი. მათ მსგავსად, აფხაზებიც მასიურად წავიდნენ ემიგრაციაში კავკასიაში რუსეთის მბრძანებლობის დამყარების შემდეგ. დასავლეთ კავკასიის ჩრდილოეთი ნაწილი დასახლებული იყო ჩინებული და ამაყი ხალხით – ჩერქეზებით. მათი რიცხვი რუსეთის მიერ ამ მხარის დაპყრობამდე ნახევარ მილიონს უდრიდა. ეს მოხდენილი და რაინდული ერი ზუსტად შეეფერებოდა იმ ქვეყნის დიად ბუნებას სადაც იგი ცხოვრობდა. მაგრამ, ჩვენ კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ, რომ დღეს ჩერქეზებისა და აფხაზების დიდი ნაწილი გამქრალია.

---------------------------------------------------------

ტფილისიდან რკინიგზით ჩავედი ბათუმში, სადაც სოხუმისაკენ მიმავალ გემში გადავჯექი. გემები საკმაოდ მცირე ზომისაა და მგზავრების ბარგს ცუდად ეპყრობიან – ჩემმა სკივრმა აქ ორი საკეტი დაკარგა. და აი, თოთხმეტსაათიანი მგზავრობის შემდეგ ჩვენ უკვე სოხუმში ვართ. აფხაზეთის ქალაქების თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ აქ აფხაზებს ვერ შეხვდებით. ისინი ცენტრებიდან მოშორებით ცხოვრობენ. ასეთია მათი სურვილი; ამასთანავე აფხაზებს, რომლებიც ემიგრაციაში არ წავიდნენ, აეკრძალათ სოხუმსა და მის გარშემო რამდენიმე კილომეტრის რადიუსში ცხოვრება, რადგან უკანასკნელ ომში მათ თურქების მხარე დაიჭირეს რუსების წინააღმდეგ. ამავე მიზეზის გამო მათ იარაღის ტარებაც აეკრძალათ.

---------------------------------------------------------------

დრანდიდან სოხუმისაკენ ვბრუნდებოდით. კვირა იყო. გზაზე სოხუმიდან მომავალი ხალხით დატვირთული უამრავი სატრანსპორტო საშუალება შეგვხვდა. აქ იყვნენ ბერძნები, თურქები, მეგრელები, ებრაელები, მთიელები, რუსები, ბოშები, ესტონელები, ბულგარელები და ვინ მოთვლის კიდევ ვინ? მათ მრავალფეროვან ტანსაცმელს შორის განსაკუთრებით განმაცვიფრა რამდენიმე ქალმა, რომლებსაც შავი ან თეთრი უხეში ტილოს ფოჩებიანი სამოსი ეცვათ. ეს მეგრელი ქალების ძაძებია. შავს, ზოგადად, გლოვისას იცვამენ, თეთრს კი – ყვავილით გარდაცვლილთათვის. ყვავილს მეგრელები ავადმყოფობად არ თვლიან. მათი რწმენით, მისი გამომწვევი მიზეზი არის ოჯახში ზებუნებრივი სულების (მე ისინი ბოროტ სულებად მიმაჩნია) სტუმრობა. მათ მიერ ამორჩეული ადამიანების ჩვეულებრივ ავადმყოფებად ჩათვლა სულების შეურაცხყოფა იქნებოდა. ამიტომ გახდა თეთრი ფერი ყვავილით გარდაცვლილთა გლოვის ნიშანი. ასეთი ძაძებით შემოსილ ადამიანებს ფრანგები ალბათ მოვერიდებოდით. მეგრელებს ყვავილთან დაკავშირებული ბევრი სხვა საინტერესო ცრურწმენაც აქვთ. მოგზაურობისას ჩვენ შევჩერდით მეგრელი მექოთნეების სახლებისა და ღუმელების წინ. კერამიკის ხელოვნება აქ ისეთივე დარჩა, როგორიც დიდი ხნის წინ იყო. იგივე მეთოდით იგივე ჭურჭელი მზადდება: უზარმაზარი ამფორებიდან გრაციოზულ ოინოხოებამდე. აფხაზეთის სამხრეთში მოგზაურობის შემდეგ დავბრუნდეთ სოხუმში და ჩავსხდეთ ეტლში, რომელიც ჩრდილოეთის მიმართულებით გაგრისაკენ წაგვიყვანს. ჩემი მეგზური იყო თავაზიანი მეგრელი, ბატონი სახოკია, რომლის გვარიც მისი კუთხის ენაზე გვიმრას ნიშნავს. იგი ჩვენს მეეტლეს, წითელი და მხიარული სახის მეგრელს ასე მიმართავდა ხოლმე: "ფილუ, აქეთ! ფილუ, იქეთ!" თუ გეტყვით, რომ მეეტლემ გასამრჯელოდ დიდი თანხა მოითხოვა, შეიძლება მისი ნათლობის სახელი განსაზღვრებით ზედსართავ სახელად ჩათვალოთ; მაგრამ სულ ტყუილად, რადგან ფილუ მეგრულად ფილიპეს კნინობითი ფორმაა, ისევე როგორც ილიკო – ილიასი. გზა სოხუმსა და ახალ ათონს შორის შორის ოღროჩოღრო და, ამავე დროს, მომხიბვლელია. იგი კვეთს ველებსა და ჭაობიან ტყეებს, რომლებიც ქალაქ სოხუმს ეკუთვნის. ტყეში გავლისას ტოტებიდან ცვარი მსხვილ წვეთებად გვეცემოდა, მაშინ როდესაც უღრანიდან გამოსვლისთანავე შუადღის თაკარა მზემ დაგვაცხუნა. ჩვენს თვალწინ გადაიშალა რუსულ ბაზარზე ასე ძვირად ღირებული თამბაქოს პლანტაციები. ამ კულტურის მოყვანას ძირითადად ბერძნები და სომხები, იშვიათად კი მეგრელები მისდევენ. დამუშავებული მიწები აქ შედარებით ნაკლებია. აქაური ნაყოფიერი მიწა ძირითადად ხეებითაა დაფარული, რომელთა ძირშიც ხშირი ბუჩქნარი იზრდება – ხვიარა, მცოცავი მცენარეები და უზარმაზარი გვიმრები. ბებერ ხეებს აქ წვავენ და ისინი გზის გასწვრივ აღმართულ მოგიზგიზე სვეტებს გვანან.

გუდაუთის შემდეგ გზა ზღვას შორდება. საჭიროა მდინარე თეთრის (ხიფთა) ფონზე გავლა, რომლის სწრაფი დინება თეთრი რიყის ქვებით დაფარულ ფართო სივრცეზე თვითნებურად იცვლის კალაპოტს. საბედნიეროდ, ჩვენი გავლისას წყლის დონე მომატებული არ იყო. ზოგიერთ სეზონზე აქ გადასვლა შეუძლებელიც კი არის. ალბათ არაერთი აფხაზი დაღუპულა ამ ნიაღვრის გადაკვეთისას. ახლა სწორედ ის დროა მოგიყვეთ, თუ როგორ პოულობენ აფხაზები დამხრჩვალი ადამიანის სულს. დამხრჩვალის სხეულის სახლში მოტანის შემდეგ საჭიროა გარდაცვლილის სულის პოვნა, რადგან აფხაზებს სწამთ, რომ სული წყალში რჩება და მოკლებულია იმ სიმშვიდეს, რომელიც მას მისი ახლობლებისა და წინაპრების გვერდით ექნება. დამწუხრებული სული უგზო - უკვლოდ დაეხეტება მდინარეში, რომლის დატოვებაც არ ძალუძს და სასოწარკვეთილი ითხოვს შველას. აფხაზები თავს ვალდებულად თვლიან იგი ამ ტანჯვისაგან იხსნან. მთელი სოფელი იკრიბება შემთხვევის ადგილზე. ერთი ნაპირიდან მეორეზე ჭიმავენ თოკს, რომლის შუაშიც ჩამოკიდებულია უხმარი ტყავის ტიკი. იქ მყოფი ადამიანები წარმოთქვამენ მოწოდებას, რომელსაც თან ურთავენ დამხრჩვალი ქალისა თუ მამაკაცის სახელს: "მშვიდო სულო, ჩვენ აქ მოვედით, რომ სახლში წაგიყვანოთ. იქ შეხვდები მათ, ვინც გიყვარდა და ვისაც უყვარდი. წამოდი ჩვენთან ერთად, გაიხარე და გაგვახარე". გლეხები მდინარის ორივე ნაპირზე დგანან. საუკეთესო მომღერლები დასძახებენ საუკეთესო სიმღერებს და ყველანი ცეკვავენ. ისინი ცდილობენ ახლობლის, მეზობლის სულის გადარჩენას. ეს მხიარულების დროა, რადგან მათმა მწუხარებამ შეიძლება შეურაცხყოს გარდაცვლილის სული და იგი არ შეურთდეს მის საძებრად მოსულებს. უხუცესები ყურადღებით უყურებენ ტიკს, რომ დაინახონ, თუ როდის შევა იქ სული ანუ როდის გაიბერება ტიკი. ისინი ანიშნებენ გლეხებს ხმას დაუწიონ, რომ სული არ შეშინდეს. როგორც კი სული ტიკში შევა, უხუცესები მიიჩქარიან ტიკის ასაღებად და დასახურად. ამ დროს მხიარულება მატულობს და ყველა ცეკვა-ცეკვით მიემართება გარდაცვლილის სახლისაკენ. ტიკს საფლავზე დებენ, ხსნიან და სული, რომელიც თავს შინ გრძნობს, მიფრინავს წინაპრებისაკენ. იგი გადარჩენილია! სოფელი ლიხნი აფხაზთა სახლებით მოფენილი დიდი სივრცეა. იგი იმ გზას ესაზღვრება, რომელსაც ჩვენ მივუყვებით. ეს საშუალებას გვაძლევს შევისწავლოთ ამ ხალხის საცხოვრებლები და წეს-ჩვეულებები. აფხაზური ქოხი ძალზე პრიმიტიულია. ხის მსუბუქი კარკასები და ტიხრები დამზადებულია ტოტებისაგან, უმეტეს შემთხვევაში დაწნული და შლამით შელესილი იელისაგან. ჩალის სახურავი შესასვლელის მხარეს უფრო წვეტიანია. ჰაერი და შუქი საკმაოდ დიდი კარიდან აღწევს ქოხში. საცხოვრებლის შუაში, ზედ მიწაზე, ქვებით გარშემორტყმული კერაა. კვამლი მთელ შიდა სივრცეში იფანტება და გასასვლელს მხოლოდ სახურავის ბალახებს შორის პოულობს. ასეთ სახლს შორიდან თუ დაინახავთ, გეგონებათ, რომ იქ ხანძარია. ერთ ეზოშია თავმოყრილი ოჯახის სახლი, სახლი სტუმრებისათვის, ბოსელი და სხვ. მივუყვებით ამ ოღროჩოღრო და თვალწარმტაც გზას. გავიარეთ სოფლები ზვანდრიფში და ჩაბალურხვა, რომლებიც გორაკებით გარშემორტყმულ მშვენიერ ადგილებს წარმოადგენს. ადგილობრივი რთული ლანდშაფტის გამო გზა დაკლაკნილი და ციცაბოა. დასახლებულ ცენტრებთან უხვად არის მცენარეულობა, საუკუნოვანი ხეხილი, რომელთა ვარჯზეც გიგანტური გველის სხეულის მსგავსად ვაზია შემოხვეული. ვაზი ხის ტოტებში არის ასული და იქ შლის თავის ლერწებს. ჩემი მოგზაურობა რთველის პერიოდს დაემთხვა; აქ რთველი საჰაეროა. ფოთლებში აცოცებული მარჯვე აფხაზები მოიისფრო მტევნებს კრეფდნენ, კონუსისებური კალათებით ქვემოთ უშვებდნენ და შემდეგ ურიკებს ტვირთავდნენ, რომლითაც ისინი საწნახელამდე მიჰქონდათ. ყურძნის დაწურვისა და ღვინის მომზადების წესი აქ ძალზე პრიმიტიულია. აფხაზები ღვინოს დიდხანს არ ინახავენ, რადგან მაჰმადიანური რელიგია, შეზავებული ნახევრად წარმართული და ნახევრად ქრისტიანული რწმენით, მათ არ უკრძალავს ღვინის სმას. სანამ ღვინო აქვთ, არ იციან მისი გამოზოგვა, ხოლო როდესაც გაუთავდებათ, წყალს სვამენ. ძირითადი საკვები არის სიმინდის ფქვილი, რისგანაც ისინი ერთგვარ ფაფას ამზადებენ. მას ცხელს მიირთმევენ და შიგნით თეთრი ყველის პატარა ნაჭრებს არჭობენ, რომლებიც ცხელ საჭმელში უცებ რბილდება. აფხაზები ასევენ ჭამენ თხისა და ფრინველის ხორცს. ჩაბალურხვას მახლობლად გადავდივართ მდინარე შავზე, რომელსაც სახელი რიყის ქვების მუქი შეფერილობის გამო დაერქვა. გზაზე ფოტოს ვუღებთ აფხაზ ცხენოსანთა ჯგუფს, მათი ჩაცმულობის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ – თავადებს. ვინც გლეხი არ არის, ყველა თავადია. მხედრები რთულ გზებზე სიარულს მიჩვეულ პატარა ცხენებზე სხედან. მამაკაცები ყოველთვის წინ მიდიან, რათა მათ უკან მიმავალი ქალები საფრთხისგან დაიცვან. აფხაზებს, მეგრელების მსგავსად, თავზე არტისტულად დრაპირებული ყაბალახი ახურავთ, ჭეშმარიტი ელეგანტურობით ატარებენ წელზე შემოჭერილ ჩოხას და წვიმისა და სიცივის დროს გრძელბეწვიან შავ ნაბადში ეხვევიან. ქალბატონებს ეროვნული სამოსი გაუხდიათ, მეტ-ნაკლებად უცვლელი მხოლოდ მეგრული თავსაბურავია. რაოდენ განცვიფრებული და იმედგაცრუებული დავრჩი, როდესაც ისინი კორსაჟიანი და ბუფებიანი კაბებით შემოსილნი ვიხილე. მოდამ აქაც შემოაღწია და ყველაფერი ტრადიციული წალეკა. თუმცა სოფლებში ძველი ჩვეულებები უცვლელი დარჩა. აქ სასაფლაოებს ვერ ნახავთ. მიცვალებულთა განსასვენებლები სახლების მახლობლად – ეზოებშია. საფლავები შორიდანვე მოჩანს. გზის გასწვრივ მდებარე ბევრ საფლავს გადავუღე ფოტო. ისინი შემოსაზღვრულია ხის მოაჯირით და ხისავე სახურავით არის გადახურული. მოაჯირზე ხშირად ნაჭრებია ჩამოკიდებული. ერთხელ იქ პერანგიც კი დავინახე. ამან ძალიან დამაინტერესა და ვიკითხე, თუ რას ნიშნავდა ეს ჩვეულება. ჩემი მეგრელი მეგზურისათვის რთული აღმოჩნდა იმ აფხაზების პოვნა, რომლებსაც მისი ენა ესმოდათ. საბოლოოდ შევიტყვეთ, რომ ეს გარდაცვლილის ტანსაცმელი იყო, რომელსაც ჭირისუფალი ღარიბი გამვლელებისათვის ტოვებდა. შევეშვათ თანამედროვე მსჯელობას და გარდაცვლილის ტანსაცმლის გაჭირვებული ცოცხალი ადამიანისათვის ჩუქებას ნუ განვიხილავთ სამგლოვიარო რიტუალად და ნურც ჰიგიენის წესების დარღვევად; ეს ხომ ძველი დროიდან შემორჩენილი კეთილშობილური და ამაღლებული საქციელია. ახლა კი დროა მოგითხროთ დასაკრძალავ რიტუალებთან დაკავშირებული რამდენიმე ჩვეულების შესახებ. აფხაზი მამაკაცის გარდაცვალებისას ოჯახის დიასახლისი მის საყვარელ კერძებს ამზადებს და თავთან უწყობს, რათა იმქვეყნიურ ცხოვრებაში საჭმელ-სასმელი არ მოაკლდეს. თუ გარდაცვლილი მწეველი იყო, კერძების გვერდით ანთებულ ჩიბუხსაც დებენ. რიტუალზე არავის ეპატიჟებიან, თუმცა ყველა მოიჩქარის გამოსამშვიდობებლად. მოტირალი ქალები კუბოს გარშემო სხედან. მომსვლელები შესასვლელ კართან, პატარა სკამზე ტოვებენ თავსაბურავებს, ნაბდებსა და იარაღს. ახალგაზრდა მამაკაცი, რომელიც ცერემონიას ხელმძღვანელობს, მოსულებს ეგებება და სახლში წელზე ხელის შემოხვევით შეაცილებს. ქალები მაშინვე იწყებენ მოთქმას. მამაკაცები შუბლზე ხელს ირტყამენ; ოდესღაც ისინი ამას ტყავის ნაჭრით აკეთებდნენ. აქვე მოგახსენებთ, რომ ახალგაზრდა პატარძალს ეკრძალება მეუღლის დატირება. ახალგაზრდა მამაკაცისათვის კი მეუღლის ან შვილების დატირება სამარცხვინო საქციელად ითვლება. სამგლოვიარო საკვებით ყველას უმასპინძლდებიან. ეზოში გარდაცვლილის ცხენი დგას, რომელსაც შავი ნაჭერი აქვს გადაფარებული. თუ გარდაცვლილი დაქორწინებული იყო, მისი ცოლის ცხენიც იქვეა. ეს ცხენები საფლავამდე მიჰყავთ, მაგრამ მსხვერპლად აღარ სწირავენ, როგორც ეს ოდესღაც ხდებოდა. დაკრძალვის შემდეგ გარდაცვლილის ტანსაცმელს იმ ადგილზე შლიან, სადაც მას ეძინა. დაგვიანებით მოსულნი მის ტანსაცმელს დასტირიან. ორი-სამი კვირის მანძილზე გარდაცვლილისათვის განკუთვნილ საჭმელს ცალკე დებენ, რომ მისი სული დანაყრდეს. გლოვის ნიშნად ახლობელი მამაკაცები ერთი წლის მანძილზე თმას არ იჭრიან. აქვე მოგახსენებთ, რომ აფხაზებში გავრცელებულია თავის კანის დაავადება, რომელიც ადრეულ სიქაჩლეს იწვევს. გარდაცვლილის სახელზე მგზავრებისათვის გზის პირას აშენებენ მცირე თავშესაფარს – აფხაზურად "აბაკა". აქ შეყოვნებული მგზავრი წასვლისას აუცილებლად მოიხსენიებს გარდაცვლილის სახელს. პერიოდულად ოჯახის წევრები აბაკაში საჭმელს ტოვებენ. გამვლელი მას მიირთმევს, მაგრამ ჭურჭელი თან არასდროს მიაქვს. გარდაცვალებიდან ერთი წლის შემდეგ ყველას ეპატიჟებიან სადღესასწაულო სადილზე, რომელსაც "აფსხურა" ეწოდება. ეს სადილი გარდაცვლილის პატივსაცემად იმართება, რათა იგი იმ ქვეყნად საჭმლის გარეშე არ დარჩეს. ამ აღაპების მნიშვნელობაზე შეგიძლიათ შემდეგი თქმულებით იმსჯელოთ. ერთი აფხაზი, სახელად ზესერხვა, სამოთხეში სადილის დროს შევიდა. ყველა მის მეზობელს ჰქონდა საჭმლით გაწყობილი მაგიდა, მხოლოდ საწყალი ზესერხვას სუფრა იყო ცარიელი. გვერდით მყოფებმა გაუნაწილეს საჭმელი და გაკვირვებულებმა ჰკითხეს: "გვითხარი, ზესერხვა, რატომ არ გაქვს სუფრა გაშლილი?" "ძალიან უბედური ვარ, - უპასუხა მან, - არავინ დამრჩა დედამიწაზე ისეთი, ვინც ჩემზე იზრუნებს". საბრალო ზესერხვას შემთხვევა, რომელიც სამოთხეში საჭმლის გარეშე შევიდა, იშვიათია. ციდან დედამიწაზე დავბრუნდეთ და მოგახსენებთ, რომ ეს სადილი ნამდვილი მხიარულებაა. აფხაზები ლამაზი იარაღით მოკაზმულნი და ცხენებზე ამხედრებულნი მოდიან. ლხინი ყოველთვის სრულდება რბოლითა და მიზანში სროლით. საწოლზე მიცვალებულის ტანსაცმელს ალაგებენ და ისე დასტირიან, თითქოს იგი ახალი გარდაცვლილი იყოს. შემდეგ კი მაგიდას მიუსხდებიან და მხიარულობენ. დასაკრძალავ აღაპებზე საუბრის შემდეგ უფრო მხიარულ თემაზე გადავიდეთ და რამდენიმე სიტყვა აფხაზურ ქორწილზეც ვთქვათ. გოგონები ცამეტი-თოთხმეტი წლის ასაკში თხოვდებიან. ეს არის ქორწინება მოტაცებით, ისევე როგორც ჩერქეზებში. ცხენზე ამხედრებული ახალგაზრდა მამაკაცი მეგობრების დახმარებით იტაცებს მომავალ მეუღლეს. ქალიშვილის მიერ ვაჟისათვის მიცემული პირობა წმინდაა. თუ იგი აზრს შეიცვლის, ვაჟი შურს იძიებს. იგი ავალებს თავის ერთ-ერთ მეგობარს სახალხოდ გამოაცხადოს, რომ ქალიშვილმა პირობა გატეხა და ცოლობაზე უარი თქვა; წყეული იყოს ის, ვინც მას შეირთავს. უარყოფილი საქმროს შურისძიების შიშით ვეღარავინ გაბედავს ამ გოგონაზე დაქორწინებას. ამ განცხადების შემდეგ ვაჟი ცდილობს მოიტაცოს პირობის გამტეხი, მოპაროს ან შემოახიოს ტანსაცმელი. ასეთი სკანდალის შემდეგ ვინღა მოინდომებს მის ცოლობას?! ყოველივე ამის მიუხედავად ქალიშვილის მშობლები შეიძლება არ შეუშინდნენ უარყოფილი საქმროს რისხვას და იგი გაათხოვონ. ამ შემთხვევაში ადგილობრივი ადათი ახალგაზრდა მამაკაცს შურისძიების უფლებას აძლევს. იგი შურს იძიებს ყოფილი საცოლის მამის, ძმის ან მეუღლის მოკვლით. ახალგაზრდა გოგონა მხოლოდ ისეთ მამაკაცს მიჰყვება ცოლად ვისაც ცხენები მოუპარავს, რადგანს ამ ტიპის ქურდობა სანაქებო საქციელია. აფხაზი თავადები თვითონ არ ზრდიან თავიანთ შვილებს, ეს დამამცირებლად ითვლება. ბავშვს აღსაზრდელად მიაბარებენ გლეხის ოჯახში, რომელიც ამით სასარგებლო მფარველობასა და გარკვეული სახის ნათესაობას მოიპოვებს. მართლაც, ძუძუმტეები ნამდვილ და-ძმად ითვლებიან. განვაგრძოთ გზა და არ შევუშინდეთ იმ წინააღმდეგობას, რასაც გზაზე თხის ჯოგები გვიქმნის. მწყემსები, ისევე როგორც ფეხით მოსიარულეთა უმრავლესობა, გრძელტარიან პატარა ნაჯახს ატარებენ. მას აფხაზურად "აიგუში" ეწოდება და ტყეში გზის გასაკაფად გამოიყენება. გამვლელები მხარს ზევით აწეული მუშტით გვესალმებიან. ამ ველურ ბუნებაში, სადაც საცხოვრებელი სახლებია მიმოფანტული, ერთ აფხაზურ ოჯახს თავისი სახლის წინ ფოტო გადავუღე. ადგილობრივი გლეხის ქალები მეგრელებივით ლამაზები არ არიან, მათ უფრო ტლანქი ნაკვთები და კეხიანი ცხვირი აქვთ. იქვე სიმინდის მოსავალს იღებდნენ. მოშორებით ფუტკრის სკა შევნიშნე, რომელსაც ხის ჯოხზე ჩამოცმული ცხენის თავის ქალა ავი თვალისაგან იცავს. სოფელ ბარმიშში ქვისა და ხის მორებისაგან დამზადებული ყურძნის პრიმიტიული საწნეხი ვნახეთ. მალე ჩვენი მოგზაურობის მანძილზე ყველაზე ლამაზ და თვალწარმტაც ადგილს მივუახლოვდით. მდინარე ბზიფის ხიდიდან დიდებული პეიზაჟი იშლება: ხმაურიანი ნიაღვარი ვიწრო ხეობიდან გამოედინება. ჰორიზონტზე გაშლილია მუქი ნაძვებისა და ბზინვარე თეთრი თოვლის პეიზაჟი. მარცხენა მხრიდან ხეობაში შესასვლელს მთა იცავს. მის მწვერვალზე ციხესიმაგრისა და ეკლესიის ნანგრევებია, რომლებიც აფხაზურ სოფელ კალდახვარას გადმოსცქერის. ამ სოფელში, აფხაზთა ჩვეულებების საპირისპიროდ, სახლები ერთმანეთთან საკმაოდ მჭიდროდ არის განლაგებული. ადგილობრივი ხის ეკლესიის არსებობა გვაფიქრებინებს აფხაზების შესაძლო ქრისტიანობას. შეიძლება ასეთები არსებობენ კიდევაც, თუმცა სინამდვილეში ისინი წარმართები უფრო არიან. აფხაზები ლოცულობენ წმინდა ხეზე, რადგან ოდესღაც ნამდვილი საკულტო ადგილი იდუმალი ტყე იყო. კალდახვარას წმინდა ხე ძალიან დიდი ხნის არის. იგი მდინარის ნაპირზე დგას და მისი ფესვები ალბათ სწორედ იქიდან იღებენ ძალასა და უკვდავებას. მისი ძლიერი ტოტების ჩრდილქვეშ ოთხი სარით არის მონიშნული მსხვერპლშეწირვის ადგილი. სარებზე ცხოველის რქებია ჩამოცმული. ჭექა-ქუხილის დროს აფხაზები თავს რცხილის ქვეშ აფარებენ. ეს ხე, რომელსაც აფხაზურად ახრეცა, მეგრულად კი მხეიძე ეწოდება, წმინდაა. ამ ხის სიწმინდეს ადგილობრივი ლეგენდა ასე განმარტავს: მხეიძე არის იმ მეგრული ოჯახის გვარი, რომელსაც წმინდა ქალწული მიეკუთვნებოდა. აი, ქართველთა ქრისტიანული და აფხაზთა წარმართული წარმოდგენების ჭეშმარიტად საინტერესო ერთიანობის ფაქტი. წმინდა ხე კერპთაყვანისმცემლობის ერთადერთი კვალი არ არის. მე ასევე ვნახე ცეცხლისა და სამჭედლოს სამსხვერპლო. იგი ღია ცის ქვეშ მდებარეობს და ხის ვარჯზე დადებულ რამდენიმე ფიცარს წარმოადგენს. ამ ფიცრებზე, რომლებზეც დამწვარი სანთლების კვალია, იდო მაშები, ჩაქუჩი და ხის პატარა თასი, ოსები რომ ხმარობენ, იმის მსგავსი. ახალ წელს ამ სამსხვერპლოს გარშემო დღესასწაულობენ. მსახურებას მჭედელი ასრულებს. ცეცხლი ანთებულია, თხა კი - მსხვერპლად შეწირული. მჭედელი შამფურზე აგებს მსხვერპლის ღვიძლსა და გულს, იჩოქებს და ლოცულობს: "ო, შასშვი, ჩვენ მოვედით შენთან. გთხოვთ მიიღო ჩვენი ძღვენი და დაგვიცვა, როგორც სახლში, ასევე მოგზაურობისას, როგორც გზაზე, ასევე ტყეში". მჭედლები, ისევე როგორც ძველად, დღესაც ასრულებენ საკრალურ რიტუალებს. თუ ადამიანმა ფიცი უნდა დადოს ან დაამტკიცოს თავისი უდანაშაულობა, ის მჭედელთან მიჰყავთ. მან უნდა წარმოთქვას შემდეგი სიტყვები: "თუ მე ჩავიდინე დანაშაული, რომელშიც ბრალს მდებენ, დაე შასშვიმ ამ ჩაქუჩით თავი გამიტეხოს". ამ სიტყვების წარმოთქმისას იგი ჩაქუჩს იღებს და გრდემლზე სამჯერ არტყამს. შასშვი არ არის ერთადერთი აფხაზური ღვთაება. ღვთაება აფუ, ყველაზე ძლიერი და სასტიკი, ჭექა-ქუხილს მართავს და მბრძანებლობს ბუნების მოვლენებზე. სწორედ მას მიმართავენ ჯოგების მთებში დასაცავად და მასვე სწირავენ სამადლობელ მსხვერპლს, როდესაც ჯოგი უვნებელი ბრუნდება მთიდან. ღვთაება აფუს ევედრებიან წვიმის მოსვლას. ამ ღვთაებას სწირავენ მსხვერპლს, როდესაც ადამიანი ან ცხოველი მეხის დარტყმისაგან იღუპება. ამ ბოლო შემთხვევაში ხის ტოტებისაგან აგებენ ამაღლებულ სამსხვერპლოს, რომ მის წვერს ძაღლები და მგლები ვერ მისწვდნენ. მაცხოვრებლები მოდიან, ცეკვავენ და მღერიან მეხით მოკლული ცხოველის გარშემო. მას დებენ ამ იმპროვიზებულ საკურთხეველზე, რათა ის ფრინველთა ნადავლი გახდეს. იგივეს აკეთებენ როდესაც მეხის მსხვერპლი ადამიანია. მიცვალებულის გარშემო მოცეკვავე მშობლებმა არ უნდა იტირონ, ტირილმა შეიძლება ღვთაება აფუ გააბრაზოს და მან შური იძიოს. აქვე ჩამოვთვლით რამდენიმე ღვთაებას: აბნა – მონადირეთა მფარველი, აითარი – შინაურ ცხოველთა მფარველი და ჯაჯი – მიწის ნაყოფიერების ღვთაება. აი, თქვენ უკვე გაეცანით აფხაზთა რელიგიას.

"In Abkhasia, memories of a mission" by Le Baron de Baye

Summary

Translated from French by Ana Cheishvili

In 1904 in Paris was published a book by a french archaeologist and ethnographer Le Baron de Baye – "In Abkhasia, memories of a mission" – in which the author describes his trip to Abkhasia. The book is illustrated with the photos taken by the author himself.

• ტრადიციები და სიმბოლიკა - ეთნოგრაფია