|
<უკან დაბრუნება...<<<ენა და დამწერლობა>>>
სოფ.ლებაისკარის პიქტოგრამები - გადიდებისთვის დააწკაპუნეთ ფოტოზე (+)
გიორგი (გია) გიგაური
ფარული ნიშნები აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში
(წერაქვული დამწერლობა)
პირველი ნაწილი
თბილისი, 2010 წ.
რედაქტორები: პროფ. რამაზ შენგელია, პროფ. ნიკო გოგოჭური
რეცენზენტები: ისტორიის მეცნ. დოქტ, პროფ. გიორგი ოთხმეზური, ისტორიის მეცნ. დოქტ., პროფ. ნანა ხაზარაძე
წიგნში ძირითადად გამოყენებულია გიორგი (გია) გიგაურის ფოტოები
ეძღვნება სამასი არაგველის ნათელ ხსოვნას
გაგრძელება ნაწილი II
სკრიპტები (ფარული ნიშნები) აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში.
აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ”მაგთის” ხელშეწყობით 2009 წლის ექსპედიციების შედეგად მატერიალური კულტურის ძეგლებზე აღმოჩენილია ამოკვეთილი ამოუცნობი ნიშნების შემცველი 163 ქვა. აქედან ხევსურეთის 11 სოფლის ტერიტორიაზე - 60 ნიშნიანი ქვა, 74 - თუშეთის ტერიტორიაზე, თრუსოს ხეობაში - 25, ფშავში, კი - 4 ქვა. ნიშნების საერთო რაოდენობა 500 ერთეულამდეა. ნიშნები ხაზოვანია. გეომეტრიულ ფიგურებში ჩართულია პეტროგლიფების და ასომთავრული ასოების მსგავსი ნიშნები. ფარული ნიშნები მონუმენტური, ჩამოყალიბებულია. ნიშნიანი ქვების ზომები მერყეობს 30- 100 სმ. ფარგლებში. ნიშნების ზომები ძირითადად 8-20 სმ-ია. ნიშნები ქვაზე ამოჭრით, ამოტვიფრითაა შესრულებული. ჩანს, რომ ქვები მეორადი გამოყენებისაა. ისინი ჩატანებულია ჯვარ - სალოცავებისა და ციხე - კოშკების კედლებში. ნიშნების ამოჭრის დრო დაუდგენელია. ფარული ნიშნების შეკრების და დახარისხების შემდგომ იკვეთება გარკვეული სისტემის არსებობა. ნიშნები სხვადასხვა სოფელში, სხვადასხვა ხელწერით მეორდება. ძირითად ჯგუფში 40 ნიშანია. ამ ნიშნებიდან 17-18 მეორდება. თვითოეულ ქვაზე ყველაზე მეტი 20 ნიშანია გაფანტულად ამოტვიფრული. ნიშნებში ჭარბობს კოსმოგონიური ხასიათის სიმბოლოები. ფარული ნიშნები მოიპოვება იმ რეგიონში, სადაც შემორჩენილია ზოგად ქართული ხასიათის გეომეტრიული ორნამენტიკა. ანალოგიური ფარული ნიშნების ერთეულები გვხვდება საქართველოს სხვა რეგიონებში: სამცხე - ჯავახეთში, მთიან სამეგრელოში, სვანეთში, კახეთში. საქართველოს მოსაზღვრე მაღალმთიან ინგუშეთში და არღუნის ხეობის მოსაზღვრე რეგიონში. (სოფლებში: ბერკინო, ფახიე, ოშნი). მათ ადგილობრივები ”ჯვრიან ქვებს” უწოდებენ. შედარებითი ცხრილის მიხედვით ზუსტად ასეთი ნიშნები სხვაგან არ ფიქსირდება. ზოგადი მსგავსება შეიმჩნევა შუამდინარეთულ წინალურსმურ, კრეტულ, იბერიულ და ეგვიპტის გაუშიფრავ ხაზოვან ნიშნებთან. ქ.კახუნის (ძვ.წ. 25-ე საუკ.) და ქ.გურობა (ძვ.წ. მე-12 საუკ.) ფარული ნიშნების მსგავსება 15 - 25 ნიშნის შუალედებშია. საინტერესო მსგავსებაა ე.წ. ”მესოპოტამიურ უცნობ დამწერლობის“ ნიშნებთან (Д.Дирингер. ”Алфавит” M., 1963. გვ.640) ნიშნები ლოკალურია და სავარაუდოდ, საკრალური, საინფორმაციო ხასიათისაა. კრიპტოგრამები, რომლებიც საქართველოს მთამ შემოინახა, ტრადიციათა უწყვეტობის გამო, ატარებს ქართულ გადმოცემებში აღწერილ წარმოდგენათა ნაკვალევს. მათი კოსმოგონიური ხასიათის იერსახე წააგავს ქართული დედაბოძის გეომეტრიული ორნამენტიკის სიმბოლოებს. ყველა მოძიებული მასალა, ჩემი და სხვათა შეხედულებები მეცნიერების საკვლევია.
ქართული სკრიპტები და მათი შესწავლის გზები
ფარულნიშნიანი (სკრიპტოგრამიანი) ქვების გია გიგაურისეულ კოლექციებს პირველად საქართველოს მთამსვლელთა ეროვნულ ფედერაციაში, ბატონ გივი ქართველიშვილის მიერ მოწყობილ შეხვედრაზე გავეცანი. შეკრების მიზანი ერთი იყო: დავხმარებოდით ახალგაზრდა ენთუზიასტს ძალზე საინტერესო და საშური საქმის კეთებაში. ამ "დაჭრელებული" ქვების შესახებ ადრეც კანტიკუნტად გამეგო, ზოგი ეთნოგრაფების აღწერილობითი ხასიათის შრომებიდან და ზოგიც - მასმედიიდან. ეფექტი სრული და შთამბეჭდავი იყო. პრობლემაც ნათელი და ადვილად გასაგები, თუმცა ძნელად განსახორციელებელი. საჭირო იყო და არის ასეთი წარწერების სრულად მოძიება - აღწერა, კატალოგის შექმნა და გამოცემა, მიზანმიმართული, კომპლექსური კვლევა. სამივე ამ კომპონენტის შესრულება პარალელურ რეჟიმშია, ალბათ, ყველაზე სასურველი. ამდენად, წინამდებარე კატალოგის გამოცემა მეტად მნიშვნელოვან ეტაპად მესახება და შესაძლოა სერიოზული საერთაშორისო კვლევის საწყისი გახდეს. შედეგები ყველა შემთხვევაში მეტად წონიანი იქნება მხოლოდ იმის აღიარებითაც კი, რომ ეს წარწერები არსებობს, რომ სახეზეა მისი, სულ ცოტა, გრაფიკული მსგავსება უძველესი კულტურული მსოფლიოს დღემდე ცნობილ დამწერლობებთან და ეს ფაქტი უეჭველი ხიდია, რომელიც საქართველოს თავის ამერ-იმერით პრეისტორიულ ეპოქათა ერთიან კულტუროლოგიურ სივრცეში მოაქცევს. დღემდე ამას მხოლოდ ფოლკლორით, მითოსური ეკვივალენტებით და სხვა არაპირდაპირი არგუმენტაციით ვცდილობდით იმიტომ, რომ ამას ღრმა შინაგანი რწმენა, გენეტიკური მეხსიერება გვკარნახობდა. ეს საერთაშორისო სამეცნიერო ერთობისთვის არცთუ ძლიერი და უკამათო საბუთია. ვფიქრობ, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში აღმოჩენილი ფარულნიშნიანი ქვები, ქართულ ორნამენტთან და მითოსთან ერთად არის ის ერთიანი, ურთიერთგადაჯაჭვული სისტემა, რომელიც საქართველოს უძველეს ისტორიას შუამდინარულის, ეგვიპტურის და ეგეოსური სამყაროს თანადროულსა და თანაზიარს გახდის. გრაფიკული იერს-სახით აღნიშნული სკრიპტოგრამები შესაძლოა ორ სახედ დაიყოს: ა)იეროგლიფურ - იდეოგრამული. მაგალითად: ხელის მტევნის, მზის, წყლის, ცხოველის (ძაღლი, მგელი, მელა) გამოსახულება; ბ)ხაზოვანი დამწერლობის მსგავსი გეომეტრიული ფიგურები. აქვეა ქართული ასომთავრულის ცალკეული ნიმუშებიც. მაგ.: ”კან”. ისმის კითხვა, ფარული ნიშნები იეროგლიფურ - იდეოგრამულია თუ მარცვლოვანი დამწერლობის რაღაც სახეა? თუ პირველთან გვაქვს საქმე, მაშინ გართულდება დამწერლობის შემქმნელი/ამთვისებელი ეთნოსის ზუსტი დადგენა. ხოლო, თუ მეორე ვარიანტია, მაშინ უპირველესად ენის პრობლემა დგება. A და B ხაზოვან დამწერლობებს (პრინციპებს) შორის სხვაობა ბევრი არაფერია. უბრალოდ, დღემდე ვერ შეთანხმებულან A ხაზოვანის ენაზე, მის წარმომავლობაზე. თუ "ფესტოს დისკოს" გ.კვაშილავასეული კითხვა საბოლოოდ იქნა აღიარებული და დადასტურებული, მაშინ, ვფიქრობ, ეგეოსური დამწერლობის და საერთოდ, ამ რეგიონის ისტორიის კვლევაში ახალი ერა დაიწყება. ეს ჩვენ საქმესაც უაღრესად წაადგება, თუ არ გადაწყვეტს კიდეც. მანამდე რაიმე წინასწარი, სავარაუდო დასკვნის გაკეთება კი უმადური საქმე იქნება. ერთი რამ არის ნათელი და უკამათო - აუცილებელია ქართული სკრიპტოგრამების შესწავლა, საერთაშორისო სამეცნიერო წრეების ჩართვით, უაღრესად მაღალ დონეზე გაგრძელდეს. საინტერესო იქნება ფარული ნიშნების საქართველოში გავრცელების გზების ძიება. ერთი აზრი მთელ ანატოლიასა და ხმელთაშუაზღვისპირეთს, თავისი კავკასიით რასაკვირველია, ერთიან კულტურულ სივრცეში მოაქცევს. ეს ალბათ, მეტ-ნაკლებად ასეცაა, მაგრამ მეორე აზრი დაიწყებს მისი დღევანდელი საქართველოს ტერიტორიაზე შემოღწევის გზების ძიებას. ან, იქნებ ეს ფარული ნიშნები სულაც აქ დაიბადა? თუ შემოღწევაზეა საფიქრებელი, მაშინ ორი გზა არსებობს: ერთი, ასე ვთქვათ, ვერტიკალზე: შუამდინარეთი, ასირია, ხათურ-ხეთური სამყარო, ლეგენდარული "არათას სამეფო" და დღევანდელი აღმოსავლეთ საქართველო. ჩრდილოეთისკენ მავალი ვექტორი რეალურია, ლოგიკურია და სამეცნიერო წრეებში - აღიარებული. მეორე გზა, ერთი შეხედვით, უფრო ჰიპოთეტური ჩანს, მაგრამ სხვა ე.წ. ”გვერდითი” საბუთიანობით გამაგრებული. ეს არის დასავლეთ საქართველოს სავარაუდო ეთნიკური ექსპანსია აღმოსავლეთით, ადრექრისტიანულ ხანაში და შესაძლოა უფრო ადრეც. ამას ისტორიოგრაფიაში წანარების გამოჩენას უკავშირებენ. მათ, შესაძლოა, ეგეოსური (შავიზღვისპირული?) ან სხვა სახის დამწერლობა შემოეტანათ. რასაკვირველია, ბოლომდე გარკვეული აქაც არაფერია, თუმცა დღეს აღნიშნულ ვერსიაზე ბევრს საუბრობენ. არაპირდაპირი საბუთი ამისა არის აღმოსავლეთ საქართველოში და განსაკუთრებით მისი მთიანეთის ტოპონიმიკაში ზანიზმებისა და სვანიზმების უაღრესად დიდი რაოდენობით არსებობა. ის სხვადასხვა დოზით იგრძნობა ყოფით ტერმინოლოგიაშიც, ფოლკლორსა და ტრადიციებშიც. ზანურ ჭარა/ჭარარი-ს შესახებ გ.გიგაურიც აღნიშნავს თავის გამოკვლევაში, ”ჩხე”-ფუძიან სიტყვათწარმოქმნაზე კი ადრეც ვწერდი და მიმაჩნია, რომ ის ცეცხლისა და მზის წარმართული თაყვანისცემიდან უნდა მოდიოდეს (”ჩხე”-ზან. ცხელი). ფაქტია, შესასწავლია ფარული ნიშნები დასავლეთ და სამხრეთ-დასავლეთ (დღევანდელი თურქეთის ტერიტორია) საქართველოში. ეს აუცილებელია, რათა შეიქმნას საკვლევი საკითხის სრული რესურს-სურათი და ის უკლებლივ მიეწოდოს სამეცნიერო კორპუსს. ძალზე საინტერესოდ მეჩვენება სკრიპტების მოხაზულობის შედარება Habble-ით მიღებულ ასტრონომიულ გამოსახულებებთან. ეს, მგონი, სიახლე უნდა იყოს და მსგავსი რამ სხვა დამწერლობებთან მიმართებაშიც უნდა გაკეთდეს. გია გიგაურის მიერ ჩატარებული სამუშაო განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია. მისმა თავდადებამ, მეცნიერულმა ალღომ ძალზე დიდი შედეგი მოიტანა. დღეს ჩვენ გვაქვს აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში შემონახული ფარულნიშნიანი ქვების თითქმის სრული კოლექცია. გამოთქმულია პირველი ფრთხილი მოსაზრებები. რაც მთავარია, ყოველივე ეს ახალგაზრდა მეცნიერს ზოგადად ქართულ კულტურასთან - ორნამენტიკასთან და მითოსთან დაუკავშირებია და ასე სწორი გზით აპირებს მუშაობის გაგრძელებას. გზა დავულოცოთ მასაც და ყველას, შინაურსა თუ უცხოელს, ვინც ქართული კულტურის იტორიისთვის ამ მეტად მნიშვნელოვან საქმეს შეეწევა.
რედაქტორი პროფესორი რამაზ შენგელია
დიდი აღმოჩენის მცირე ისტორია
ჩემი პროფესიული მოღვაწეობის განმავლობაში არაერთი რეცენზია დამიწერია მხატვრულ ნაწარმოებზე თუ მეცნიერულ ნაშრომზე. ამჯერად თვით ეს სარეცენზიო ნაშრომია არაორდინალური, განსაკუთრებული შინაარსის მქონე და რეცენზიაც განსხვავებული, არაორდინალური იქნება. ამდენად და ამიტომ მინდა იმედი ვიქონიო, რომ ნაშრომის ავტორიც და მკითხველიც შეიწყნარებენ ჩემი ტექსტის თავისებურებას. ამ რამდენიმე წლის წინ, თბილისში, სრულიად შემთხვევით გავიცანი ახალგაზრდა მხატვარი-გიორგი გიგაური. საუბარში გაირკვა, რომ მე მის წინაპრებს ვიცნობდი, ხოლო ის "შორიდან მიცნობდა“, რადგან ჩემი გამოქვეყნებული ნაწერებიდან ზოგიერთი წაკითხულიც ჰქონდა. დიდხანს ვისაუბრეთ. ჩვენი გაცნობის განსაკუთრებით სასიამოვნო სიურპრიზი ის იყო, რომ მხატვარ გიორგის დიდი დაინტერესება აღმოაჩნდა ქართული ფილოლოგიისა და ისტორია-ეთნოგრაფიის პრობლემებისადმი. მე ადრიდანვე მქონდა საკუთარი მოსაზრებები ზოგიერთ მნიშვნელოვან ფილოლოგიურ, ისტორიულ - ეთნოგრაფიულ თუ ტოპონიმიკურ - ონომასტიკურ საკითხებზე, რის დასაბუთებაც რამდენჯერმე ვცადე ჰიპოთეზების დონეზე. აქ შევეცდები მოკლედ გადმოვცე ეს მოსაზრებები: აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში (არაგვის, თერგის, იორის და ალაზნის სათავეებში) მცხოვრები კუთხის ხალხები, რომლებიც "ნინოს ცხოვრებიდან“ მოყოლებული, "ფხოველთა" სახელით იყვნენ ცნობილნი, წარმოშობით (პირობითად) მესხურ - კოლხური ხალხია, სამხრეთ-დასავლეთიდან მიგრირებულნია იბერიის სიღრმეში. თვით ეთნონიმი "ფხოველიც" ეტიმოლოგიურად "ფოცხოველიდან“ მოდის. ამ მოსაზრებას უამრავი ფაქტი ადასტურებს ანდა მიგვანიშნებს. ეს ერთი მხრივ, მეორე მხრივ ფხოვური ხალხის ყოფაში არც თუ იშვიათად მჟღავნდება ანალოგია წინააზიური თუ ხმელთაშუა ზღვის აუზის აბორიგენ ხალხებთან, მათ ზნეჩვეულებებთან, რელიგიურ - კოსმოგონიურ წარმოდგენებთან; ტოპონიმიკასთან, ონომასტიკასთან და ა.შ. (მხოლოდ ერთ მაგალითს მოვიტან: სიტყვებს - "პელაზგი“, "ბერძენი“ მე სავსებით სერიოზულად ვშიფრავ - "პრე-ლაზს“ და "ბერ ძენის“ - ანუ "ძველ ხალხთ“, რასაც ზოგიერთი ჩემი კოლეგა "გოგოჭურის ახირებად“ თვლის) ჩვენი გაცნობის ყველაზე მთავარი, სასიამოვნო სიურპრიზი ის აღმოჩნდა, რომ ახალგაზრდა მხატვარსაც თურმე გულით აინტერესებდა ამავე პრობლემების სიღრმეში ჩახედვა. ჩვენი მსჯელობით იმ დასკვნამდე მივედით, რომ ჩვენ ორ არაპროფესიონალ მკვლევარს (მხატვარს და ლიტერატორს) უთუოდ გაგვიჭირდებოდა ამ რთული პრობლემების ამომწურავი კვლევა, რადგან ამისთვის საჭირო იყო ქართული თუ არაქართული არაერთი მეცნიერული წყაროს საფუძვლიანი შესწავლა. მე შევსთავაზე; ამ პრობლემებზე სამუშაოდ მე ვერ მოვიცლი მეთქი, ამიტომ სჯობია, თანაავტორად მონახო ვინმე კვალიფიციური ისტორიკოსი, ფხოვური ყოფა-რეალობის კარგად მცოდნე, ერთად შეისწავლოთ ფხოვური ეთნიკურ-რელიგიური მასალებიც და პარალელურად შეისწავლოთ ლაზურ-ჭანური და მესხურ-ჯავახური ენობრივი წყაროებიც. თუ შესძლებთ სასურველი და საჭიროც იქნება თურქეთში, ფოცხოვსა და ლაზისტანში ექსპედიციაც. გიორგი გიგაური დამეთანხმა და ორივე კმაყოფილი გავშორდით ერთმანეთს. ამის შემდეგ წლები გადიოდა, სამსახურებრივი მოვალეობის გამო, მეტწილად თელავში ვიმყოფებოდი და გიორგის ვეღარ ვხვდებოდი. მხოლოდ, სხვადასხვა წყაროებიდან ვიცოდი, რომ ის ინტენსიურ კვლევას აგრძელებდა. როგორც იქნა თვითონვე შემეხმიანა და შევხვდით. დაწვრილებით მომიყვა განვლილი პერიოდის თავგადასავალს. თურმე ფხოვური ჯვარ-ხატებიც შეუსწავლია, თურქეთში გორდიონის ნაქალაქარზეც ყოფილა და ა.შ. მეუბნება; მარტო ენობრივი და ეთნოგრაფიული მასალები კი არა, ანალოგიური კრიპტოგრაფიული მასალებიც აღმოჩნდაო, ჩვენს შორის ასეთი დიალოგი გაიმართა: "რა კრიპტოგრაფიული მასალები?“ "ქვებზე ამოტვიფრული კრიპტოგრამები. თანაც არაერთი... გამოცდილ მკვლევარებს გავაცანი და დადასტურეს, რომ ისინი უძველესი იბერიული დამწერლობის ნიმუშებია". დავეჭვდი: რაღაცას ურევს-მეთქი ერთმანეთში! "ქართული პალეოგრაფია არ შეისწავლე? რას ეძახი კრიპტოგრამებს?“ "უძველესი ქართული დამწერლობა ასომთავრულია, რომელიც კრიპტოგრამა კი არა, დახვეწილი, ნათელი ანბანია!“ "ვიცი, მაგრამ ისინი ანბანი კი არა, ნაღდად კრიპტული ფიგურებია... გაჩვენოთ?“ აბა მომიტანე-მეთქი ეგ შენი სკრიპტოგრამები. თბილისში, სახლში, მართლაც მომიტანა ქვებიდან გადაღებული ფოტოებითა და ჩანახატებით სავსე ჩანთა. დაძაბული ვათვალიერებდი ამ მასალებს და მოულოდნელი ემოციისგან თანდათან ვბრუვდებოდი. ნამდვილად კრიპტოგრაფია იყო-სიმბოლურ-ქვეტექსტოვანი ფიგურები, ხაზები, წერტილები. "ჩემამდე კიდევ ვის აჩვენე, ეს მასალები?“, ჩამოთვლილთა შორის დაასახელა ცნობილი ენათმეცნიერი, აკადემიკოსი თ.გამყრელიძე. მას დაუთვალიერებია მასალები და შეუნიშნავს; თუ ასეთი მნიშვნელოვანი რამე გქონდათ, აუცილებელია პროფესიონალურ დონეზე მოკვლევა და საზოგადოებისთვის გაცნობაო. გაშიფრვა კი არც უცდია. - რასაც თვითონ თ.გამყრელიძემ არ მოჰკიდა ხელი, იმედი ნუ გექნება, რომ მე გავშიფრავ! ჩემი აზრით, ეს ურთულესი მეცნიერებაა, რომელიც ასტრალურ მოვლენებთან, ქორონიკონთან, რელიგიასთან, ქვეცნობიერ - ზეცნობიერთან და ათას დაფარულთანაა კავშირში. სპეციალური განსწავლა სჭირდება, ჩემი სტუდენტობის დროს სკრიპტოგრამებსა თუ იეროგლიფების გაშიფრვას არ გვასწავლიდნენ. მხოლოდ (სახალხოდ) ჩინური იეროგლიფების ”გაშიფრვაზე“ ვჯახირობდით, რასაც მეცნიერულს ვერ დავარქმევთ. ახლა როგორც ვიცი ქართველი მკვლევარები შიფრავენ პელაზგურ თუ ეტრუსკულ დამწერლობას - კუთხური ენებით(!). ამ პიროვნებებს, სამწუხაროდ, არ ვიცნობ, არც მათი ნაშრომი ჩამივარდა ხელში. იქნება გამოცდილი პალეოგრაფი გაგეცნო და ერთად გააგრძელოთ შენი მასალების ამოხსნა! ამით დასრულდა ჩემი და გიორგი გიგაურის მეცნიერულ - ეთნოგრაფიული ეპოპეა. უფრო სწორად, მეგონა, რომ დასრულდა. გასულ ზაფხულს გიორგი კიდევ დამიკავშირდა ტელეფონით. მოპოვებული მასალების წიგნად გამოცემას ვაპირებ და რედაქტორობა გამიწიეო. მეთქი; რედაქტორის რეცენზია, უპირველესად, ნაშრომის შინაარსის მეცნიერულ შეფასებას ნიშნავს, მე კი მაგ კრიპტული მასალების შინაარსზე მხოლოდ მიახლოებითი წარმოდგენა გამაჩნია! ბოლოს მაინც დავთანხმდი. აი ამიტომაა ეს რეცენზია არაორდინალური. ჩემი რედაქტორული ღვაწლი ძირითადად მოცემული ტექსტის ენობრივ-სტილისტურ დახვეწაში გამოიხატება. ორიოდე შენიშვნა ტექსტსავე მივაწერე და აქ განმეორება საჭიროდ აღარ ჩაითვლება.
P.S. ვხედავ, რომ სარეცენზიო ტექსტი ნამეტანი პედანტურად თავშეკავებულს დაემსგავსა, ამიტომაც რამდენიმე ზოგად შენიშვნას დავურთავ. გ.გიგაურის მოკვლეული მასალების მეცნიერული თუ ეროვნულ კულტუროლოგიური ღირებულება დიდია. ჩემი აზრით იგი არ ჩამოუვარდება არმაზისა თუ შლიმანის არქეოლოგიურ მონაპოვარს. მის კეთილად დასრულებისთვის საჭიროა (ძირითადად) ორი მხრივ ძალისხმევა; ამ მასალების ბოლომდე გახსნა-გაშიფრვა, რაც, ჩემი გუმანით-მნიშვნელოვან ისტორიულ (და არამარტო ისტორიულ) აღმოჩენებს გვპირდება. არანაკლებ მნიშვნელოვანია მოპოვებული მეცნიერული შედეგების კარგად დაგეგმილი განხმა-პოპულარიზება არამარტო ეროვნული, არამედ საერთაშორისო მასშტაბით. ეს კი ახალგაზრდა მკვლევარს უთუოდ გაუჭირდება. არცაა მხოლოდ მისი საზრუნავი. ამიტომაც, ამ საქმეში უდავოდ დიდია ქველმოქმედ პიროვნებათა როლი. ჩემი მხრივ გულითად მადლობას ვუხდი იმ ნამდვილ პატრიოტებს, რომლებიც მკვლევარს ეხმარებიან, ან მომავალში დაეხმარებიან.
რედაქტორი პროფესორი ნიკო გოგოჭური
ფარული ნიშნების კვალდაკვალ
აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში არსებული მატერიალური კულტურის ძეგლები მკვლევართა ყურადღებას ადრიდანვე იქცევდა. განსაკუთრებით, ხევსურეთში შენარჩუნებული ფორმები იზიდავდა ქართველთა და უცხოელთა ყურადღებას. იკვლევდნენ: ვაჟა-ფშაველა, ნ.ურბნელი, დ.პავლიაშვილი, ვ,ბარდაველიძე, ბ.გაბური, ა,შანიძე, გ.ჩიტაია, გ.თედორაძე, გ.რადე, ა.ზისერმანი, პ.უვაროვა და სხვა. ამ ნაშრომთა ისტორიული ღირებულება დღეს განსაკუთრებით აღსანიშნავია. ხევში, ფშავში, ხევსურეთსა და თუშეთში შემორჩენილი უძველესი კულტურის ნაშთები ღრმად გვახედებს ქართული ისტორიის ფესვებში. წინამდებარე წიგნი საქართველოს ტერიტორიაზე შემორჩენილი სკრიპტოგრაფიული (ფარული) ნიშნების აღწერის პირველი ცდაა. წიგნში თავმოყრილია აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში დაფიქსირებული ფარული ნიშნების უმეტესი ნაწილის ფოტომასალა, გრაფიკული სახეები და ჩანაწერები. ამ საქმის სირთულე, გარდა კულტურის ამ ძეგლების მიუვალობისა, იმაშიც მდგომარეობს, რომ საქართველოში კრიპტოგრაფიული კვლევის გამოცდილება თითქმის არ არსებობს. წიგნში შევეცადეთ მაქსიმალურად ზუსტად გადმოგვეცა ყველა ის ქვა და ნიშნები, რაც ხევში, ფშავ-ხევსურეთსა და თუშეთში იქნა მოპოვებული. ზოგიერთი ქვის აზომვა და ხავსის მოცილება ვერ შევძელით, რადგან ციხეების ზედა ნაწილში ჩატანებული ნიშნიანი ქვები მიუდგომელია. ჩამოშლის საშიშროების და ქვის ზედაპირის მოსალოდნელი დაზიანების აცილების მიზნით ზოგიერთი ხავსმოდებული ქვა გრაფიკული ნახაზებით მხოლოდ ჩავინიშნეთ. გრაფიკული სახეებით წარმოვადგინეთ "საჭვრეთლის” - სიმბოლოებიც. სარიტუალო პურ - საწირის საბეჭდავის სიმბოლოები და ფარული ნიშნებიც მსგავსია. ასევე მსგავსია გეომეტრიული ორნამენტების და ფარული ნიშნების მოხაზულობანიც. ფარული ნიშნების კვლევა 1985 წლიდან ხევსურეთის საკრებულოს ხელშეწყობით გვიხდებოდა. გარკვეული რაოდენობის ფოტო-მასალით (48 ქვის აღწერილობა) 2007 წლის 10 იანვარს შევძელით ფოტო გამოფენის მოწყობა რუსთაველის საზოგადოების დარბაზში. საინფორმაციო კონფერენციაზე, რომელსაც დაესწრო მეცნიერთა გარკვეული ჯგუფი (კონფერენციის ხემძღვანელი: ისტორიკოსი, პროფესორი ნანა ხაზარაძე). გამოითქვა აზრი, რომ აუცილებელი იყო სისტემური მოკვლევა აღმოსავლეთ საქართ-ველოს მთიანეთში და საქართველოს მთელ ტერიტორიაზეც, რაც უფრო სრულყოფილ სახეს მისცემდა არსებულ მასალების კოლექციას. ამ გადაწყვეტილების აღსრულება ბევრ ტექნიკურ პრობლემასთან იყო დაკავ-შირებული, რომელთაგან ერთერთი უმთავრესი ამ ძეგლების ძნელად მისადგომი მდებარეობა რჩებოდა. ამ საკითხის გადასაწყვეტად მივედით ცნობილ მთამსვლელთან, მთამსვლელობის და სამთო ტურიზმის დიდ პოპულარიზატორთან, საქართველოს მთამსვლელთა ეროვნული ფედერაციის პრეზიდენტ ბატონ გივი ქართველიშვილთან, რომელიც ძალიან დაინტერესდა ჩვენი საქმიანობით აღგვითქვა, დახმარება არამარტო აღნიშნული პრობლემის გადაწყვეტაში, არამედ ფინანსური მხარდაჭერისთვის გვიშუამდგომლებდა "მაგთისთან“, რომელიც ქართულ საქმეს ემსახურება და ამ დროს საქართველოში სპორტული მთამსვლელობის აღორძინებაში ეხმარებოდა მათ. მართლაც, მთამსვლელთა ეროვნული ფედერაციის ხელშეწყობით, "მაგთის” და ღვთის წყალობით გაგვიჩნდა შესაძლებლობა ჩვენი მიზნის განხორციელებისა. დიდი მადლობა მათ ამ კეთილი საქმისთვის. 2009 წლის ექსპედიციებმა, მოკვლევებმა, საინფორმაციო ჩანაწერებმა და წიგნზე დაძაბულმა მუშაობამ ათ თვეს გასტანა. მოპოვებული ფარული ნიშნების რაოდენობა შემდეგნაირად განაწილდა: თრუსოს ხეობა - 25 ქვა (78 ერთეული ნიშანი), ფშავი - 4 ქვა (6 ნიშანი), ხევსურეთი - 60 ქვა (204 ნიშანი), თუშეთი - 74 ქვა (197 ნიშანი).გეომეტრიული ფიგურა სულ 480 ერთეულზე მეტია. ნიშნები იყოფა ორ ტიპად: ხატოვანი და ხაზოვანი. ხატოვანი: ცხოველის, მხედრის, ადამიანის მსგავსი ფიგურები. ხაზოვანი უფრო მეტია: წრეები, ჯვრები, სპირალები, მბრუნავი ჯვრები, მნათობები, ვარსკვლავის მსგავსები, კვადრატები, ხაზები, წერტილები, სამკუთხედები, სამკაპები, ოთხკაპები, ასომთავრულის მსგავსი ნიშნები და უცნობი გეომეტრიული ფიგურები. ნიშნები განმეორებადია და ჩანს რაღაც სისტემას ექვემდებარება. ზუსტად ერთნაირი ფიგურების დათვლით, ძირითად ჯგუფში 40-მდე ნიშანია, აქედან 17-18 ნიშანი მეორდება რამდენჯერმე. ნიშნები ლოკალურია და შერჩეულად "ხოხის" (მკვრივ) ქვებზეა ამოჭრილი. ქართული დედაბოძის გეომეტრიული ორნამენტების სიმბოლოები, ქართული მითოსი და ფარული ნიშნები ურთიერთკავშირში ჩანან. ფარული ნიშნების მეშვეობით, ჩემი აზრით, წინაქრისტიანული პერიოდი საინტერესო ინფორმაციას ინახავდა. ამავე კრებულში შევიტანე ჩემს მიერ ადრე გამოქვეყნებული წერილი ”ქართული წერაქვის სახელწოდების გამო“ (ლიტერატურული საქართველო. 2007 წ). ფარული ნიშნებისადმი მიძღვნილი კვლევა: "ორნამენტების და ფარული ნიშნების ურთიერთკავშირი“.*(*სტატიაში დაყენებულია საკითხი, გეომეტრიული ორნამენტების და ფარული ნიშნების ურთიერთდამოკიდე-ბულების შესახებ. დასმულია კითხვა, ქართულ დეკორატიულ გამომსახველობაში, რატომ ეწოდებოდა ასტრალურ ნიშნებს "ღვთაებრივი“?. დღეს ცნობილ, კოსმოსურ ფორმებთან მათი მსგავსება, რამდენად შემთხვევითია.) 1930-40-იან წლებში ზოგიერთი ქვის გრაფიკული აღწერა მოხდა ეთნოგრაფების მიერ: პროფ.ვ.ბარდაველიძის ნაშრომში "აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ტრადიციული საზოგადოებრივ-საკულტო ძეგლები, "ხევსურეთი“ 1ტ, "თუშეთი“ 2ტ. ფიქსირებული იყო ათი ფარულ- ნიშნიანი ქვა. მაგ.ხევსურეთის სოფ: ბისო-ხახმატის ჯვარ-სალოცავში შემონახული სამი ქვა, რომლებიც მოტანილია გრაფიკული ჩანახაზით. სამი ქვიდან ერთიღა შემორჩა.** (**სალოცავის ნიშნიანი ქვები, კედლის შეკეთებისას დაიფარა.(მთხრობ. ხუცესი გოგი ალუდაური.) ასეთივე ინფორმაცია ჩავიწერეთ სოფ; კისტანის ”ღვთისმშობლის“ ჯვარ-სალოცავში, ხუცესი გაბრიელ ჭინჭარაული. 70 წ.) სოფ.ლებაისკარის ციხის ჩარდახის ნიშნები, ვ.ბარდაველიძის მიხედვით,დღეს თითქმის აღარ ჩანს. ადგილობრივების გადმოცემით, "ჭრელი ქვები" არსებობდა ძველი სალოცავების ნანგრევებში, სოფ.უკანხადუში, "საჯანგეს“ ტერიტორიაზე (ბ.არაბული, 70 წ.). ტერმინი "ჭრელი ქვები" (ამოჭრილი ქვები) დღესაც ცოცხალია ადგილობრივ ხალხში. წიგნში თვალსაჩინოებისთვის შევიტანეთ გ.ბოჭორიძის მიერ ფიქსირებული ერთი ქვის და კიდობნის საინტერესო კრიპტოგრამები. ასევე, თუშური გეომეტრიული ორნამენტიკის სახეები და სახელწოდებები (გიორგი ბოჭორიძე, ”თუშეთი“). შედარებისთვის, ხევსურული გეომეტრიული ორნამენტიკის ცხრილი შეივსო სხვადასხვა ნივთების (ქსოვილი, ხე და ლითონი) დეკორატიული გეომეტრიული ფიგურებით და ტრადიციული სახელებით. აღსანიშნავია, რომ ფარულ ნიშნებს პირველად "იეროგლიფური“ ნიშნები, უწოდეს ნარკვევში ”მყივანა წისქვილები“ (ავტორები: პოეტი კობა არაბული და ენათმეცნიერი პროფესორი, ავთანდილ არაბული. 1984 წელი). წიგნში აღწერილია ხევსურეთის მიტოვებული სოფლები და ხალხის სოციალურ - კულტურული პრობლემები. ნარკვევში მოტანილია ხუთი კრიპტოგრაფიული ქვა. სოფ.შატილის ნიშნიანი ქვა კი მოხსენიებული "იეროგლიფურ" ნიშნიან ქვად. პირიქითა ხევსურეთზე გადაღებულ დოკუმენტური ფილმში "ბილიკების ენა“ (რეჟის.დ.გოგუაძე), პირველად აჩვენეს ზოგიერთი ფარულ ნიშნიანი ქვა. წერილი, რომელიც გამოქვეყნდა გაზეთ "ლიტერატურულ საქართველოში" 2005 წელს 25 თებერვალს, სათაურით: "ხევსურეთში შემორჩენილი უცნობი წარწერები“, (გ.გიგაური) იყო პირველი ცდა ამ დამწერლობის შესახებ მეცნიერული აზრის გამოთქმისა და შემოთავაზებული იქნა ვერსია უძველესი დამწერლობის კრეტულ და იბერიულ ნიშნებთან ზოგადად მსგავსების შესახებ. ფარული ნიშნები და ხევსურეთის "ჯვართმსახურების“ ისტორია მომავალში მრავალი მხრითაა გამოსაკვლევი. ასტრალურ-კოსმოგონიური ხასიათის, საკრალური ნიშან-სიმბოლოები, ჩვენი აზრით, ქართველი ხალხის უძველესი რწმენის და ქართულ ენაში დაცული წარმოდგენების ნაკვალევია. უმთავრესი უნდა ითქვას: მატერიალურ კულტურის ძეგლები, რომლებზეც შემორჩენილია ფარული ნიშნები, საჭიროებს სასწრაფო რესტავრაცია-კონსერვაციას. მთიან რეგიონზე ყურადღების მიპყრობა გადაარჩენს მეტად მნიშვნელოვან ისტორიულ, კულტურულ მემკვიდრეობას. სკრიპტოგრაფიული წარსული ჯერ კიდევ გვპირდება ახალ აღმოჩენებს. ხატოვან და ხაზოვან ნიშნებს მეტი ყურადღების მიქცევა და კვლევა რომ სჭირდება, საერთო აზრია. კიდევ ერთხელ მადლობა მინდა გადავუხადო ფარული ნიშნების მოძიების და წიგნის გამოცემის დაფინანსებისათვის, "მაგთის“ მთელ შემადგენლობას. საქართველოს მთამსვლელთა ეროვნულ ფედერაციის ბრეზიდენტს ბატონ გივი ქართველიშვილს მხარში დგომისა და საქმიანი რჩევებისათვის. ასევე მადლობას ვუხდი პროფესორებს: ნანა ხაზარაძეს, რამაზ შენგელიას, ნიკო გოგოჭურს და გიორგი ოთხმეზურს, რომლებიც ასე გულისხმიერად გამოეხმაურენ ამ წიგნზე მუშაობას. მადლობას ვუხდით ხევსურეთის საკრებულოს ყოფილ ხემძღვანელს მირზა ჭინჭარაულს. არქეოლოგს, ბატონ გოგი გოგოჭურს,. თუშეთის მკვიდრს, ისტორიკოს, ბატონ ნუგზარ იდოიძეს, გიორგი კოკოშაშვილს, ამური ქიტიაშვილს, თრუსოს ხეობის მკვიდრს ბატონ რუსლან გუჯარაიძეს, ხევსურეთის მოსახლეობას, სოფ.შატილის მკვიდრს დათო ჭინჭარაულს (ჯალაბაური), სოფ.არდოტის მკვიდრს ნიკო (მურღვა) არდოტელს, ისტორიის და კულტურის მუშაკებს, ყველას, ვინც მხარში გვედგა კვლევა-ძიებისას.
ექსპედიცია ხევსურეთში
ხევსურეთში ფარული ნიშნების საძიებო სამუშაოები 1980-იანი წლებიდან მიმდინარეობდა. ძირითადი მოკვლევა და ფარული ნიშნების აზომვა, სისტემატიზაცია 2009 წელს შედგა. შედგენილ იქნა ასევე შედარებითი ცხრილიც სავარაუდოდ მსგავსი დამწერლობის ნიშნებთან. ხევსურეთის ძველი კულტურა ბევრჯერ გამხდარა კვლევის საგანი. "ფხოველნი ჯვარის მსახურნი არიან და ქრისტიანობას იჩემებენო” ...წერდა 1212 წელს ქართველი მემატიანე (ქართლის ცხოვრება, ტ.2. 1959. გვ.111-112). საინტერესოა, ასევე, ზ.ერისთავის ლაშქრობისას გამოთქმული ხალხური ლექსი "...თორემ ჩვენც შემოგეცდებით, მესხნი ჩვენაც გვყვან წყლისანი“.... (ქართული ხალხური პოეზია.). სოფ.გუდანის ზენა ჯვარში წარმოსათქმელი ხუცობის ტექსტის პასაჟი: "...შენ ხარ პირველი კულხელი"... (ხევსურული ჯვარ - ხატთა "სადიდებლები“. ხ.მამისიმედაშვილი) ესენი და სხვაც ბევრ საფიქრალს და სამსჯელოს აჩენს. ხევსურეთის ყოფაში ფარული ნიშნები ყველაზე მეტად მიანიშნებს ჯვარ-სალოცავთა განსაკუთრებულ წარსულს. მიუხედავად იმისა, რომ ხევსურულად ჯვართ რიგის ყენება (რიტუალი) ძველ აღთქმასთან მსგავსებაშია, ხევსურეთში ღვთისმსახურების დამკვიდრების დაკავშირება ებრაელთა მიგრაციასთან მაინც არ შეიძლება. აქ ებრაელთა ხსენება არაა, არაა იაჰვეს და საბაოთის, არც მოსეს და მოსეს რჯულის ხსენება, არაა ეგვიპტეში შესვლა და გამოსვლის შესახებ ინფორმაცია. ფარულ ნიშნებში ძველებრაული დამწერლობის ნასახიც არ არის. აქ საქმე უფრო რთულადაა და უფრო ღრმად საკვლევია, ვიდრე გარეგნულად ჩანს. "ბიბლიის" მკვლევარები: შტადე, ბუდე, გუნკელი, ჰოლნციგერი და სხვები მივიდნენ დასკვნამდე რომ, "შესაქმეს" წიგნში შესულია შუამდინარული და ქალდეველთა ურის, წინაინდოევროპელ ენაზე მოსაუბრე ხალხთა თქმულებები თუ რიტუალები (ი.ჯავახიშვილი. "ქართველი ერის ისტორია“ 1. 1960. გვ.408). თემიდან ასეთი გადახვევა იმიტომ გავაკეთეთ, რათა ვაჩვენოთ რამდენად ძველი პერიოდის საკითხს ეხება ის და რამდენად პრინციპული მნიშვნელობა აქვს ქართული ღვთისმსახურების კვლევის ან ისტორიოგრაფისთვის. ფარული ნიშნების მიმართ დაინტერესება მას შემდეგ გაჩნდა, რაც სალოცავებში ”საჭვრეთების“ სიმბოლოების და ქვაზე ამოჭრილი ფიგურების მსგავსება შევნიშნეთ. საჭვრეთებით ”ბედის კვერებზე” (ქადებზე) აკეთებდნენ ასტრალურ ნიშნებს და შემდგომ სალოცავ ჯვარში აკურთხებდნენ (სურ.24, 125, 126). ხევსურეთში მოვიარეთ სოფლები და ჯვარ-სალოცავები: გველეთი, ბარისახო ("ხმალას“ სალოცავი), ფსითხი, ჭალაისოფელი (კარატის ჯვარი, იახსარი), ჩირდილი ("სამ კიბალეს“ სალოცავი), უკანახო,როშკა, ბლო, უკანხადუ, ბაცალიგო, გუდანი, ბისო-ხახმატი (სალოცავები), ლებაისკარი, ჭეჭყეთი, კისტანი, ზენკისტანი, გურო, შატილი, ანატორი, მუცო, არდოტი, ხახაბო. სოფ.ხახმატის "გიორგი ბოსლოვნის" ჯვარში შემონახულია გამოსახულება - სამი ფიგურა. შუაში სამკაპის მსგავსი ნიშანია (სურ.50), რომელიც მეორდება ხახმატის მეზობელი (მოძმე) სოფ.ხახაბოს "წმ.გიორგის“ სალოცავის ნიშაზე (სურ.124). ხევსურეთში შემორჩენილია ხეზე (პურის კიდობანი) ამოკვეთილი ნიშან-სიმბოლოებიც (სურ.51). ხუცესებმა რომ იცოდნენ "რაღაც ნიშნები" და "ჩანჩხები" სჭრიდნენ, ესეც 1987 წლის ჩანაწერებით შემოგვჩა (ს.ჭინჭარაული სოფ.შატილი). შატილის მაცხოვრებლები სალოცავად სოფ.კისტანშიც ამოდიოდნენ, სადაც ღვთისმშობლის სახელის ჯვარ-სალოცავია და ეს ინფორმაციაც ამ სალოცავიდან ახსოვდათ (1930 იანი წლების ჯვარის მსახურთა გადმოცემით). საინტერესოა, რომ ინგუშეთში მოგზაურობისას, 1986 წელს, სოფ.ბერკინოში, ხოიში, ბარაში და ჯარიახის ტერიტორიაზე, ხევსურეთის მოსაზღვრე აულებში, ციხე-კოშკებზე ჯვრის რამდენიმე მსგავსი გამოსახულება ფიქსირდებოდა. ადგილობრივების გადმოცემით ეს ნიშნები ძველი "მელხების", ქართველური, მონათესავე, გამქრალი ხალხის ნაკვალევია (სალამბეგ არსანუკოევი. 80 წლის ისტორიკოსი). ეთნიკური ქართველები როგორც სჩანს არა მარტო სამხრეთით დაგვეკარგა, დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე, არამედ ჩრდილოეთითაც. ბევრ გვარს (ბერკინოვი, სიგაური და სხვა) ინგუშეთის ან ჩაჩნეთის ტერიტორიაზე, ძალიან ღრმა წარსული აქვთ (იხ.ზ.რატიანი. "პირიქითა საქართველო“). ჩვენი აზრით, ხევსურეთის ძველი ტრადიციები ჯვართ მსახურების რწმენით იყო გამტკიცებული და ფხოვის ტერიტორიაზე არსებული სალოცავები: ლაშარი, ხახმატი, ანატორი მთელი აღმოსავლეთ კავკასიელები ("რჯულიან-ურჯულოთ სალოცავები"), რელიგიურ ცენტრებად აღიარებდნენ. შემორჩენილი ფარული ნიშნების მეტი რაოდენობა ხევსურეთსა და თუშეთში, ამ რეგიონების განსაკუთრებულობას მიუთითებს. ერთ ხაზზე ყველაზე მეტი, 9 ნიშანი, სოფ.ზენკისტანის ერთ ქვაზე ფიქსირდება. გაფანტულად, 20-მდე ნიშანია ერთ ქვაზე ამავე სოფლიდან. სოფ. ბისო - ხახმატის და სოფ.კისტანის სალოცავის კედლებზე ადრე არსებობდა "დაჭრელებულ“ ქვები, რომელიც კედლის შეკეთების შემდეგ დაიფარა (გაბრიელ ჭინჭარაული, 80 წლის ხუცესი; გოგი ალუდაური სოფ. ბისო-ხახმატის ხუცესი). 2009 წლის მოკვლევის შედეგებით ხევსურეთში 60-ზე მეტი ნიშნიანი ქვა შემორჩენილა. ნიშნებში უნდა გამოიყოს ხატოვანი და ხაზოვანი ტიპები. უფრო მეტი ხაზოვან-გეომეტრიული ფიგურებია. საინტერესოა ზენკისტანის (ათანდილათ) ციხის სარკმლის ქვის ნიშნები. ასეთი მოხაზულობის ფიგურა სხვაგან არ მეორდება (სურ.87). გადმოცემით, ციხეთა ქვები ჩამოტანილია ზეზეიჯედან. ზეზეიჯეს ნასოფლარი დღესაც ემჩნევა და ოდესღაც სისხლსავსე სიცოცხლის არსებობას ადასტურებს. ხევსურეთში შემორჩენილ ნიშნებში ამოსავალი ფიგურებია ჯვარი, წრე, კვადრატი(ოთხკუთხედი), ვერტიკალური ხაზი. ხელის გამოსახულებები რამდენიმენაირია, რომელიც ხშირად ჩართულია სხვა გეომეტრიულ ნიშნებში. გვხვდება ცალკე ხელის გამოსახულება. ამავე რეგიონში, ბუნებრივია, შემორჩენილია ზოგად - ქართული ხასიათის ორნამენტი, თავისი დასახელებებით. ორნამენტების და ფარული ნიშნების მოხაზულობანი ერთმანეთს ჰგავს. ვინც კრიპტოგრამების წაკითხვას შეეცდება, მან ძველი მსგავსი დამწერლობის და ორნამენტების სახელებიც უნდა იცოდეს. ასევე, მითოლოგიური გადმოცემები და ანდრეზები, რომლებიც სალოცავებს უკავშირდება. საინტერესოა რა იყო შემორჩენილი სოფ.უკანხადუს ტერიტორიაზე, "საჯანგეს" ძველ სალოცავის კედლებზე, რომლის შესახებ ადგილობრივი გადმოცემა "ჭრელ ქვებზე" ჰყვება. (ხუცესი. ბ.არაბული). სოფ.ჯუთაში შემორჩენილია ძველი სალოცავი, რომელიც, ალბათ, არქეოლოგიურ დონეზეა საკვლევი. ამავე სალოცავშია ფარულ - ნიშნიანი ქვა (ოთხი ერთეული ნიშანი). სოფ.ლებაისკარში, ძველი სალოცავის ადგილში ასევე ნიშნიანი ქვაა ნანახი. ხევსურეთში შემორჩენილი ნიშნიანი ქვები ინახავს ძველი ღვთისმსახურების ინფორმაციას და მათი კვლევა ჩვენი აზრით, ქართულ ისტორიოგრაფიაში საინტერესო ფურცელს გადაშლის.
შატილის ქვა
სოფელ როშკის ციხის პიქტოგრამები (გადიდებისთვის დააწკაპუნეთ ფოტოზე - +)
გაგრძელება (ნაწილი II)
|
