<უკან დაბრუნება...<<ტაო-კლარჯეთი...<<<საინტერესო სტატიები //უძველესი საქართველო>>>

გიორგი ქავთარაძე

თბილისი

უძველესი ტაო ისტორიულ-გეოგრაფიული თვალსაზრისით

ნაწილი II

<<დასაწყისი (ნაწილი I)

როგორც ჩანს, არც თუ იშვიათად ურარტელები წარწერებს დალაშქრული მხარეებისაკენ მიმავალ გზებთან ათავსებდნენ ხოლმე. ის გარემოება, რომ მენუა შაშილუს აღების შემდეგ მიემართება შეშეთის ქვეყნისა და ქალაქ ზუაინა/ზუა(ნი)საკენ, უნდა მიუთითებდეს ერთი და იმავე ვექტორზე მათი განლაგების სასარგებლოდ, რომლის დასაწყისში ქალაქი შაშილუ, ხოლო მის გადაღმა, სავარაუდოა, ჩრდილოეთით, შეშეთის ქვეყანა და ქალაქი ზუაინა/ზუა(ნი) მდებარეობდნენ. თუ შეშეთის ქვეყანა შავშეთია, მაშინ გამოდის, რომ შაშილუ ურარტუდან შავშეთისაკენ მიმავალ გზაზე მდებარეობდა და მისგან უფრო სამხრეთით უნდა ყოფილიყო განლაგებული³⁴;

^{გადიდებისთვის დაწკაპუნეთ ფოტოზე}

ამდენად დასაშვები ხდება თორთომის წყლის ხეობაში მისი ადგილმდებარეობის განსაზღვრა. ერზურუმის ზეგნის ჩრდილოეთ ნაწილზე გაბატონებულ ევფრატის სათავის მხარეში ქვეყნის მთავარი ქალაქის მდებარეობა, ამ უკანასკნელს დიდ სტრატეგიულ უპირატესობას მიანიჭებდა და შესაბამისად ასიას ქალაქის აქ არსებობა, სალმანასარის წარწერაში ევფრატის სათავის მხარეში მისი ლოკალიზების შესახებ ცნობის გარეშეც, თავისთავად უფრო მოსალოდნელი იქნებოდა, ვიდრე იაზლითაშ-ზივინის სექტორში. "შაშილუს" ლოკალიზაციისას გასათვალისწინებელია, მდ.ევფრატის (კარა-სუს) სათავე მდინარის, დუმლუ-სუს სათავეებიდან (როგორც ითქვა, აქ რამდენიმე ათეული ნაკადული იყრის თავს) დაახლოებით 20-30 კმ-ით ჩრდილო-დასავლეთის მიმართულებით, იმიერ ტაოში, თორთომის-წყლის (თურქულად Tortum-çay) ზედა წელთან მდებარე თორთომის ციხე (თურქ.Tortum-kale) და მისი შემოგარენი. როგორც ირკვევა, თორთომის ციხესთან ერთ დროს დიდი ქალაქი უნდა არსებულიყო³⁵. თორთომის ციხესთან გადიოდა შავი ზღვის სანაპიროდან (დღევ. ქ.რიზეს მახლობლად) ისპირისა და ხახულის გავლით რიზედან ერზურუმისაკენ მიმავალი გზა, რომელიც შემდეგ ევფრატის სათავე მდინარის, დუმლუ-სუს გაყოლებითა და ქართლის ყელის ("გურჯი ბოღაზის") გავლით სამხრეთით, ქ.ერზურუმისკენ მიემართებოდა. თორთომში ისპირ - ერზურუმის გზა ნარიმან - ოლთისის გზით იკვეთება, ხოლო მესამე, ჩრდილოეთის გზა, მდ.თორთომის-წყალს მიყვება და შემდეგ მდ.ჭოროხის გაყოლებით, ამ უკანასკნელის შესართავთან შავი ზღვის სანაპირომდე აღწევს.

შემთხვევითი არ ჩანს ის გარემოება, რომ სწორედ თორთომის ციხე წარმოადგენდა XV საუკუნის დასაწყისში თემურ-ლენგის ერთ-ერთ ძირითად ბანაკს ანატოლიასა და ამიერკავკასიაში მისი ლაშქრობების დროს³⁶; ხოლო 1549 წ. დეკემბერში ფერდინანდ I-სადმი გაგზავნილ წერილში სულეიმან კანუნი იუწყება ოსმალთა მიერ თორთომის ციხისა დააღჯა - ყალას აღებას და თორთომს "გურჯისტანის ქვეყნების" დედაქალაქად მოიხსენიებს³⁷. ისტორიულად თორთომის ციხე საქართველოს სამხრეთ - დასავლეთ მიჯნას დარაჯობდა. როგორც ზემოთ ითქვა, სალმანასარ III-ისა და მენუას ლაშქრობათა შორის განვლილ ხანაში, დაიაენი/დიაუხის მიწაზე დიდ კატაკლიზმებს ადგილი არ უნდა ჰქონოდა, ამიტომ საფიქრებელია, რომ ასიას სატახტო ქალაქი სწორედ შემდეგ დროინდელი დიაუხის დედაქალაქი შაშილუ უნდა ყოფილიყო. ვინაიდან ბგერები: s და š, r და l, o და u ურარტულ დამწერლობაში ერთმანეთისაგან არ განირჩევა³⁸, ხოლო ისტორიულ - გეოგრაფიული ხასიათის კვლევისას რეკომენდირებულია š-ს s-დ, ხოლო u-ს o-დ წაკითხვა³⁹, ტოპონიმი "შაშილუ" უნდა წავიკითხოთ, როგორც "სასირო" ან "სასილო". გ.მელიქიშვილი ამ ტოპონიმს "სასილო"-ს ფორმით აღადგენდა⁴⁰. ფორმა "სასილო" საინტერესოა იმ მხრივ, რომ თორთომის ციხეს დასავლეთის მხრიდან უშუალოდ ეკვრის თურქული სოფელი საირი (თურქ. Sağır) ანუ "ყრუ", ამჟამად ს.Esen-durak-ი ანუ "ჯანსაღი ბანაკი", ვახუშტის თქმითაც თორთომი ადგილია "მოსავლიანი, პირუტყიანი, ფრინველიან ნადირიან თევზიანი"), რომლის ძველი ქართული³⁵ სახელწოდებაა "სასირე"⁴¹, საკმაოდ ახლო მდგომი ურარტულ სამეფო ანალებში დადასტურებულ ტოპონიმ "სასილო"-სთან. შესაბამისად, თუკი ტოპონიმი "სასირე" ურარტული წყაროების "შაშილუ"-სთან არის დაკავშირებული, ამ უკანასკნელის წაკითხვისას ფორმა "სასილო"-სთან შედარებით უპირატესობა უნდა მიენიჭოს - "სასიროს"⁴². სა-სირ-ო-ს პარალელური ყალიბია სა-სირ-ე⁴³. ვინაიდან დიდი სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე თორთომის ციხე, ერზურუმის ზეგნისა და შავი ზღვის დამაკავშირებელ გზაზე მდებარეობდა და გაბატონებული მდგომარეობა ეკავა მდ.ევფრატის სათავეებსა და საზოგადოდ ერზურუმის მხარეზე, სავარაუდოა, რომ აქვე ყოფილიყო დაიაენის მეფის, ასიას სატახტო ქალაქი და ამასთანავე დიაუხის ქვეყნის ადრეული ხანის დედაქალაქი "შაშილუ", რაზედაც აქ ტოპონიმ "სასირეს" არსებობაც უნდა მიგვანიშნებდეს. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ურარტუს ისტორიის ცნობილი სპეციალისტი ბ.პიოტროვსკი ქალაქ შაშილუს ათავსებდა X საუკუნის ქართული მონასტრის, ხახულის ადგილას, რომელიც თორთომიდან მხოლოდ ოციოდე კილომეტრით თუ იქნება დაშორებული⁴⁴. ხოლო რ.ჰ.ჰევზენი ამ ქალაქს კიდევ უფრო ჩრდილოეთით, ჭოროხის შუა დინებასთან ერთ - ერთი მცირე შენაკადის შეერთების ადგილთან მდებარე არსის/ერსისთან ეძებს⁴⁵. წინამდებარე კვლევის თვალსაწიერიდან მნიშვნელოვნად გვესახება ის გარემოება, რომ "შაშილუსა" და მისი მსგავსი ძირების შემცველი ტოპონიმების ეტიმოლოგია გაურკვეველად არის მიჩნეული⁴⁶. ამ მხრივ გარკვეული დატვირთვა იქნებ ტოპონიმ "სასირო"-ს მიეცეს, რომელიც შესაძლოა დიაუხის მოსახლეობის ქართველურობაზე მიგვანიშნებდეს; "სასირე" ხომ ძველქართულად "ჩიტების ადგილს" ნიშნავს. ტოპონიმი "სასირეთი" დასტურდება თეძმის ხეობაში და ცხინვალ-სამაჩაბლოს ხეობებში. სოფელ აჭყვისთავთან (აჭარაში, ქ.ქობულეთის ჩრდილო - დასავლეთით) სამ ადგილას დასტურება ტოპონიმი - "სასირე"⁴⁷. გ.კლიმოვმა ჩიტის აღმნიშვნელი *სირ - არქეტიპი აღადგინა ქართულ ზანური ერთიანობის ხანისათვის⁴⁸. დღევანდელ ქართულშიც სიტყვა "სირ-ი" ჩიტის” მნიშვნელობით ასახულია სიტყვებში: სირ-აქლემ-ი; სარ-ა-სირ-ი - "ღობემძვრალა⁴⁹. საგულისხმოა, რომ მდ.ევფრატის სათავეების მხარეში, მოგზაურები იუწყებიან ხოლმე ფრინველთა გამორჩეულ სიჭარბეს. თორთუმ - ჩაისა (თორთომის წყლის) და ოლთუ - ჩაის (ოლთისის წყლის) წყალგამყოფ ქედს დღესაც თურქულად ეწოდება Kargapazarlı dağları ანუ "ყვავთა ბაზრის მთები", ხოლო ევფრატის სათავე მდინარის, დუმლუ-სუს შემადგენელი წყაროების სათავეების მქონე და ამავე დროს მტაცებელი ფრინველების ბუდეებით გამორჩეულ მთას - Kuş-kuşların baş-ი ანუ "ჩიტთა თავების მთას"⁵⁰. დიაუხის ქვეყნის მოსახლეობის წარმომავლობის საკითხთან დაკავშირებით, ითვალისწინებენ ხოლმე, აგრეთვე, დიაუხის შემადგენელი ქვეყნების – შეშეთის, დიდის და სხვ. – სახელწოდებათა ქართულ ჟღერადობას. პირველ ტერმინში გამოყოფენ გეოგრაფიულ სახელთა მაწარმოებელ ქართულ -et სუფიქსს და მას აიგივებენ სამხრეთ - დასავლეთ საქართველოში მდებარე მხარის - "შავშეთის" სახელთან⁵¹, თუმცა, ვინაიდან რეკომენდირებულია ურარტული š-ს s-დ გახმოვანება, ეს ტერმინი უნდა იკითხებოდეს, როგორც "სესეთი"⁵².

მენუას იაზლითაშისა და არგიშთი I-ის სურბ საჰაკის წარწერათა შეპირისპირება, როგორც უკვე ითქვა, ცხადყოფს, რომ შეშეთი დიაუხის ქვეყნის შემადგენელი ნაწილს წარმოადგენდა, ვინაიდან არგიშთის მიერ ნახსენები დიაუხის სამეფო ქალაქი ზუაინა/ზუა(ნი), მენუას წარწერის მიხედვით შეშეთის ქვეყანაშია. მეორეს მხრივ, დაიაენის ტერიტორიისა და შეშეთის თანხვდენაზე შესაძლოა მიუთითებდეს ტიგლათფილესერ I-ის ზემოაღნიშნული წარწერა, რომლის მიხედვითაც დაიაენის ნაირის ქვეყანათა ჩამოთვლისას, ხოლო "შეშეს მთას" ნაირის მთებს შორის ბოლო ადგილები უკავიათ⁵³, რაც მათ ყველაზე უფრო ჩრდილოურ მდებარეობაზე უნდა მიგვანიშნებდეს მათთან ერთად ერთ კონტექსტში ჩამოთვლილ სხვა ქვეყნებთან და მთებთან შედარებით. ამისდა შესაბამისად, მათ ადგილმდებარეობას მდ.ჭოროხის შუა დინების ჩრდილოეთით განსაზღვრავენ ხოლმე⁵⁴. იქვე, შავშეთსა და ჭოროხს შორის, მდებარეობდა ვახუშტის ცნობით, მთა შავშეთისა⁵⁵. დაახლოებით იმავე ტერიტორიაზე ეძებენ "სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებაში" მოხსენიებულ შეშის მთასაც: "მთაჲ ესე მაღალი არს. თავი ყოველთა ამათ ქედთაჲ, რომელსა ჰრქვიან თავი შეშეთაჲ"⁵⁶. გამოთქმულია ვარაუდი, ტყიანი მხარის - "შავშეთის" აღმნიშვნელი და ტერმინ "შეშეთთან" ახლო მდგომი სახელწოდების მიღების შესახებ სიტყვა "შავი"-სა და ძველ ქართულში "ხე" სიტყვის მნიშვნელობით ხმარებული სიტყვა "შეშა"-საგან, -et სუფიქსის დართვის შედეგად⁵⁷. თუ კი დასაშვები იქნებოდა შავშეთში დიაუხის სამეფო ქალაქ ზუაინა/ზუა(ნი)ს ლოკალიზება, ტოპონიმ "ზუა"-სთან მიმართებაში გასათვალისწინებელი გახდებოდა ქართული ფუძე ზუ-, აქედან მ-ზუ-არ-ე, რაც ნიშნავს "მზიან ადგილს". სულხან საბას მიხედვით: "მზუარე, ადგილი მზის მდეგი (მზე-მდეგი)"⁵⁸. საინტერესოა, რომ ს.წერაქვის (ქვემო ქართლი) მიდამოებში შუა საუკუნეების ციხეს ჰქვია "დიდი მზიგული". ყურადღებას იპყრობს აგრეთვე მეორე ქართული სიტყვა - "ზუავ-ი", ანუ გოროზი, ამაყი: "ზუავი იგი ნაბუქოდონოსორ"⁵⁹. ქართული თუ ქართველური კუთვნილების სახელებად მიჩნეულია, სავარაუდოდ დიაუხის ჩრდილო - აღმოსავლეთით მდებარე, არგიშთი I-ის ძის სარდური II-ის წარწერაში მოხსენიებული ცუდალა ^(URUṢudala), რომელშიც გ.მელიქიშვილი გამოჰყოფს ქართულ სიტყვას - "ცუდ-ი"-ს და ქართულივე სუფიქსს - "(ა)ლა"-ს და აგრეთვე იმავე წარწერიდან ცნობილი ტოპონიმები ფუზუნია და ალქანია⁶⁰. აღსანიშნავია, ისიც, რომ ყარსისა და არტაანის სანახებში მოპოვებული არქეოლოგიური მასალა გვიანბრინჯაო - ადრეული რკინის ხანის მცხეთა - სამთავროს კერამიკის ანალოგიური ჩანს⁶¹. დიაუხის ქვეყნის საპირისპირო, ჩრდილო - დასავლეთ პერიფერიაზე, ჭოროხის ხეობაში ყალიბდებოდა დიაუხის მეტოქე და მემკვიდრე ქვეყანა ურარტული ლურსმული წარწერების "კულხა" (^KURQulḫa) - კოლხეთის ადრეული სახელმწიფო, ურარტუს სამეფოს ახალი მეტოქე ჩრდილოეთის სატრანზიტო გზებისათვის ბრძოლაში. დროის მსვლელობასთან ერთად ჭოროხის აუზში მდებარე კულხა შეცვლა შავი ზღვისპირეთში მდებარე ძველბერძნული წერილობითი წყაროების "კოლხიდამ"⁶². სწორედ ჭოროხის დინებას უნდა უკავშირდებოდეს კოლხეთის პოლიტიკური და კულტურული ცენტრის თანდათანობითი გადანაცვლება სამხრეთიდან ჩრდილო - დასავლეთისაკენ. ნავარაუდევია, რომ ძვ.წ. VII საუკუნიდან, როდესაც ადგილი აქვს ბერძნული ახალშენების მოწყობას შავი ზღვის სამხრეთ - აღმოსავლეთ და აღმოსავლეთ სანაპიროებზე, აქ ამ დროს არსებული დიდი პოლიტიკური წარმონაქმნის - "კოლხას" სახელი გადაიქცა ამ მხარეების ვრცელი ტერიტორიის ზოგად აღმნიშვნელად, კრებითი სახელწოდება "კოლხიდის" სახით⁶³.

რაც შეეხება დაიაენი/დიაუხის ქვეყნის წარმომავლობის საკითხს, არ არის გამორიცხული, რომ დაიაენი ხეთური წყაროების ხაიასას (შდრ.ხალიბი/ხალდი/ხალიტუს⁶⁴ - ანატოლიური სამყაროსათვის დამახასიათებელი l და i ბგერების მონაცვლეობის გათვალისწინებით) ქვეყნის მემკვიდრე იყოს⁶⁵. გარდა ორივე ქვეყნის ჭოროხისა და ევფრატის ზემო წელის მხარეებში მდებარეობის ნაწილობრივი დამთხვევისა (უფრო დღევანდ. ქ.ერზინჯანის მიდამოებში), შესაძლოა ამაზე მიუთითებდეს ამ ორი ქორონიმის (ხაია-სა, დაია-ენი) ფუძეებისა და "აია"-ს საერთო წარმომავლობის დაშვება⁶⁶, თუკი აიხსნება ანლაუტში დენტალური⁶⁷და ველარული ფონემების მონაცვლეობა ნულთან. ეს სრულიად ახალ პერსპექტივებს დასახავდა რეგიონის უძველესი ისტორიის საკითხთა კვლევისას. ეთნო - ტოპონიმების მსგავსი პარალელური ვარიანტები დასტურდება ძველ წერილობით წყაროებში (შდრ.ხალიბი/ალიბე, ხარიმატი/არიმატი, ხაბარენი/ობარენი, ტოსარენე/ოსარენე, ქაღზევანი/აღზევანი, ტაპირი/აპირი, თორეტი/ორეტი, თუნი/უნი და ა.შ., ეგებ არდ-ი/ქ-ართ-ი⁶⁸ და უფლისი/ტიფილისიც ⁶⁹). ზემოაღნიშნული გარემოებანი და დაიაენი/დიაუხის ქვეყნის უძველესი დედაქალაქის დღევანდელი თორთუმ-კალესა და ს.ესენ-დურაქის ადგილას, ზემოთ ნავარაუდევი, ლოკალიზაცია, შესაძლოა, ძვ.წ. IX ს-ში არსებული უძველესი ქართული დედაქალაქის ადგილმდებარეობის განსაზღვრის საშუალებასაც იძლეოდეს. ამ საკითხის გარკვევა მხოლოდ ამ მხარის არქეოლოგიურ შესწავლას შეუძლია⁷⁰.

__________________________________________________________________________________

^{34. მართებული ჩანს, ს. გოგიტიძის დაკვირვება, რომ ქ. შაშილუს ქვეყანა დიაუხის გაერთიანების უკიდურეს სამხრეთ ოლქს წარმოადგენდა (გოგიტიძე 2002, 106-107).}

^{35. Sinclair 1989, 14.}

^{36. Clavjo 1928.}

^{37. აბულაძე 1993, 259.}

^{38. Меликишвили 1960, 46.}

^{39. Diakonoff 1984, 194, შენ.82; 29, Diakonoff & Kashkai 1981, xi; 37, 122.}

^{40. მელიქიშვილი 1970, 375, 377.}

^{41. შდრ., ბარამიძე 1923.}

^{42. თუმცა შავშეთში, სოფ. კუჭენში, ტყის აღმნიშვნელად დასტურდება ფორმა “სა-სილ-ე”-ც, რომელსაც „სა-სირ-ე“-დ აღადგენენ (ცეცხლაძე 2000, 66, 247, შენ. 65).}

^{43. აფრიდონიძე, ფ.მაკალათია 1980, 287, 289.}

^{44. იხ.კუფტინი. 1949, 315.}

^{45. Hewsen 1992, 206, შენ. 243, 210, შენ. 256.}

^{46. Astour  1987, 35.}

^{47. სამივე ადგილი წარმოადგენს უღელტეხილთა მსგავს გადასასვლელებს, რომლებიც დასახლებულ პუნქტებს აკავშირებდა ერთმანეთთან და რომლებსაც ფრინველებიც იყენებენ გადასაადგილებლად; აქ ძველად ბადით ფრინველებს, ძირითადად მიმინოებს, იჭერდნენ ხოლმე. იგივე ტოპონიმი გვხდება სათესების აღმნიშველადაც, კერძოდ, ქვემო მაჭახელში მდებარე აჭარის აღმართის სასოფლო საკრებულოში შემავალ სოფელ ჭანივრში, ორ სათეს ადგილას დასტურდება ტოპონიმი "სასირე", ხოლო ქვემო აჭარის მახუნცეთის საკრებულოში შემავალ სოფელ ბზუბზუში – სათესი "სასირია" (სიხარულიძე 1958, 52, 128-129).}

^{48. Климов 1964, 163.}

^{49. ფენრიხი, ზ.სარჯველაძე 2000, 403.}

^{50. Проскуряков 1905, 70, 71. აღსანიშნავია, რომ ქ.ერზურუმის ჩრდილოეთით, 4 საათის სავალზე, XIX ს-ში მდებარეობდა ს. კუშჩიქოი, რაც თურქულად ”მეჩიტბადეთა სოფელს” ნიშნავს.}

^{51. Меликишвили 1954, 60; 55, მაისურაძე 1991, 18-22. ”შეშეთი”-სა თუ `შეშე”-ს დამთხვევაზე შავშეთ-იმერხევთან თითქოს უნდა მიუნიშნებდეს ასურულ-ურარტულ წყაროებში მოცემული ცნობებიც. თუმცა ნ. არუთიუნიანს ეჭვი შეაქვს ”შეშეთინას ქვეყნის” არსებობაში და ტიგლათფილესერ I-ის წარწერაში მოხსენიებული ”შეშე-ს მთისა” და ”შეშეთინა-ს" დაბოლოების მსგავსი სიტყვების ურარტულ წარწერებში გამოვლენის ((fd)Dainali tini, Umešini tini etc.) გამო, მენუას წარწერის ”შეშეთინას ქვეყანას” (KURŠešetina) თვითნებურად ”მთა შეშედ” (ŠADUŠeše tina (resp. tini?)) ასწორებს (Арутюнян 2001, 79, შენ. 2).}

^{52. შდრ., მელიქიშვილი 1970, 375.}

^{53. Меликишвили 1959, 178.}

^{54. Арутюнян 1970, 417; Арутюнян 1985, 246.}

^{55. ვახუშტი 1973, 680:5.}

^{56. მაისურაძე 1991, 21-22; ცეცხლაძე 2000, 10.}

^{57. მაისურაძე 1991, 21-22.}

^{65. შდრ., Пиотровский 1949, 46.}

^{66. აღსანიშნავია, რომ ტერმინ ”ხაიასას”, ზოგიერთი მეცნიერი, ”არგონავტების მითის” კოლხეთის აღმნიშვნელ ”აიას” პროტოტიპად მიიჩნევს (Hüsing 1933, 51; Allen 1960).}

^{67. აღსანიშნავია, რომ იმერხევის სამ სოფელთან: ბაზგირეთთან, ზიოსთან და დასაბომთან გვხვდება საძოვრები სახელწოდებით “ურისაკლავი”. ინფორმატორთა ცნობით, ადგილის სახელია “ტურის საკლავი”, ხოლო თავკიდური “ტ” დაკარგულია: “ზველად გლები და ტურÁები ყოფილან ბევრაჲდა საქონელი ენჩოღი (თურქულად – “ხშირად”) აქედან საღ-სალამათი ვერ მოდიოდნენ სახში. იმითვინ ეუბნევიან ურისაკლავ” (ცეცხლაძე 2000, 216, 248). თავკიდური “ტ” თანხმოვანი დაკარგულია დაბაწვრილთან მდებარე სათიბის სახელში ბათანა←ტბათანა” (ცეცხლაძე 2000, 108).}

^{68. ტერმინი "ardi"-ი ხურიტულად ”ქალაქს” აღნიშნავდა, გარდა ”არდინი”-სა (ქ.მუსასირი), ანალოგიური სახელწოდებების ქალაქები ცნობილია ეტიუნის ქვეყნიდან და რუსახინილის მახლობლად მდებარე მხარიდან (Арутюнян 2001, 496, 497). შდრ., აგრეთვე, სახელწოდებები: ართვინი (ართვანი/არდვინი), არტაანი, არტანუჯი და ა.შ. ”მთა ქართლი/ქართი” ერქვა ქართველთა უძველეს ციხე-ქალაქს, შემდეგდროინდელ არმაზციხეს. ვინაიდან არამეულ ენაში ”ქალაქის” აღმნიშვნელი სიტყვაა – "kart"-ი (თავის მხრივ, ალბათ, ციხე-ქალაქის აღმნიშვნელ ხურიტულ ტერმინ "ardi”-სთან დაკავშირებული), ხოლო არამეული ენა ერთ-ერთი ძირითადი სახელმწიფო ენა იყო არმაზციხის ადრეულ ბინადართა შორის, დასაშვებია ტერმინი "kart"-ი საფუძვლად დასდებოდა ტერმინ ”ქართლს” ანდა ქართულში უფრო ადრეული ხანებიდან შემოსულ ხურიტულ ტერმინს "ardi"-ს სწორედ არამეული სიტყვის ზეგავლენის შედეგად შეეძინა ანლაუტში ველარული ფონემა. ეთნონიმი ”ქართუელი” თავდაპირველად შესაძლოა აღნიშნავდა ”მთა ქართლის” ანუ არმაზციხის დაქვემდებარებაში მყოფ მოსახლეობას.}

^{69. მხედველობაში ვღებულობ, რომ ”თბილისი" პირველად VI საუკუნის მეორე ნახევრის ისტორიკოსის თეოფანე ბიზანტიელის თხზულებაში (Theoph. in Phot. Bibl. Cod.64) მოიხსენიება, როგორც ტიფილის-ი (Τίφιλις) (იხ. მესხია, გვრიტიშვილი, დუმბაძე, სურგულაძე 1958, 13; ჯოჯუა 1976, 446), ხოლო დიდოურ ენაზე ეს ტოპონიმი დადასტურებულია ”თუფლის"-ს სახით (ბურჭულაძე, შავხელიშვილი 1993, 324). შდრ., უმლაუტში დენტალური ფონემის მერყეობის გავითვალისწინებით, ტოპონიმი უფლის-ციხე, აგრეთვე უფლისციხის მოხსენიება ძველთაგანვე საზღვრულითურთ – კასპის უფლისციხის (”უფლისციხჱ კასპისა”) სახით (გიგინეიშვილი, გიუნაშვილი, 1979, 81, 82), რაც სხვა უფლისციხის (თუ უფლისციხეების) არსებობაზე უნდა მიგვანიშნებდეს.}

^{70. ესენ-დურაქის მოსახლეობამ გვამცნო მათ სოფელში მიწის სამუშაოების დროს უხეში, ნაცრისფერი ჭურჭლის გამოვლენის შესახებ, რაც, შესაძლოა, მოწმობდეს იქ, ერზურუმის მხარისათვის დამახასიათებელი, ადრერკინის ხანის ნაწარმის არსებობას, რომელიც ურარტუს სამეფოს ადრეული პერიოდის სინქრონული უნდა იყოს.}

ციტირებული ლიტერატურა

_{აბულაძე 1973 = ი.აბულაძე. ძველი ქართული ენის ლექსიკონი. თბილისი: ”მეცნიერება”.}

_{აბულაძე 1993 = ც.აბულაძე. საქართველოსა და მისი პოლიტიკური წარმონაქმნების სახელწოდებანი ოსმალურ წერილობით ძეგლებში. წგნ.: საქართველოსა და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური და ქართული ტერმინოლოგია. რედ.: გ. პაიჭაძე. თბილისი: ”მეცნიერება”.}

_{აფრიდონიძე, მაკალათია 1980 = შ.აფრიდონიძე, ფ.მაკალათია. ქართული ოიკონიმები. 3. განმეორებადი პრეფიქსები (ნა-; სა-), – ტოპონიმიკა II, შ.ძიძიგურის საერთო რედაქციით. თბილისი.}

_{ბარამიძე 1923 = საქართველოს ისტორიული რუკა. შედგენილი ტოპოგრაფ ევ. ბარამიძის მიერ, პროფ. ივ.ჯავახიშვილის რედაქტორობით. თბილისი: შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის გამოცემა.}

_{ბურჭულაძე, შავხელიშვილი 1993 = გ.ბურჭულაძე, გ.შავხელიშვილი. ”ქართლის”, ”საქართველოს” აღმნიშვნელ სიტყვათა თაობაზე ნახურ-დაღესტნურ ენებში. წგნ.: საქართველოსა და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური და ქართული ტერმინოლოგია. რედ.: გ.პაიჭაძე. თბილისი: ”მეცნიერება”.}

_{გოგიტიძე 2002 = ს.გოგიტიძე. სამხრეთ-დასავლეთი საქართველოს საისტორიო გეოგრაფია (ძვ.წ. XII-IV სს.). თბილისი: ს.ს. "გამომცემლობა აჭარა".}

_{ვახუშტი 1973 = ვახუშტი ბატონიშვილი. აღწერა სამეფოსა საქართველოსა. ქართლის ცხოვრება, ტ. IV. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. თბილისი: ”საბჭოთა საქართველო”.}

_{ინაძე 1993 = მ.ინაძე. ტერმინები ”კოლხი” და ”კოლხეთი” ანტიკურ მწერლობაში. წგნ.: საქართველოსა და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური და ქართული ტერმინოლოგია. რედ.: გ.პაიჭაძე. თბილისი: ”მეცნიერება”.}

_{კუფტინი 1949 = ბ.კუფტინი. საქართველოს ძველი ეთნო- და ტოპონიმიკის ზოგიერთ გაურკვეველ შემთხვევაზე უცხო წყაროებით, – საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ.X, № 5.}

_{მაისურაძე 1991 = გ. მაისურაძე. აღმოსავლურქართულ ტომთა კვალი ძვ. წ. XII საუკუნის სამხრეთ-დასავლეთ ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე (ერთი ტოპონიმის იდენტიფიკაციის მაგალითზე), – ისტორიულ-წყაროთმცოდნეობითი გამოკვლევები. თბილისი: ”მეცნიერება”.}

_{მელიქიშვილი 1951 = გ.მელიქიშვილი. უძველესი სამეფო სამხრეთ საქართველოს ტერიტორიაზე, – მიმომხილველი (საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ივ.ჯავახიშვილის სახ. ისტორის ინსტიტუტი), II.}

_{მელიქიშვილი 1955 = გ.მელიქიშვილი. საქართველოში კლასობრივი საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წარმოქმნის საკითხისათვის. თბილისი.}

_{მელიქიშვილი 1970 = გ.მელიქიშვილი. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის უძველესი გაერთიანებები, - წგნ.: საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ.I. თბილისი.}

_{მესხია, გვრიტიშვილი, დუმბაძე, სურგულაძე 1958 = შ.მესხია, დ.გვრიტიშვილი, მ.დუმბაძე, ა. სურგულაძე. თბილისის ისტორია. თბილისი.}

_{გიგინეიშვილი, ვლ. გიუნაშვილი 1979 = მოქცევაჲ ქართლისაჲ – შატბერდის კრებული X საუკუნისა. გამოსაცემად მოამზადეს ბ.გიგინეიშვილმა და ვლ.გიუნაშვილმა. თბილისი.}

_{მუსხელიშვილი 1980 = დ.მუსხელიშვილი. საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, II. თბილისი: გამომცემლობა ”მეცნიერება”.}

_{მუსხელიშვილი 2001 = დ.მუსხელიშვილი. საქართველოს სახელმწიფო ტერიტორიის წარმოქმნის ისტორიულ-გეოგრაფიული და ეთნიკურ-კულტურული საფუძვლები. – ანალები (საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ივ.ჯავახიშვილის სახ. ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის ჟურნალი), №1.}

_{მუსხელიშვილი 2004 = მუსხელიშვილი 2004 = დ.მუსხელიშვილი. “დაიაენი” – “დიაოხის” ქვეყნის მოსახლეობის ეთნიკური ვინაობისათვის. – ანალები (საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ივ.ჯავახიშვილის სახ. ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის ჟურნალი), № 1.}

_{ორბელიანი 1966 = სულხან-საბა ორბელიანი. ლექსიკონი ქართული, წიგნი I. თბილისი: გამომცემლობა ”საბჭოთა საქართველო”.}

_{სიხარულიძე 1958 = ი. სიხარულიძე. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტოპონიმიკა, წიგნი I. ბათუმი: სახელმწიფო გამომცემლობა.}

_{ფენრიხი, სარჯველაძე 2000 = ჰ.ფენრიხი, ზ.სარჯველაძე. ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი. მეორე, შევსებული და გადამუშავებული გამოცემა. თბილისი: სულხან-საბა ორბელიანის სახელობის თბილისის სახელმწიფო პედაგოგიური უნივერსიტეტის გამომცემლობა.}

_{ცეცხლაძე 2000 = ნ.ცეცხლაძე. შავშეთ-იმერხევის ტოპონიმია. ბათუმი: “გამომცემლობა აჭარა”.}

_{ჯოჯუა 1976 = ვ.ჯოჯუა. ქართული ტოპონიმები ბერძნულ წყაროებში, – ტოპონიმიკა I, შ. ძიძიგურის საერთო რედაქციით. თბილისი.}

_{Атлас 1961 = Атлас Армянской Советской Социалистической Республики. Ереван-Москва, карта: Государство Урарту и сопредельные страны в VIII-VII вв. до н.э.}

_{Арутюнян 1957 = Н. В. Арутюнян. Даинала-Тини (Из истории иригации в Урарту), – Известия Академии Наук Армянской ССР, Общественные Науки 4.}

_{Арутюнян 1970 = Н. В. Арутюнян. Биайнили (Урарту). Ереван.}

_{Арутюнян 1985 = Н. В. Арутюнян. Топонимика Урарту. Ереван.}

_{Арутюнян 2001 = Н. В. Арутюнян. Корпус Урартских Клинообразных Надписей. Ереван: Издательство «Гитутюн» НАН РА.}

_{Бакрадзе 1878 =  Бакрадзе. Археологическое Путешествие по Гурии и Адчаре. СПб.}

_{Дьяконов 1951 = И.М.Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту, – Вестник древней истории № 2.}

_{Дьяконов 1952 = И.М.Дьяконов. Заметки по урартской эпиграфике, VI. Москва -Ленинград.}

_{Дьяконов 1968 = И.М.Дьяконов. Предыстория армянского народа. Ереван: Издательство АН Армянской ССР.}

_{Капанцян 1947 = Капанцян. Хайаса – колыбель армян. Этногенез армян и их начальная история. Ереван: Издательство Академии наук Армянской ССР.}

_{Климов 1964 = Г.А.Климов. Этимологический словарь картвельских языков. Москва.}

_{Mанандян 1956 = Я.А.Mанандян. О некоторых спорных проблемах истории и географии древней Армении. Ереван: Айпетрат.}

_{Меликишвили 1950 = Г.А.Меликишвили. Диауехи (из истории Южного Закавказья в древневосточную эпоху). Вестник Древней Истории 4.}

_{Меликишвили 1954 = Г.А.Меликишвили. Наири-Урарту. Тбилиси.}

_{Меликишвили 1959 = Г.А.Меликишвили. К истории древней Грузии. Тбилиси.}

_{Меликишвили 1960 = Г.А.Меликишвили. Урартские клинообразные надписи. Москва.}

_{Меликишвили 1963 = Г.А.Mეликишвили. Ассирия и "Страны Наири" на рубеже XII­XI вв. до н. э., – Вестник Древней Истории № 2.}

_{Пиотровский 1949 = Б.Б.Пиотровский. Археология Закавказья с древнейших времен до I тысячелетия до н. э. Курс лекций. Ленинград.}

_{Проскуряков 1905 = Я.С.Проскуряков. Заметки о Турции (Записки Кавказского Отдела Императорского Русского Географического Общества. Книжка XXV, выпуск 1-й.). Тифлис.}

Giorgi Leon Kavtaradze

Tbilisi

Ancient Tao from the View-Point of Historical Geography

Resume

The Historical Geography of Ancient Tao, i.e., the land of Daiaeni of Assyrian cuneiform inscriptions and the land of Diaukhi of the Urartian written sources is one of the most controversial problems of the modern historiography. The scholars are still not in complete agreement with the problem - is there only a chronological or also, at the same time, a geographical difference between these two lands. The land of Daiaeni existed already in the late second millennium B.C. It is mentioned in the inscription of the middle of 9th century of the king of the New Assyrian period, Shalmanasar III too, where he informs us about the fact that he erected his statue in the anonymous city of the king of Daiaeni, Asia, when the latter came to him to the source of the Euphrates and "fell before his feet". This event is dated 844 B.C. Therefore it becomes clear that at that time the "Royal City" of Daiaeni was located near the source of the Kara-su (the Western Euphrates), in the territory which is known by Georgian and Armenian tradition as Tao or Taik. An additional information from the point of view of the location of the Asia’s "capital" might be provided by the name of the “Royal city” of Diaukhi – "Šašilu”. The name of the main city of the land of Diaukhi - Šašilu is known from the inscriptions of Yazlitash and Zivin (both villages are east of Horasan) of Urartian king Menua of the late 9th and early 8th centuries B.C. As Menua's inscriptions mentioned this city only half a century after the Shalmanasar’s campaign, there is a strong probability that the Asia's "Royal City" is as same as Šašilu of Menua's inscriptions. It seems, that "Šašilu” was situated on the place of the Medieval Georgian village of Sasire (immediately west of the well known castle of Tortomi or Tortum-kale, ca 20-30 km north-west of the Dumlu-su, the source river of the Euphrates). When identifying Šašilu as Sasire we take into account the fact that in Urartian cuneiform script it is impossible to distinguish from each other the sounds š and s, l and r, u and o and the information of the above inscription of Shalmanasar III that he erected his statue in the anonymous city of Asia when the latter came to him exactly to the source of the Euphrates. The ethnic belonging of the population of Daiaeni/Diaukhi is still a moot point among the specialists. Except for the obvious similarity between the archaeological material of the Early Iron Age of the central part of eastern Georgia and south-western part of hıstorıcal Georgia which perhaps indicates on the close ethnic affinity between the populations of these two areas, some toponyms characteristic of Daiaeni/Diaukhi are also often considered of Kartvelian origin. A new evidence in this connection might be provided by the above-mentioned name of old Georgian village, Sasire, which means in the old Georgian language - the “place of birds”.

• გ.ქავთარაძე - უძველესი ტაო ისტორიულ -გეოგრაფიული თვალსაზრისით (ნაწილი I)
• უძველესი საქართველო
• საინტერესო სტატიები (გ.ქავთარაძის სტატიები)
• ტაო - კლარჯეთი