<უკან დაბრუნება...<<დაბრუნება პირველ გვერდზე...<<<სახელოვანი ქართველები>>>

ბეენა ჩოლოყაშვილი ეგვიპტეში და წმინდა მიწაზე 1512-1514 წლებში

(ბრძოლა წმინდა ადგილებისათვის)

ნაწილი  IV

ავტორი: გოჩა ჯაფარიძე

<<ნაწილი III)....                                             .           ...<<დასაწყისი ...

აღდგომის ეკლესიის გახსნა და პილიგრიმობის განახლება ერთნაირად შედიოდა საფრანგეთის, ვენეციის რესპუბლიკისა და ქართველების ინტერესებში. იბნ იასის ცნობით, როგორც აღინიშნა, აღდგომის ეკლესია დაიკეტა მხოლოდ ფრანკებისთვის, ზ.პაგანის თანახმად კი - ყველა ქრისტიანისთვის.

დომენიკო ტრევიზანის ვიზიტის ერთ-ერთი შედეგი იყო ევროპელთა პილიგრიმობის განახლება წმინდა მიწაზე. ეს იყო ვენეციური დიპლომატიის გამარჯვება, თუმცა, ევროპელთა პილიგრიმობა, რომელსაც სულთნის ხაზინისთვის შემოსავალი მოჰქონდა, ეგვიპტის მხარესაც აინტერესებდა. აღმოსავლეთის ქრისტიანებით და მათ შორის ქართველებით, კათოლიკეთა თვალსაზრისით - მწვალებლებით, რომლებისთვისაც ასევე დაიკეტა აღდგომის ეკლესია, ვენეციის დიპლომატია, საეჭვოა, დაინტერესებულიყო. ზემოთ მე მოვიტანე ზ.პაგანის ცნობა იმის თაობაზე, რომ კაიროში გავრცელებული ხმებით, 1512 წლის ივნისში ქართველები (იგულისხმება ბეენა ჩოლოყაშვილის ელჩობა) კაიროში მოვიდნენ აღდგომის ეკლესიის გახსნის სათხოვნელად. მართალია, ჩემს ხელთ არსებულ დოკუმენტურ და ნარატიულ წყაროებში ამის შესახებ არაფერია ნათქვამი, მაგრამ ამ ხმებს რეალური საფუძველი ჰქონდა. საბოლოოდ, ქართველებისა და აღმოსავლეთის ქრისტიანების ძალისხმევა წარმატებით დასრულდა და მათ ხელახლა დაერთოთ ნება, გადასახადების გარეშე გაევლოთ პალესტინის პორტები და მოელოცათ აღდგომის ეკლესიაში. ამას გვიჩვენებს ქვემოთ მოტანილი ეპიგრაფიკული მასალა, რომელიც დიდი ხანია გამოქვეყნებულია და რომელიც, სამწუხაროდ, დღემდე უცნობი რჩებოდა ქართულ პალესტინოლოგიაში. 1894 წელს განადგურდა იერუსალიმის აღდგომის ეკლესიის კარების ხელმარცხნივ, კონტრფორსის თავზე ჩატანებული მარმარილოს ფილაზე ამოკვეთილი სულთან კანსავჰ ალ-ღავრის 919 წლის 9 მუჰარრამის / 1513 წლის 17 მარტის ათსტრიქონიანი ბრძანებულება, შესრულებული მამლუქთა გვიანდელი ნასხით. საბედნიეროდ, შემორჩა მისი ანაბეჭდი (ზომა: 1 კვ.მ), რომელიც 1914 წელს მოიძია და 1922 წელს ფრანგული თარგმანითურთ გამოსცა არაბული ეპიგრაფიკის ცნობილმა სპეციალისტმა მაქს ვან ბერშემმა¹⁴⁴. კანსავჰ ალ-ღავრი წინამორბედი სამეფო ბრძანებულებებისა და ალ-მალიქ ალ-აშრაფის (კაით-ბაის) სამეფო დადგენილების საფუძველზე ადგენს, რომ "არ დაეკისროთ ქრისტიანი მელქიტი და იაკობიტი ბერებისა და მონაზვნების თემს არც მუჯიბი, არც ხაფარი და არ შეავიწროონ ისინი წმინდა იერუსალიმის კუმამაში შესვლისას, ისევე როგორც ქართველ და ეთიოპელ ბერებს, არც იაფას ნავსადგურში მათი შესვლისა და იაფადან მათი გამოსვლის დროს, არც ქალაქ ღაზასა და რამლას ლუდში ხმელეთით, ზღვით და ყოველი მხრიდან, იერუსალიმში საპილიგრიმოდ მოსულ ხსენებულ ბერებს და მონაზვნებს. ამ ბრძანებულების იურისდიქცია ვრცელდება წინა წლებიდან ყველა დროზე, მასში სიახლეების შეტანის გარეშე"¹⁴⁵. ვან ბერშემის თანახმად, არაბული მუჯიბ, რომელიც ითარგმნება, როგორც გადასახადი, მოსაკრებელი, ბაჟი, იყო ის "სულთნის გადასახადი", რომელსაც პილიგრიმები წინასწარ იხდიდნენ თავიანთი მარშრუტის სხვადასხვა პუნქტში, განსაკუთრებით, აღდგომის ეკლესიის პირველი მონახულების დროს.

სანაცვლოდ, ისინი იღებდნენ ხელწერილს, რომელსაც შემდეგ იყენებდნენ საშვის სახით. მუჯიბიდან შემოსული თანხა შედიოდა სულთნის ხაზინაში¹⁴⁶. არაბულად ხაფარ ნიშნავს მცველს, დაცვას, ესკორტს, ბადრაგს. ხიფარა იყო მოგზაურებისა და ბინადარი მოსახლეობის დაცვა ბედუინთა ძარცვისგან და გარდა ამისა, გადასახადიც¹⁴⁷. ბრძანებულება აუქმებდა ამ ორ გადასახადს ხსენებულ პილიგრიმებზე, მათ შორის ქართველებზე და კრძალავდა ძალადობრივი უკანონო ზომების გამოყენებას მათ მიმართ. უკანონობას პილიგრიმები განიცდიდნენ აღდგომის ტაძარში შესვლისას, იაფაში მოსვლა-წასვლისას და ბოლოს ღაზასა და რამლაში, რომელთა გავლით პილიგრიმები მიდიოდნენ იერუსალიმს. სწორედ ამ ქალაქებში ხდებოდა გადასახადების ოდენობის ზრდა, რაც ღრმავდებოდა შანტაჟითა და ყველანაირი შევიწროებით¹⁴⁸. 1513 წლის 17 მარტის ამ ბრძანებულების მსგავსია კანსავჰ ალ-ღავრის უფრო ადრე გაცემული 912 წლის 16 მუჰარრამის / 1506 წლის 16 ივნისის და 914 წლის 9 მუჰარრამის / 1508 წლის 10 მაისის ბრძანებულებები (A და B) სინას მთის წმ.ეკატერინეს მონასტრის არაბული დოკუმენტების კოლექციიდან, რომლებიც 1960 წელს გამოაქვეყნა ჰ.ერნსტმა¹⁴⁹. კიდევ ერთი, კანსავჰ ალ-ღავრის ძმისშვილის ტუმან ბეის 911 წლის 16 მუჰარრამის / 1505 წლის 15 ივნისის მსგავსი უცნობი ბრძანებულება მე იმავე კოლექციაში მოვიძიე¹⁵⁰.

მ.ვან ბერშემის მიერ გამოცემული წარწერა ხშირად, თითქმის სიტყვასიტყვით, (გადასახადებთან დაკავშირებით) იმეორებს სულთან კანსავჰ ალ-ღავრის ხსენებულ 914 წლის 9 მუჰარრამის / 1508 წლის 10 მაისის B ბრძანებულებას. მაგრამ, მისგან განსხვავებით, ის შექმნილია ახალ კონფესიურ ვითარებაში, როცა დაიკეტა აღდგომის ეკლესია და ქრისტიანული სამყარო დიდ ძალისხმევას მიმართავდა მის გასახსნელად და პილიგრიმობის აღსადგენად. ჰ.ერნსტის მიერ გამოქვეყნებული 912 წლის 16 მუჰარრამის / 1506 წლის 16 ივნისის სულთნის ბრძანებულებიდან ირკვევა, რომ ის დაიწერა სინას მთის ბერების: მელქიტების და იაკობიტების თხოვნის საფუძველზე¹⁵¹. მ.ვან ბერშემის პუბლიკაციიდან ჩანს, რომ 6 ქრისტიანული თემის: მელქიტების, იაკობიტების, კოპტების, ბერძნების, ქართველებისა და ეთიოპელი ბერ-მონაზვნების პეტიცია შეადგინა და სულთნის კარზე წარადგინა მელქიტმა ბერმა სოფრონიუსმა¹⁵² და სულთანმა ის დააკმაყოფილა. დაკმაყოფილდა თხოვნაც, რომ ბრძანებულება, რომელიც მათ პეტიციას პასუხობდა, ამოიკვეთა მარმარილოს ფილაზე და დამაგრდა აღდგომის ეკლესიის კარებთან¹⁵³. ყველა ქრისტიანი, რომელიც მაქს ვან ბერშემის მიერ გამოცემული კანსავჰ ალ-ღავრის ბრძანებულების იურისდიქციაში მოექცა, იყო აღმოსავლეთის ქრისტიანი. ბრძანებულებაში არ იგულისხმება განურჩევლად აღმოსავლეთის ყველა ხალხი. დასახელებულია მხოლოდ ექვსი, მაგრამ არც ეს ექვსი ხალხი იყო ჩაყენებული თანაბარ მდგომარეობაში. მუჯიბისა და ხაფარისგან თავისუფლდებოდნენ მელქიტი და იაკობიტი ღვთისმსახურნი. მონოფიზიტ იაკობიტებისგან განსხვავებით, მელქიტი ქრისტიანები, რომლებიც არაბულად ლაპარაკობდნენ, იყვნენ ქალკედონიტი-ქრისტიანები. მათი სახელი მომდინარეობს არაბული სიტყვიდან "მალიქ", რაც მეფეს ნიშნავს. "მალიქი", ანუ "სამეფო" იგივე მელქიტი, მეფის, ბიზანტიის იმპერატორის მიმდევარია¹⁵⁴.

მელქიტებმა შეინარჩუნეს ბიზანტიური რელიგიური წეს-ჩვეულებები. მამლუქთა ბატონობის დროს, ორგანიზაციულად ისინი ემორჩილებოდნენ იერუსალიმის მელქიტ პატრიარქს. კანსავჰ ალ-ღავრის ამ ბრძანებულების გაცემის დროს, მელქიტთა პატრიარქი იყო დოროთეოს II (დაახლოებით 1505-1537). კანსავჰ ალ-ღავრის ბრძანებულებაში აღნიშნულია, რომ ქართველი და ეთიოპელი მღვდლები მელქიტებისა და იაკობიტების მსგავს შეღავათს იღებდნენ იაფაში შესვლა-გამოსვლისას, როდესაც გაივლიდნენ ღაზას და რამლას და შედიოდნენ იერუსალიმში, აღდგომის ეკლესიაში. მ.ვან ბერშემი თვლის, რომ შენიშვნა ეხება, უმთავრესად, ქართველებსა და ეთიოპელებს, ვინაიდან მელქიტთა და იაკობიტთა დიდი ნაწილი იერუსალიმში, ანდა ერთ ქვეყანაში ცხოვრობდა და იმისთვის, რათა მოხვედრილიყვნენ აღდგომის ტაძარში, მათთვის არ იყო საჭირო, წასულიყვნენ იერუსალიმში იაფას, ღაზას და რამლას გავლით. ეთიოპელები და ქართველები კი, პირიქით, დიდი რაოდენობით მოდიოდნენ საზღვარგარეთიდან. პირველები – საზღვაო გზით იაფას და რამლას გავლით, მეორენი იმეორებდნენ პირველთა მარშრუტს, ან მოდიოდნენ ეგვიპტიდან და გზად შედიოდნენ ღაზაში. მაშასადამე, ყველაზე მეტად ისინი საჭიროებდნენ მთელი ორი მარშრუტის მანძილზე გადასახადებისგან გათავისუფლებას, რასაც ითვალისწინებდა ბრძანებულება. გარდა ამისა, წერს მაქს ვან ბერშემი, ეს ხალხები (ეთიოპელები და ქართველები) სარგებლობდნენ ავტორიტეტით, რაც დასტურდება მრავალ დოკუმენტში და თუ ბრძანებულებაში პირველ რიგში დასახელებული არიან მელქიტები, ეს იმიტომ, რომ მელქიტი იყო მღვდელი სოფრონიუსი, უკმაყოფილო ხალხების წარმომადგენელი¹⁵⁵. ის, რომ ქართველები არ იხდიდნენ გადასახადებს აღდგომის ეკლესიაში შესვლისას, თანამედროვეთაგან აღნიშნული აქვს ჟან თენოს¹⁵⁶.

თენოს ეგვიპტეში ყოფნის დროს ქართველთა ეს პრივილეგია შეჩერებული იყო და აღდგა მოგვიანებით, 1513 წლის მარტში. საფიქრებელია, რომ თენომ გაითვალისწინა ის ვითარება, რომელიც არსებობდა 1510 წლის ჩათვლით და ეს ცნობა ჩართო თავის წიგნში, რომელიც მოგვიანებით დაიბეჭდა (იხ. ზემოთ). ყველაზე ადრეული მითითება იმის შესახებ, რომ ქართველები იერუსალიმში შესვლისას არ იხდიდნენ გადასახადებს, ეკუთვნის აკრას ლათინ ეპისკოპოსს (1217 წ.) ჟაკ დე ვიტრის. ქართველების დახასიათებისას ის წერს: "ისინი შემოდიან წმინდა ქალაქში გაშლილი დროშებით და არავის უხდიან ხარკს"¹⁵⁷. ეს პრივილეგია, ჩანს, დაკავშირებული იყო საქართველოსა და აიუბიანთა სახელმწიფოს შორის დადებულ 1210 წლის ხლათის საზავო ხელშეკრულებასთან¹⁵⁸. ამასთან, გასათვალისწინებელია ე.წ. ომარის პაქტი¹⁵⁹ და მამლუქთა ხანის სხვა დოკუმენტური წყაროები, რის გამოც ვამჯობინებ ამ საკითხის უფრო დაწვრილებითი განხილვა მომავლისთვის გადავდო. კანსავჰ ალ-ღავრის 1513 წლის 17 მარტის ბრძანებულებაში, ბეენა ჩოლოყაშვილი არ იხსენიება. მაგრამ უეჭველია, ქართული ქრისტიანული თემი ვერ შეუერთდებოდა სხვა ქრისტიანთა პეტიციას, ჯვრის მამის – ბეენა ჩოლოყაშვილის თანხმობის გარეშე. კოლექტიური პეტიცია კი, როგორც ითქვა, წარადგინა მელქიტმა ბერმა სოფრონიუსმა.

● ● ●

წყაროებსა და სპეციალურ ლიტერატურაში მე არ შემხვედრია რაიმე ცნობა იმის თაობაზე, რომ ქართველებს ოდესმე მონაწილეობა მიეღოთ ქრისტიანთა მთავარი ტაძრის – აღდგომის ეკლესიის კარების გაკეთებაში¹⁶⁰. დღემდე ერთადერთი იყო ლაკონიური ცნობა თავად ბეენა ჩოლოყაშვილისა, რომელიც თავის დამსახურებად თვლიდა იმას, რომ "კარნი" შეაბა "აღდგომას". როგორც ზემოთ აღინიშნა, ეს მომხდარა 1514 წელს, სამშაბათ დღეს, "მეორეს ჟამსა ღამისასა", თვისა და რიცხვის დასახელების გარშე. ე.მამისთვალიშვილი, რომელიც უეჭველად მიიჩნევს ფრანჩესკო სურიანოს ცნობას, რომ ფრანცისკელებს ჯვარცმის ეკლესია წაართვეს, დაამტვრიეს მათი საკურთხეველი და ლამპრები 1510 წელს, სწორედ ამ ამბავს უკავშირებს აღდგომის ეკლესიისთვის კარების შებმასაც და ბეენას სიჩქარეს შუაღამისას ხსნის ფრანგებთან შეხლა-შემოხლით. მკვლევარი რატომღაც არ ითვალისწინებს ბეენა ჩოლოყაშვილის მიერ დასახელებულ თარიღს - 1514 წელს¹⁶¹. თავდაპირველად ვფიქრობდი, რომ ბეენამ კარები შეაბა აღდგომის ტაძარში გოლგოთის ქვედა ნაწილის შესასვლელს, საიდანაც კიბე მიემართებოდა ზევით, ფრანცისკელთა სამლოცველოსკენ, რათა დაებრკოლებინა ფრანცისკელთა მოძრაობა.

მაგრამ შემდეგ გამოვლინდა სულთან კანსავჰ ალ-ღავრის 919 წ. 26 ზულკადას / 1514 წ 23 იანვრის ბრძანებულება¹⁶² (სულ 27 სტრიქონი), საიდანაც ჩანს, რომ საქმე სწორედ აღდგომის ეკლესიის კარებს ეხება¹⁶³. ბრძანებულებიდან ირკვევა, რომ იერუსალიმის გამგებელს სულთნისთვის გადაუგზავნია ქართული სამონასტრო თემის თხოვნა, განეახლებინათ აღდგომის ეკლესიის (კუმამა) ხის დაღრღნილ-დამტვრეული კარები, რომლითაც ქრისტიანები ტაძარში თავისუფლად შედიოდნენ და გამოდიოდნენ, მაშინ, როცა იქ არსებული ნივთები დაუცველი იყო (სტრ. 11-13). ბეენა დასახელებული არ არის, მაგრამ, როგორც ჯვრის მამა და იმ დროს ქართველთა სამონასტრო თემის მეთაური, უეჭველია, თხოვნის ინიციატორი სწორედ ის იყო. იმ პერიოდში, ისევე როგორც დღეს, აღდგომის ეკლესიას ჰქონდა ერთი კარიბჭე - გაჭრილი სამხრეთის ფასადში, რომლის მარჯვენა ნაწილი XII საუკუნის მიწურულს ამოქოლეს¹⁶⁴. სწორედ სამხრეთის ფასადიდან სურდა კარების შებმა აღდგომის ტაძრისთვის ბეენა ჩოლოყაშვილს. სულთანმა კანსავჰ ალ-ღავრიმ უბრძანა თავის ნა’იბს იერუსალიმში, რომ გამოეცა კურთხეული ბრძანება, მოეწვია მთავარი ყადი და ისლამის შეიხები, განეხილა ქართული თემის თხოვნა და მიეცა მათთვის უფლება აღდგომის კარების შეკეთებისა (სტრ. 14-15). სულთანი მოითხოვდა, რომ ნა’იბს წაეყვანა "მფარველობის ქვეშ მყოფი ხალხი", ე.ი. ქრისტიანები, მათ შორის ქართველები, რომლებიც წამოიღებდნენ საჭირო სიგრძე-სიგანის და სისქის ხის ფიცრებს. საჭირო იყო დასწრება მუსლიმი მოსამართლეების – ყადიების წარმომადგენლისა და მუსლიმი ხუროთმოძღვრისა, რომელიც შეასრულებდა ამ საქმეს (სტრ.16-18, 20-21). ამ შემთხვევაში მოქმედებდა ისლამური სამართლის ის ნორმა, რომელიც არ უშვებდა რაიმე სიახლის შეტანას საკულტო ნაგებობების განახლების დროს. ახალი კარები ძველის ანალოგიური უნდა ყოფილიყო, "მორთულობის გარეშე" (სტრ.17). სწორედ ამისთვის იყო აუცილებელი ხუროთმოძღვრის ყოფნა. სულთანი ითხოვდა, რომ კარების დაკიდების შემდეგ, ზემოდასახელებულ პირთა თანდასწრებით დაწერილიყო ოქმი, რომელიც გადაიგზავნებოდა მის კარზე და "ეცნობებოდა მის სამეფო ცოდნას" (სტრ.39). 1514 წლის 23 იანვარი იყო ორშაბათი. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ კაიროდან იერუსალიმში კურიერის ჩასვლას და ბრძანების შესრულებას დრო უნდოდა, სავარაუდოდ, აღდგომის კარების შეცვლა მოხდა, არა უადრეს 1514 წლის თებერვლისა - ამ თვის რომელიმე სამშაბათს. ზუსტი ახსნა იმისა, თუ რატომ შეაბეს აღდგომის ეკლესიას კარები მაინცდამაინც შუაღამეს, ძნელია. კონფლიქტურ სიტუაციაზე საუბარი ზედმეტია, რადგანაც საქმე ეხებოდა აღდგომის ეკლესიის მთავარ შესასვლელს და კარების შებმის საკითხი სანქცირებული იყო თავად სულთან კანსავჰ ალ-ღავრის მიერ. ისღა დამრჩენია ვიფიქრო, რომ საჭირო სამუშაოები დღისით ხელს შეუშლიდა ეკლესიაში მლოცველთა შესვლას და, ამ მხრივ, შუაღამე უფრო მოსახერხებელი დრო იყო. აქვე მინდა შევეხო ერთ ცნობას, რომელიც, შესაძლოა, უკავშირდება აღდგომის ეკლესიისთვის ახალი კარების შებმას. იერუსალიმის ბერძნული საპატრიარქოს ბიბლიოთეკის ერთი ქართული ხელნაწერის (ჟერ. #36) მინაწერი 314-ე გვერდზე, რომელიც 1806 წელს შეუსრულებია ჯვრის მონასტრის მღვდელს, ოკრიბელ ლავრენტი გოგელაძეს, გვამცნობს, რომ "იერუსალიმს ხის კარები აბია კვიპაროზის, და ზედ ქართველი გიორგი მეფე სწერია, სცანთ და იძიენით"¹⁶⁵. ამ ცნობაში იგულისხმება იერუსალიმის აღდგომის ეკლესიის მთავარი კარები, რომელიც ძვირფასი საამშენებლო ხისგან, კვიპაროსისგან იყო დამზადებული. მაგრამ ღიად რჩება "ქართველი გიორგი მეფის" ვინაობა.

გრიგოლ ფერაძის სიტყვები რომ გავიმეორო, "სამწუხაროდ, ლავრენტიმ დაწვრილებით არ გამოიკვლია ეს საკითხი"¹⁶⁶. სამაგიეროდ, მან სხვებს მოუწოდა, "სცანთ და იძიენით"-ო, მაგრამ, სულ რაღაც ორი წლის შემდეგ, 1808 წლის დიდმა ხანძარმა აღდგომის ეკლესიაში ტაძრის კარები წარწერითურთ გაანადგურა და მეფის იდენტიფიკაციის საკითხი ღიად დარჩა. ამჟამად შეიძლება ვივარაუდო, რომ იმ დროს, როდესაც ბეენამ აღდგომის ტაძარს "კარნი" შეაბა, ეს წარწერაც მან გააკეთებინა და ხსენებული "გიორგი მეფე" – მისი პატრონი კახეთის მეფე ავგიორგია, რომლის ცოდვების შენდობასაც, იერუსალიმის სხვადასხვა ხელნაწერის მინაწერში, უფალს შესთხოვდა ბეენა ჩოლოყაშვილი¹⁶⁷. ეგვიპტის სულთნის ბრძანებულებებში არაერთხელ მეორდება სულთნის მოთხოვნა, რომ არ განახლებულიყო ქართველების შევიწროება, მოქცეოდნენ მათ სამართლიანად და მოწყალებით, დაეცვათ მათი ბაღები და ზვრები, მიეცათ მათთვის შესაძლებლობა, აღედგინათ თავიანთი მონასტრები - ახლის აშენების გარეშე (სტრ. 13-20). ასეთი მოთხოვნა განპირობებული იყო იმით, რომ იერუსალიმის ადგილობრივი ხელისუფლება და კერძო პირებიც დროდადრო არღვევდნენ ქართული სამონასტრო თემის უფლებებს. ამის თაობაზე მე მომეპოვება მამლუქთა ხანის დოკუმენტები. სულთნის ბრძანებულებები საშუალებას აძლევდა ბეენა ჩოლოყაშვილს, დროებით მაინც, აღეკვეთა ძალმომრეობის შესაძლებელი აქტები ქართველი პილიგრიმების, ქართული სამონასტრო თემის ქონებისა და მეურნეობის მიმართ, გარდა ამისა, შეეკეთებინა ქართველების კუთვნილი ეკლესია-მონასტრებიც. ვფიქრობ, რომ პირველ ყოვლისა, ეს ეხებოდა იერუსალიმის წმინდა ჯვრის მონასტერს, თუმცა სხვა ცნობა ამის თაობაზე არ გაგვაჩნია. გარდა ამისა, იერუსალიმის ბერძნული საპატრიარქოს ბიბლიოთეკის ქართულ ხელნაწერთა კოლექციის №132 ნუსხის ანდერძი იუწყება, რომ ბეენა ჩოლოყაშვილს განუახლებია წმ.თევდორეს ეკლესია-მონასტერი და მონასტრის ბიბლიოთეკის შევსებაზეც უზრუნია¹⁶⁸. კიდევ ერთი მხარე ბეენა ჩოლოყაშვილის მოღვაწეობისა იყო რთული და მძიმე საქმე, იერუსალიმის ქართული ხელნაწერების "შეკაზმვა", ანუ ყდაში ჩასმა¹⁶⁹. დ. კლდიაშვილის თანახმად, გამორიცხული არ არის, რომ ბეენას ჯვრის მამობის დროს შეიკაზმა წმ.თეკლას მონასტრის კუთვნილი ოთხთავი (Jer.Georg. 161), რასაც ადასტურებს მისი ანდერძი ოთხთავის ხელნაწერზე¹⁷⁰.

ბეენა ჩოლოყაშვილი, როგორც კახეთის სამეფოს ელჩი და ჯვრის მამა,  ეგვიპტესა და იერუსალიმში იმყოფებოდა 1512-1514 წლებში. მას ჰქონდა დაპირისპირება სომხურ საპატრიარქოსთან წმ.იაკობის ეკლესიის გამო. ბეენა ჩოლოყაშვილი ლაკონიურად წერს იმ სიძნელეებზე, რომლებიც ამ დროს შეხვდა: "დიდი ჭირი და სარჯელი გარდამხდა ცოდვილსა ბეენასა ძმანო", მაგრამ განსაკუთრებით მძიმე და პრინციპული იყო დავა ფრანცისკელებთან გოლგოთის მფლობელობაზე. ბეენა ჩოლოყაშვილმა ყველაფერი გააკეთა იმისთვის, რომ დაეცვა და განემტკიცებინა ქართული სამონასტრო თემის ინტერესები. ის დაუპირისპირდა ფრანცისკელებს, რომლებსაც ზურგს უმაგრებდნენ პოლიტიკურად და ფინანსურად შეუდარებლად მძლავრი ვენეცია და საფრანგეთი. ძალები არათანაბარი იყო. ბეენა ჩოლოყაშვილს ნამდვილად არ ექნებოდა ისეთი ფინანსური შესაძლებლობები, რითაც შთაბეჭდილებას მოახდენდა იერუსალიმში სულთნის ნა’იბსა და შარიათის სასამართლოზე. ხოლო კათოლიკურ ევროპასთან კარგი ურთიერთობის შენარჩუნება, მიუხედავად ქართველებისადმი კეთილგანწყობისა, ეგვიპტის სულ თნისთვის პრიორიტეტული იყო. ერთი მხრივ, კათოლიკე ფრანცისკელთა დიდმა ფულმა და ქრთამმა, ხოლო მეორე მხრივ, ეგვიპტის მამლუქთა პოლიტიკურმა და ეკონომიკურმა ინტერესებმა, საშუალება არ მისცა ბეენა ჩოლოყაშვილს ქართველების სასარგებლოდ საბოლოოდ გადაეჭრა გოლგოთის საკითხი, თუმცა მან შეინარჩუნა სტატუსკვო ამ წმინდა ადგილის ნაწილში და პერსპექტივაში შეუნარჩუნა ის მართლმადიდებელ ქრისტიანებსაც.

შეიძლება ითქვას, რომ წმინდა ადგილებისთვის ბრძოლაში ქართველებს პრაქტიკულად მოკავშირე არ ჰყავდათ. სომხები, ფრანჩესკო სურიანოს ცნობით, იყვნენ ბერძნებისა და ქართველების მოსისხლე მტრები¹⁷¹. რაც შეეხება ბერძნებს, ისევ სურიანოს თანახმად, ყველა სხვა ქრისტიანი ხალხი გამოდიოდა ამ "ვერაგი მწვალებლების" წინააღმდეგ, ქართველების გარდა¹⁷². მიუხედავად ამისა, გოლგოთისთვის ფრანცისკელებთან დავის დროს, არ ჩანს იერუსალიმის მართლმადიდებლური (მელქიტთა) საპატრიარქოს მხარდაჭერა ქართული სამონასტრო თემისადმი. ის გარეგნულად გულგრილი რჩებოდა გოლგოთის მიმართ, შორიდან ადევნებდა თვალყურს ქართველების უთანასწორო ბრძოლას და ელოდა ხელსაყრელ მომენტს, რათა თავის სასარგებლოდ გამოეყენებინა კათოლიკეებთან დაპირისპირება. ეს მოგვიანებით აღასრულა ბერძნულმა მართლმადიდებლურმა საპატრიარქომ. მართალია, ქართულმა სამონასტრო თემმა მელქიტებთან და აღმოსავლეთის სხვა ქრისტიანულ ჯგუფებთან ერთად შეთანხმებულად იმოქმედა აღდგომის ეკლესიაში პილიგრიმობის განახლებისათვის და პილიგრიმთა პრივილეგიების აღსადგენად, მაგრამ ეს იყო იშვიათი შემთხვევა, რასაც საერთო ინტერესები განაპირობებდა. ბრძოლა გოლგოთის დასაუფლებლად, უკიდურეს შემთხვევაში იქ სტატუს-კვოს შესანარჩუნებლად, ქართული სამონასტრო თემის უკანასკნელი მცდელობა იყო მამლუქთა ბატონობის მიწურულს. მამლუქთა სასულთნო, რომელთანაც ქართველ მეფე-მთავრებს დიდი ხნის მანძილზე საკმაოდ ინტენსიური ურთიერთობები ჰქონდათ, არსებობის უკანასკნელ წლებს ითვლიდა. 1517 წელს ოსმალებმა დაიპყრეს ეგვიპტე და ბოლო მოუღეს მამლუქთა დამოუკიდებელი სასულთნოს არსებობას. წმინდა მიწა შევიდა ოსმალთა იმპერიის შემადგენლობაში. ამიერიდან ქართველებს თავიანთი ინტერესების დაცვა უწევდათ ოსმალო სულთნების კარზე და ადგილობრივ ოსმალო მოხელეებთან. ამავე დროს გაძლიერდა ბერძნული მართლმადიდებლური საპატრიარქო, რომელიც სულ უფრო დიდ პრეტენზიას აცხადებდა ყოფილიყო დომინანტი არა მარტო მართლმადიდებლურ, არამედ მონოფიზიტურ სამონასტრო თემებშიც. დღევანდელი გადასახედიდან შეიძლება ითქვას, რომ ის გაცილებით საშიში აღმოჩნდა ქართული სამონასტრო თემისთვის წმინდა მიწაზე, ვიდრე მუსლიმი კლერიკალები, კათოლიკე ფრანცისკელები თუ სომეხი მონოფიზიტები.

ბიბლიოგრაფია:

^{აბულაძე ცისანა. წმინდა საფლავის მოხილვის ოსმალური კანონი. მრავალთავი, XIX, 2001}

^{გაგოშიძე გიორგი. ქართველ მლოცველთა წარწერები იერუსალიმის უფლის საფლავის კარიბჭეზე. მაცნე, ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია, 1, 1992}

^{გაგოშიძე გიორგი. წმინდა მიწის ქართული წარწერები. Aცადემია. ისტორიულფილოლოგიური ჟურნალი, ტომი 5(A), 2003}

^{გოჩოლეიშვილი დიტო. საქართველო-ეგვიპტის ურთიერთობის ისტორიიდან XVI ს. I მეოთხედში. ქუთაისის აკაკი წერეთლის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. თბილისის აზიისა და აფრიკის ინსტიტუტი. აღმოსავლეთმცოდნეთა მესამე საერთაშორისო კონფერენცია. შრომების კრებული. ქუთაისი, 2003}

^{იტალიელი მოგზაურები საქართველოში XV საუკუნეში. მოამბე, XI, 1892}

^{კარანაძე მაია. ქართული წიგნის ყდის ისტორია. თბილისი, 2002}

^{კეკელია ვლადიმერ. სომხური წყაროები იერუსალიმში მათი სამონასტრო მშენებლობის შესახებ. შუა საუკუნეების ისტორიის საკითხები, VI, 2002}

^{კეკელია ვლადიმერ. იაკობის მონასტრის საკითხი და ჯვაროსანთა ურთიერთობა ქართულ-სომხურ კოლონიებთან იერუსალიმის წმინდა მიწაზე XII საუკუნეში. ქართული დიპლომატია, 11, 2001}

^{კეკელია ვლადიმერ. ქრისტიანი ერები უფლის საფლავის ტაძარში XIV საუკუნეში. აღმოსავლეთი და კავკასია, 5, 2007}

^{კლდიაშვილი დარეჯან. სინას წმ. ეკატერინეს მონასტრის ქართველთა ეკლესიის სულთა მატიანე. თბილისი, 2008}

^{მამისთვალიშვილი ელდარ. ქართველების ბრძოლა გოლგოთისათვის XV-XVI საუკუნეებში. ქართული დიპლომატია, 5, 1998}

^{მამისთვალიშვილი ელდარ. ქართველები და ბიბლიური სამყარო. გორი, 1998}

^{მამისთვალიშვილი ელდარ. საქართველო-იერუსალიმის ურთიერთობის ისტორიიდან (XVI-XVII სს.). თბილისი, 2008}

^{მამისთვალიშვილი ელდარ. საქართველოს საგარეო პოლიტიკა და დიპლომატია. I (XV-XVI სს.). თბილისი, 2009}

^{მარი ნ. აღაპნი ჯუარის მონასტრისანი იერუსალიმს შინა. სპბ, 1914}

^{მარი ნ. იერუსალიმის ბერძნული საპატრიარქოს წიგნსაცავის ხელნაწერების მოკლე აღწერილობა. დასაბეჭდად მოამზადა ე. მეტრეველმა. თბილისი, 1955}

^{XV საუკუნის იტალიელ მოგზაურთა ცნობები საქართველოს შესახებ. იტალიურად თარგმნა, შესავალი, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო ელდარ მამისთვალიშვილმა. თბილისი, 1981}

^{მენაბდე ლევან. ძველი ქართული მწერლობის კერები. II. თბილისი, 1980}

^{მეტრეველი ელენე. მასალები იერუსალიმის ქართული კოლონიის ისტორიისათვის. თბილისი, 1962}

^{ნატროშვილი თამაზ, ჯაფარიძე გოჩა. ცდა ერთი თარიღის დადგენისა. მაცნე, ენის და ლიტერატურის სერია, 2, 1974}

^{ჟანენი რენე. ქართველები იერუსალიმში. რელიგია, 10, 1992}

^{სომხურ ხელნაწერთა XIV-XV საუკუნეების ანდერძების (ჰიშატაკარანების) ცნობები საქართველოს შესახებ. ძველი სომხურიდან თარგმნა, შესავალი, კომენტარები და შენიშვნები დაურთო ა. აბდალაძემ. თბილისი, 1978}

^{სტეფნაძე მაია. ქართველთა მდგომარეობა იერუსალიმის წმინდა მიწაზე VII-XVII საუკუნეთა საერთაშორისო აქტების მიხედვით. ქართული დიპლომატია, 5, 1998}

^{სტეფნაძე მაია. საქართველო და ეთიოპია: აბრეშუმის გზის ორი რგოლი (VII საუკუნის არაბული სიგელების ფონზე). კულტურის ისტორიისა და თეორიის საკითხები, XIII, 2002}

^{სტეფნაძე მაია. ქართველთა სტატუსი წმინდა მიწაზე VII საუკუნის აქტინამეს მიხედვით. ქართული დიპლომატია, 9, 2002}

^{ტარდი ლაიოშ. უზუნ ჰასანის (1453-1478) ელჩი კატერინო ზენო საქართველოს გავლით უნგრეთის მეფე მატიაშთან (1458-1490). ქართული დიპლომატია, 11, 2004}

^{ფერაძე გრიგოლ. უცხოელ პილიგრიმთა ცნობები პალესტინის ქართველი ბერებისა და ქართული მონასტრების შესახებ. გამოსაცემად მოამზადა, შესავალი წერილი და დამატებითი შენიშვნები დაურთო გოჩა ჯაფარიძემ. თბილისი, 1995}

^{შარაშიძე ქრისტინე. საქართველოს ისტორიის მასალები XV-XVIII სს. მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის. ნაკვ. 30. თბილისი, 1954}

^{ცერაძე თინა, გაგოშიძე გიორგი. იერუსალიმი. სააღდგომო მეგზური. თბილისი, 2007}

^{ცერაძე თინა. ახალი მონაცემები იერუსალიმის ქართული სამონასტრო კოლონიის შესახებ. Aცადემია. ისტორიულ-ფილოლოგიური ჟურნალი, ტომი 5 (A), 2003}

^{ჯაფარიძე გოჩა. დიპლომატიური კონტაქტები საქართველოსა და ეგვიპტეს შორის XIV-XVI ს-ის დასაწყისში იერუსალიმში აღმოჩენილი არაბული დოკუმენტების მიხედვით. ქართული დიპლომატია, 1, 1994}

^{ჯაფარიძე გოჩა. სულთან ბარკუკის ორი ბრძანებულება იერუსალიმის ფრანცისკელთა სამეურვეოს არქივიდან. ქართული დიპლომატია, 9, 2002}

^{ჯაფარიძე გოჩა. როდის დაუბრუნეს ქართველებს მამლუქების მიერ მიტაცებული ჯვრის მონასტერი? შოთა მესხია 90, საიუბილეო კრებული მიძღვნილი შოთა მესხიას დაბადების 90 წლისთავისადმი. თბილისი, 2006}

^{ჯაფარიძე გოჩა, ბუაჩიძე გოჩა. წმინდა მიწაზე ქართული ეკლესიის ისტორიის არაბული დოკუმენტური წყაროები სინას მთის წმ.ეკატერინეს მონასტრისა და იერუსალიმის წიგნთსაცავებში. ისტორიანი. სამეცნიერო კრებული მიძღვნილი როინ მეტრეველის დაბადების 70 წლისთავისადმი. თბილისი, 2009}

^{ჯეჯელავა ლელა. წმინდა იაკობის ქართული მონასტერი იერუსალიმში. კრ. ამიერკავკასიის ისტორიის პრობლემები. თბილისი, 1991}

^{Зварич В.В. Нумизматический словарь. Издание четвертое. Львов, 1980}

^{Медников Н.А. Палестина от завоевания ее арабами до крестовых походов по арабским источникам. Православный палестинский сборник. ტ. XVII, вып.2 (50), ч.2, СПб, 1897}

^{Суханов Арсений. Проскинтарий, 1649-1653 гг. Православный палестинский сборник. Том VII, выпуск третий, СПб, 1889}

^{Уотт У. М. Какиа П.K. Мусульманская Испания, Москва, 1976}

^{Цагарели А. Памятники грузинской старины в Святой земле и на Синае. Православный палестинский сборник, т IV, выпуск первый, СПб, 1888}

^{Хинц В. Мусульманские меры и веса с переводом в метрическую систему. Перевод с немецкого Ю. Э. Брегеля. Москва, 1972}

^{Abu Manneh, Butrus. The Georgians in Jerusalem in the Mamluk Period. In Egypt and Palestine. A Millennium of Association (868-1948). Ed. by A. Cohen and G. Baer. New York, 1984}

^{Abu-Munshar, Maher Y. A History of Tolerance and Tensions. London, 2007}

^{Ahmed, N. The Portuguese Devastations in the Indian Ocean. In Islam in Global History: From the Death of Prophet Muhammad to the First World War. Volume 2. Ridgemont, 2000}

^{Ashtor, Eliyahu. Levant Trade in the Later Middle Ages. Princeton, 1983}

^{Ayalon, David. Notes on the Furusiyya Exercises and Games in the Mamluk Sultanate. The Mamluk Military Society. Collected Studies. Variorum Reprints. London, 1979}

^{Azarya, Victor. The Armenian Quarter of Jerusalem: Urban Life Behind Monastery Walls.Berkeley, 1984}

^{Bacharach, Jere L. The Dinar versus the Ducat. International Journal of Middle East Studies. Vol. 4, No. 1, Jan. 1973}

^{Berchem, Max Van. Matériaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum. Deuxième partie. Syrie du Nord. Tome premier. Jérusalem “ville”. Le Caire, 1922}

^{Blake, Robert P. Catalogue des manuscrits Georgiens de la Bibliothèque Patriarcale Grecque a Jérusalem, Paris, 1924}

^{Boas, Adrian J. Jerusalem in the Time of the Crusades: Society, Landscape and Art in the Holy City under Frankish Rule. New York, 2001}

^{Brosset, M. Notice sur les manuscrits géorgiens récemment acquis par l’Académie (Beilage Nr. 135), in B. Dorn. Das Asiatische Museum der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu St. Petersburg. St. Petesrburg, 1846}

^{Brummett, Palmira. Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery. New York, 1994}

^{Castellani, Eutimio. Catalogo dei Firmani ed altri documenti legali emanate in lingua araba e turca concernati I Santuari le proprieta I diritti della Custodia di Terra Santa conservati nell’Archivio della stessa Custodia in Gerusalemme. Gerusalemme, 1922}

^{Die Chronik des Ibn Ijas. Dritte Aufl age bearbeitet und mit Einleitung und Indices versehen von Mohamed Mostafa, vierter Teil, A.H.906-921/A.D. 1501-1515. Cairo, 1984}

^{Clifford, W.W. Some Observation on the Course of Mamluk-Safavi Relations (1502-1516/908-922). Der Islam, 70, 1993}

^{Cohen, Mark R. What was the Pact of ‘Umar? A Literary-Historical Study. Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 23, 1999}

^{Combe, Etienne. A Note: Qafar-Khafara. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, X, 1939}

^{Duckworth, H.T.F. The Church of the Holy Sepulchre. London, 1922}

^{Frantrsouzoff, Serge A. Three Arabic notes in a Georgian manuscript kept in St. Petersburg. In Georgians in the Holy Land. Ed. by Tamila Mgaloblishvili. In the Press.}

^{Gil, Moshe. Dhimmi Donations and Foundations for Jerusalem (638-1099), Journal of the Economic and Social History of the Orient,Vol. XXVII, Part II, 1984}

^{Golubovich, Girolamo. Serie Chronologica dei reverendissimi Superiori di Terra Santa. Gerusalemme, 1898}

^{Griffi th, Sidney H. The Church in the Shadow of the Mosques. Princeton, 2008}

^{Hintlian, K. History of the Armenians in the Holy Land. Jerusalem, 1989}

^{A History of the Crusades. Ed. by Kenneth M. Setton. Vol. III. Madison, 1975}

^{Holt, M. Kansawh al-Ghawri. The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Vol. IV. 1978}

^{Horii, Yutaka. The Mamluk Sultan Qansuh al-Ghawri (1501-16) and the Venetians in Alexandria. Orient, vol. XXXVIII, 2003}

^{Jacques de Vitry’s History of Jerusalem. Palestine Pilgrim’s Text Society. Vol. XI. 1896}

^{Janin, R. Les Géorgiens a Jérusalem. Échos d’Orient. Tome XVI-Anee. 1913}

^{Journal d’un bourgeois du Caire. Chronique d’Ibn Iyas. Tome II, Traduit et annote par Gaston Wiet. Paris, 1955}

^{Khedoori, E. Charters of Privileges Granted to St.Catherine’s Monastery, Mt Sinai. MA Thesis. Manchester, 1958}

^{La Porta, Sergio. The Armenian Episcopacy in Mamluk Jerusalem in the Aftermath of the Council of Sis (1307). Journal of the Royal Asiatic Society. Series 3, Vol.17, Issue 2, 2007}

^{Lemmens, Leonhard. Die Franziskaner im HL. Lande. I, Teil. Die Franziskaner auf dem Sion (1336-1551). Münster in Westfalen, 1916}

^{Levy-Rubin, Milka. Shurut ‘Umar and its Alternatives: The Legal Debate on the Status of the Dhimmis. Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 30, 2005}

^{Die mamlukischen Sultansurkunden des Sinai-Klosters. Herausgegeben, übersetzt und erläutert von Hans Ernst. Wiesbaden, 1960}

^{Mantran, Robert and Jean Sauvaget. Reglament Fiscaux Ottomans. Les provinces Syriennes. Beyrouth, 1951}

^{Mujani, Wan Kamal. The Monetary System From Historical Perspectives (A special reference to the Kingdom of Mamluk from the period 872-922 A.H./1468-1517 A.D. that utilises Islamic Monetary System). http://www.ialsnet.org/meetings/business/KamalWan-Malaysia.pdf}

^{Nazzaro, Giuseppe.The Franciscan Presence in the Holy Land. Translated and edited by Peter F. Vasko, John Boettcher. Jerusalem, 1995}

^{Noth, Albrecht. Problems of Differentiation Between Muslims and Non-Muslims: Re-Reading the “Ordinances of ‘Umar” (Al-Shurut al-‘Umariyya). In Muslims and Others in Early Islamic Society. Edited by Robert Hoyland. Aldershot, 2004}

^{Peradze, Gregory Archimandrite. An Account of the Georgian Monks and Monasteries in Palestine. Georgica. A Journal of the Georgian and Caucasian Studies. Rustaveli Volume. Nos 4&5, Autumn 1937}

^{La pelerin veritable de la Terre Saine. Paris, 1615}

^{Peri, Oded. Christianity under Islam in Jerusalem. The Question of the Holy Sites in Early Ottoman Times. Leiden, 2001}

^{Pringle, Denys. The Churches of the Crusader Kingdom of Jerusalem. A Corpus. Vol. III. The City of Jerusalem. Cambridge, 2007}

^{Rabie, Hassanein. Political Relations Between the Safavids of Persia and the Mamluks of Egypt and Syria in the Early Sixteenth Century. Journal of the American Research Center in Egypt, XV, 1978}

^{Raymond, Andre. Cairo: City of History. Cairo, 2000}

^{Ross, E. D. The Portuguese in India and Arabia Between 1507 and 1517. Journal of thr Royal Asiatic Society and Irland, 4, Oct. 1921}

^{Rossi, Ettore. The Hospitallers at Rhodes, 1421-1523. In A History of the Crusades. Ed. by Kenneth M. Setton. Volume III. Madison, 1975}

^{Sandoli, Sabino De. Chiesa del S. Sepolro – chiavi porte portinai. Jerusalem, 1986}

^{Sandoli, Sabino De. The Peaceful Liberation of the Holy Places in the XIV Century. Cairo, 1990}

^{Sanjian, Avedis K. The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion. Cambridge, 1965}

^{Sanjian, Avedis K. The Armenians and the Holy Places in Jerusalem. The Third International Conference on Bilad al-Sham: Palestine, 19-24 April, 1980. Vol. I. Jerusalem, 1983}

^{Setton, Kenneth M. The Papacy and the Levant (1204-1571). Volume III. The Sixteenth Century to the Reign of Julius III. Philadelphia, 1984}

^{Schefer, Ch. L’introduction au Le Voyage d’Outremer. Publié et annoté par Ch.Schefer. Paris, 1884}

^{Sobernheim, M. Kansuh, al-Malik al-Ashraf Saif al-Din min Baiberdi al-Ghuri. E. J. Brill’s First Encycloapaedia of Islam, 1913-1936. Vol. IV. Leiden, 1987}

^{Stern, S. M. Petitions from the Mamluk Period (Notes on the Mamluk Documents from Sinai). Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 29, 1966 (reprinti: Coins and Documents from the Medieval Middle East. Variorum Reprints. London, 1986).}

^{Stowasser, Karl. Manners and Customs at the Mamluk Court. Muqarnas. An Annual on Islamic Art and Architecture. Vol. 2, 1984}

^{Suriano, Francesco. Il Trattato di Terra Santa e dell’Oriente di Frate Francesco Suriano. Milano, 1900}

^{Suriano, Francesco. Treatise of the Holy Land. Translated from the Italian by Fr. Theophilus Bellorini O.F.M. and Fr. Eugene Hoade O.F.M. with a Preface and Notes by Fr. Bellarmino Bagatti O.F.M. Jerusalem, 1947}

^{Tritton, A. S. The Caliphs and Their Non-Muslim Subjects. London, 1930}

^{Viaggio di Domenico Trevisan, ambasciatore veneto al gran Sultano del Cairo nell’anno 1512, descritto da Zaccaria Pagani di Belluno. Ed. N. Barozzi. Venice, 1875}

^{Vincent, L.-H. and F. F. Abel. Jérusalem: Recherces de topographie d’archéologie et d’histoire. Vol. II: Jérusalem nouvelle. Paris, 1914}

^{Le Voyage d’Outremer (Égypte, Mont Sinay, Palestine) de Jean Thenaud, Gardien du coubeenavent de Cordeliers d’Angouléme suivi de la Relation de l’Ambassade de Domenico Trevisan auprès du Soudan d’Egypte, 1512. Publié et annoté par Ch. Schefer. Paris, 1884}

^{Le Voyage du magnifique et tres illustre chevalier et provurateur de Saint Marc Domenico Trevisan. Le Voyage d’Outremer. Publié et annoté par Ch. Schefer. Paris, 1884}

^{Le Voyage et itineraire de Frere Jehan Thenaud. Le Voyage d’Outremer. Publié et annoté par Ch. Schefer. Paris, 1884}

^{Zehava, Jacoby. The Tomb of Baldwin V, King of Jerusalem (1118-1186). Gesta, XVIII, 2, 1979}

^{Ziada, M. M. The Mamluk Sultans, 1291-1517. In A History of the Crusades. Ed. by Kenneth M. Setton. Volume III. Madison, 1975}

^{darraj, ahmad. al-mamaliq va l-faranj fi l-karn aT-Tasi’ li l-hijri al-xamis ‘aSara al-miladi (mamluqebi da frankebi hijris IX/qr.w. XV saukuneSi). al-kahira, 1961 (arabul enaze)}

^{ter-hovanesianc a. Jamanakagrakan patmuTiun s. erusaRemi, II [wminda ierusalimis}

^{qronologiuri istoria, II]. ierusalimi, 1890 (somxur enaze)}

^{Aριστοκλεους Θεοδορος. Κωνσταντίνου A. Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως βιογραφία και συγγραφαι αι έλάσσονενες [aristokleus Teodoros. konstantinopolis patriarqis konstantine I-is biografia, saeklesio da filologiuri xasiaTis narkvevebi da epistoleebi], Κωνσταντινουπόλεως, 1866}

^{Τσελικα Αγαμεμνονος. Καταγραφή του άρχείου του πατριαρχείου Ίεροσολύμων. Δελτίο του ίστορικου καί παλαιογραφικου άρχειου, Ε΄ [celika agamemnonos. ierusalimis sapatriarqos arqivis aRweriloba]. Αθηνα, 1992}

• სახელოვანი ქართველები
• საინტერესო სტატიები
• საქართველოს ეკლესია - მონასტრები საზღვარგარეთ
• გ.ჯაფარიძე - ბეენა ჩოლოყაშვილი ეგვიპტეში და წმინდა მიწაზე (ნაწილი I)
• გ.ჯაფარიძე - ბეენა ჩოლოყაშვილი ეგვიპტეში და წმინდა მიწაზე (ნაწილი II)
• გ.ჯაფარიძე - ბეენა ჩოლოყაშვილი ეგვიპტეში და წმინდა მიწაზე (ნაწილი III)