|
<უკან დაბრუნება...<<დაბრუნება მთავარ გვერდზე...<<<ეკლესია-მონასტრები//(ტაო-კლარჯეთი)>>>
გიორგი ყაზბეგი, "სამი თვე თურქეთის საქართველოში", ბათუმი, 1995, გვ.142–147;
პარხალის ხეობა და მისი შემოგარენი ზოგჯერ ვაკუფად იწოდება, რადგანაც ბოლო წლებამდე ამ მხარის შემოსავლები ერზრუმის მეჩეთს ეძლეოდა. ამჟამად არმენ- ხევისა და კობაკის ხეობის მთელი მოსახლეობა ძალზე შერყვნილ ქართულ ენაზე ლაპარაკობენ, თუმცა მათს გვერდით სოფელ პარხალში ქართული ყველამ არ იცის. განსაკუთრებული კილოთი და ჩქარი მეტყველებით ვაკუფის მცზოვრტთ ენა თავისებურია. იგი რუსეთის საქართველოს არცერთი კუთხის მეტყველებას არ ჰგავს. ყოველივე ამას უნდა უნდა დავუმატოთ, რომ ხალხი გონებრივად ნაკლებ განვითარებულია და პიარველყოფილი პერიოდის თვისებებს ატარებს. მკაცრმა ბუნებამ და სრულმა კარჩაკეტილობამ განსაკუთრებით ძლიერი გავლენა მოახდინა კობაკის მცხოვრებთა ზნე-ჩვეულებებზე. აქ ყველაზე კარგად, ვიდრე სადმე სხვაგან შეიძლება დაინახოთ იმის ბრწყინვალე დადასტურება, რომ საზოგადოების ყველა საყოფაცხოვრებო დასაყრდენი დამოკიდებელია არა მარტო გეოგრაფიულ და გეოლიგიურ შემადგენლობაზე. კობაკის გვერდით პარხალის ხეობაში მოგზაური სულ სხვა სურათის მოწმე ხდება. აქ ხალხი უფრო განვითარებელია, რადგანაც ჭოროხის ნაპირების მოსახლეობასთან ურთიერთობისათვის ბუნების ხელშემშლელი პირობები ნაკლებია. კობაკის ხეობის სიგრძე 20 ვერსს არ აღემატება, ცხოვრობს 200 კომლი, რომლის დიდი ნაწილი ცალკე ჯგუფებადაა განლაგებული. საცხოვრებელი სახლები ციკლოპების მსგავსად მთლიანი ქვებით უცემენტოდაა აგებული და კლდე ქარაფებზე არწივის ბუდესავითაა მიკრული. ყველა სახლს აქვს თავისი პატარა ჯეჯილი, რომლებიც ზოგჯერ სამი - ოთხი ნაბიჯის სიფართისაა. ისინი მთის ფერდობს ქამარივით ერტყმის და გამაგრებულია ხელოვნურად აშენებული კედლებით. გასაგებია, რომ როგორც ჩანს, იშვიათი დასახლებული მხარეა, სადაც ჯერ კიდევ არ იცნობენ ამ პირველყოფილ მანქანას. მარცვლოვანთაგან აქ თესავენ სიმინდს, უფრო ხშირად ბარდას, რომლისგანაც ძალზე ცუდი პური ცხვება. ხილის ხეები სოფელ კობაკის ქვემოთ გვხვდება, ხოლო ამავე სახელწოდების მდინარის შესართავთან ყურძნის ბაღებიც არის. ამ ადგილების ტოპოგრაფიული თვისებების შესახებ რომ ვიმსჯელოთ, საკმარისია ვთქვათ, რომ უღელტეხილიდან ქედის და მარსისის მთის გავლით მდინარე კობაკის შესართავამდე, ე.ი. არა უმეტეს 20 ვერსის მანძილზე ჩვენ ჩავივაკეთ 5300 ფუტით. კობაკიდან პარხალამდე გზას მე არ აღვწერ, შევნიშნავ მხოლოდ, რომ ეს იყო ყველაზე საძაგელი გზა, რომელიც გავიარეთ ამ მოგზაურობის დროს. სოფელი პარხალი ამავე სახელწოდების მდინარის ორივე ნაპირზე მდებარეობს, ზღვის დონიდან 4675 ფუტზე. სოფელში 200-ზე მეტი კომლი ცხოვრობს. სახლები ერთ ხაზზე, ვიწრო ხეობაში ოთხი ვერსის სიგრძეზეა განლაგებული. აქ არის ცნობილი ეკლესიის ნანგრევები. იგი ამ ადგილის მთელი სიმდიდრე და ჩვენი ექსკურსიის დესიდერატა-ა (სურვილია რ.ს.). მოგზაურობის დაწყებიდან ჩვენ ყოველდღიურად გვესმოდა პარხალის ეკლესიაზე. სომხეთის გეოგრაფიაში ინჯიჯიანი ამბობს, რომ პარხალი არის მარმარილოს სვეტებიანი ეკლესია, რომლის ქვეშ ინახება განძი და აქვს ქართული წარწერები. კოხი პარხალში არ ყოფილა, მაგრამ გაგონილის მიხედვით ასახელებს აქაურ ეკლესიას. ძველი საქართველოს გეოგრაფი ვახუშტი პარხალზე არაფერს ამბობს. ეს დაუდევრობა უცნაურია, რადგანაც ქართველი გეოგრაფი ისეთ წვრილმანებს იხსენებს, რომელთა გამოტოვებით საქმეს არაფერი დაუშავდებოდა, ამასთან ერთად პარხალის ეკლესია სრული შესწავლისა და ყურადღების ღირსია. იგი თურქეთის საქართველოში ჩვენს მიერ ნანახ ეკლესიებზე ვრცლია, არქიტექტურულად არ ჩამორჩება ტბეთის ეკლესიას. პარხალის ეკლესიის შენობა საერთოდ თურქეთში ნანახ მართლმადიდებლურ ეკლესიათაგან არცერთს არ ჰგავს. ტაძრის გარეგანი სახე უფრო მეტად უახლოეს თეატრს მოგვაგონებს. მთავარი შენობის სიგრძე 45 ნაბიჯია, სიგანე 32. კამარები და სვეტები არქიტექტურის ყველა ელემენტს მოიცავს. ტაძრის საკურთხევლის ნაწილს ყველა ძველი ეკლესიისათვის დამახასიათებელი ნიშნები აქვს. მისი სფერული ჭერი ნახევრად კოშკის მოყვანილობისაა და რამდენიმე ფანჯრითა და ნიშით ნათდება. ყველაზე უფრო გამოჩენილ ადგილას შემონახულია მაცხოვრის გამოსახულება, რომელიც გარშემორტყმულია წმინდანთა კრებულით. მათი სახე ალაგ ალაგ შემორჩენილია, მაგრამ უფრო უკეთესად, ვიდრე ტბეთში. საღებავი დღესაც ახალია. საკურთხევლის იატაკზე ასფალტია დაგებული და ეკლესიის სხვა ნაწილებთან შედარებით, ოდნავ ამაღლებულია. აქ არის როგორც ძველი, ისე შედარებით ახალი წარწერები. როგორც ჩანს, აქ მომსვლელები ხშირად არიან. წარწერების (ახალი) დიდი ნაწილი სომხურია, მაგრამ არის ერთი ძალზე გრძელი ქართული, რომელიც იმდენად წაშლილია, რომ მე ვერ გავარჩიე. ერთი ძველი წარწერა მე ალბომში ჩავიწერე. ეკლესიის შუა ნაწილი შემოსასვლელისაგან და საკურთხევლისაგან თაღებითაა გამოყოფილი და თავის მხრივაც ლამაზი სვეტით, სამ ნაწილად იყოფა. ჭერი შეკრულია მაღალი კამარებით, რომლებიც 8 მასიურ სვეტს ეყრდნობა. კედლებში ჩინებული ფანჯრები და ნიშებია დატანებული. გუმბათი არა აქვს. ჩრდილო და სამხრეთ მხრიდან აქვს შესასვლელები, რომლებიც ასევე ფესტონებით შემკული თაღებითაა გამოყვანილი. შესასვლელი ეკლესიის შუა ნაწილიდან გამოყოფილია უფრო მცირე ზომის სვეტებით, ვიდრე ზემოთ ნათქვამი. ამ სვეტებს შორისაა ამაღლებული ადგილი მგალობელთათვის, რომელიც ტბეთის მსგავსია, მაგრამ ამ უკანასკნელს აქვს გამყოფი ბადე, რომელიც ამშვენებს მას. გარე აღმოსავლეთი კედელი დიდებული შესახედაობისაა. მას აქვს რვანახევარსვეტი, რომელთაგან ორი შუა 75 ფუტის სიმაღლისაა. ყველა სვეტი შეკრულია ნახევარწრიული კამარებით ისევე, როგორც ეს ტბეთშია. დასავლეთი კედელიც ასეთი ფორმისაა, მაგრამ ეკლესიის კედელი სხვებზე კარგადაა შენახული, მხოლოდ ერთ ადგილას შუაში კედლიდან გამოღებულია ორი ქვა, რომელზეც, როგორც ჩანს წარწერები იყო. ცნობებით გაირკვა, რომ ეს ქვები სამი წლის წინ გამოუღია ადგილობრივ მცხოვრებს; იგი აქ ეძებდა განძს, რომელიც გადმოცემით პარხალის ეკლესიის კედელში იყო ჩატანებული. სად წავიდა ეს ქვები, არავინ იცის. დასავლეთ მხარეს შემორჩენილია წარწერიანი ქვა, რომელიც ჩვენს არქეოლოგთან არავის ამოუკითხავს. სამხრეთიდან, ისე როგორც ჩრდილოეთიდან, პარხალის ეკლესიას ორსართულიანი შენობის სახე აქვს. ქვემო სართული გარეთაა გამოწეული და აქვს ცხრა ნახევარსვეტი, რომლის თაღებს ქვეშ დატანებულია ნიშები და ფანჯრები, რიცხვით თორმეტი. ასეთივე ნიშა ჩატანებულია ზემო სართულის ორმაგ სვეტებს შორის. ზემო სართულის სახურავი და ქვედა სართულთან მისი შემაერთებელი ნაწილი დახურულია ქვის სწორი ფილებით. ჩრდილოეთის კედელი ზუსტად ისეთივეა, როგორც სამხრეთისა. განსხვავება ისაა. რომ ჩრდილოეთის კარებს არა აქვს ისეთი მინაშენი სამხრეთის ფასადს რომ ამახინჯებს. მთელი ეკლესია აშენებულია გემოვნებით დაგეგმარებულ მოედანზე. აღმოსავლეთ, დასავლეთ და სამხრეთის მხრიდან შემონახულია ქვის გალავნის ნიშნები. ყველა გარე კედელი გულდასმით გათლილი რუხი დოლომიტითაა შემოსილი. შენობა უგუმბათოა. ქვის თლა და წყობა ჩინებულია. ამჟამად ეკლესიაში ჯამეა მოთავსებული და, ალბათ, ამას უნდა ვუმადლოდეთ, სხვა სიძველეებზე უკეთესად რომ არის შენახული. ეკლესიის აღწერიდან მისი წარსულის განმარტებაზე გადასვლისას, პირველ რიგში უნდა ვთქვათ, რომ ადგილზე არ შეიძლებოდა შეგვეგროვებინა რაიმე ზუსტი ცნობები იმის შესახებ, თუ როდის და ვინ ააშენა ეკლესია, რა როლს ასრულებდა ამ მხარის წარსულ ბედში და რომელი წმინდანის სახელზეა აშენებული. ჩვენს ყველა კითხვაზე პირველ რიგში პასუხს ველოდით მართლმადიდებელი მღვდელისაგან, ქართველისაგან, გვარად ღებრაძისგან, რომელიც პარხალის მახლობლად არმენ-ხევის ხეობაში ცხოვრობდა. მაგრამ ამ ბრმა მოხუცისაგან ჩვენ ისიც კი ვერ გავიგეთ, რომელი წმინდანის სახელზე აშენდა ტაძარი. მეორე პიროვნებამ, ბერძენმა, რომელიც ჩვენ გვიან გავიცანით, სოფელ ვიჟაში, აგვიხსნა, რომ შვიდი წლის წინ ის იყო პარხალში იერუსალიმიდან ჩამოსულ ერთ ქართველ ბერთან ერთად. ამ ბერს იოანე ერქეა. იგი ძალზე განსწავლული კაცი იყო, გვითხრა ბერძენმა, მან წაიკითხა ეკლესიის კარებზე, რომ იგი აშენებულია 931 წლის წინ ქართველი მეფის ალექსანდრეს და მისი მეუღლის ფეოდოსიას მიერ იოანე ნათლისმცემლის სახელზე. (ალბათ ამჟამად დაზიანებულ სამხრეთ მინაშენზე, რომელზეც ახლაც არის რაღაც წარწერის კვალი). ეკლესია იოანე ნათლისმცემელზე რომ არის მიძღვნილი, შეიძლება ვივარაუდოთ საკურთხევლის მახლობელი სვეტის ნიშაზე გაკეთებული წარწერითაც. მაგრამ იოანე ბერის დასკვნა ეკლესიის აშენების თარიღის შესახებ გადამოწმებას საჭიროებს. ჩვენ არა გვაქვს პრეტენზია ავხსნათ პარხალის ეკლესიის დაფუძნების თარიღი, მაგრამ არ შეგვიძლია არ ვთქვათ, რომ Х საუკუნეში ის ადგილი, სადაც მდებარეობს პარხალი, ეკუთვნოდა ქართველ ბაგრატიდებს (იგულისხმება ქართველ ბაგრატიონთა დინასტია), რომლებსაც ბერძენი იმპერატორები მფარველობღნენ. იმ დროის ისტორიაში არაა ნახსენები მეფე ალექსანდრე, მაგრამ ბატ. ბაქრაძე აჭარასა და გურიაში მოგზაურობის თავის არქეოლოგიურ ანგარიშში იხსენიებს ძალზე ძველ საბუთს (ამ საბუთს ბატ.ბაქრაძე უწოდებს "სამცხე-საათაბაგოს სამწყსოს სიგელს"), რომლიდანაც ჩანს, რომ ოდესღაც პარხალი კავკასიძეთა გვარის სამფლობელო იყო და იშხანის ეპისკოპოსის სამწყსოს მიეკუთვნებოდა. შემორჩენილია კავკასიძეთა სახელი წარწერილი ძველ ხატზე, რომლებიც ზარზმის მონასტრიდან სოფელ შემოქმედის (გურიაში) ეკლესიაში გადაასვენეს. ბატ.ბროსეს მიერ ახსნილი ერთი ასეთი წარწერა გვაუწყებს პეტრიკ კავკასიძეზე "დიდი ბერძენი მეფის ქალიშვილთან მარიასთან ერთად". იგი ბაგრატ IV (წინ დასახელებულ აქტზე ბატ.ბაქრაძის შენიშვნა. იგულისხმება ქართველ ბაგრატიონთა დინასტია) დედა იყო. მაშასადამე, ლაპარაკია Х საუკუნის ბოლოსა და XI საუკუნის დასაწყისზე. ყოველივე ამისაგან შეიძლება გაკეთდეს ერთი დასკვნა, რომ პარხალი Х საუკუნეში ეკუთვნოდა ცნობილ ქართულ გვარს კავკასიძეს და, ალბათ, მცირე როლს არ თამაშობდა ამ მხარის ცხოვრებაში. ამჟამად პარხალის მიდამოები მნიშვნელოვანია იმით, რომ აქ საყოველთაო მაჰმადიანობის პირობებში, შემორჩა მართლმადი დებლური აღმსარებლობის რამდენიმე ქართული ოჯახი. ეს ფაქტი სრულ ყურადღებას იმსახურებს. ქრისტიანული აღმსარებლობის ოჯახთა რიცხვი ხუთს უდრის, მაგრამ ამბობენ, რომ აქ კიდევ არის 80-მდე ფარული ქრისტიანი, აქაურ ქრისტიანულ თემს ჰყავს თავისი მღვდელი, რომლის ხარისხი ღებრაძეთა გვარის სამემკვიდრო საკუთრებად დარჩა. ამ გვარის ახლანდელმა წარმომადგენელმა, 60 წლის მღვდელმა თავისი სამწყსო უკვე გადასცა თავის შვილს, რომელიც ხელდასმულია ახალციხეში. სამწუხაროდ მამა-შვილი მცირე მცოდნენი არიან, ამიტომ ვერ შეძლეს ჩვენთვის რაიმე საინტერესო ეცნობებინათ. პარხალიდან ჩვენ გავედით 14 ივლისს, დილით ადრე, ჩვენი ცხენების პატრონების გარდა გვაცილებდა 12 მუშა. ეს ხალხი იმ მიზნით წავიყვანეთ, რომ გაეწმინდათ ჩვენს მიერ გასავლელი გზა, რომელიც, ჩვენი პარხალელი მასპინძლის თქმით, დიდთოვლობის გამო გაუვალი იყო, საბედნიეროდ საქმე უფრო მარტივი აღმოჩნდა. გზა უკეთესი იყო, ვიდრე ჩვენ ველოდით და ჩვენი უსარგებლო გამცილებლებიც ზედმეტ ხარჯად დაგვიჯდა. გზა პარხალიდან ლაზეთამდე გადაივლის მთის შუა ადგილას, რომელსაც კაჩკარი ეწოდება. გადასასვლელამდე აღმართი ძალზე ციცაბოა, მაგრამ ნაკლებად საშიში. მწვერვალის მახლობელ ნაპრალებში თოვლი იდო. ჩვენ საკმაოდ ადვილად მოვექეცით ქედის თხემზე და თოვლის გავლით დავეშვით ლაზეთში იმავე წესით, როგორც, ჰალლეს ისტორიის მიხედვით მოიქცნენ იტალიის დაპყრობის დროს, ე.ი. დაცურდნენ ნაბდებით. პონტოს ქედის თხემი მარსისის სამხრეთით ძალზე ვიწროა და ნაკლები სიმაღლისაა. მთები აქ სასწაულებრივად შავ ფესტონებსავითაა აყუდებული და შედგება შიშველი ფიქალის კლდეებისაგან, რის გამო ხალხმა მას პარმაღი (თითები) უწოდა. ეს სახელი საუკეთესოდ გამოხატავს აქაურ მწვერვალებს, განსაკუთრებით მთას, რომელიც მდინარე პარხალის სათავესთან დევს. იგი აყუდებულია ექესი თითის მსგავსად და ალთი-პარმაღი (ექვსი თითი) ჰქვია. გადასასვლელი, რიმელზეც გადიოდა ჩვენი გზა, მთა კაჩკარის, პონტოს ქედის ყველაზე მაღალი ადგილის ორ ვიწრო და მიუვალ მწვერვალს შორის მდებარეობს. უღელტეხილის სიმაღლე შავი ზღვის დონიდან 10800 ფუტია, მწვერვალის სიმაღლე კი 12000 - მდე აღწევს. პონტოს ქედის ჩრდილო-დასავლეთ განშტოებაზე იღებს სათავეს ლაზეთის ყველაზე დიდი მდინარის ფურტუნის სამი სათავე. ეს სათავეები (კერძოდ ფურტუნა, კაჩკარ-სუ და ბეიუქ-სუ) დიდი ხემშინის ტერიტორიას რწყავენ. ამ მხარეში ცხოვრობს სომხური წარმოშობის, მაგრამ მხოლოდ თურქულად მოლაპარაკე ხალხი.
|
