<უკან დაბრუნება ...<<დაბრუნება პირველ გვერდზე...<<<ქართველები>>>

ბეენა ჩოლოყაშვილი ეგვიპტეში და წმინდა მიწაზე 1512-1514 წლებში

(ბრძოლა წმინდა ადგილებისათვის)

ნაწილი  III

ავტორი: გოჩა ჯაფარიძე

<<უკან დაბრუნება(ნაწილი II) ... ... ...<<დასაწყისი ...           ...<<<გაგრძელება (ნაწილი IV)

მოკვლევის თანახმად, ჯაკმაკის ეს დოკუმენტი, რომელიც დაცულია იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებლური საპატრიარქოს ბიბლიოთეკაში (#VII.B.1.7), პირდაპირ არ უჩვენებს, რომ გოლგოთას ქართველები ფლობდნენ, მაგრამ ის გარემოება, რომ ქართველები ამუშავებდნენ მიწის ნაკვეთს, რომელიც გოლგოთის სამლოცველოს ეკუთვნოდა, ჩანს, აძლევდა მათ უფლებას, ემტკიცებინათ, რომ თავად გოლგოთის სამლოცველოც მათი იყო. მაგრამ, როგორც ქვევით ირკვევა, გოლგოთის გარშემო შარიათის სასამართლოს დადგენილებები და სულთნის ბრძანებულებებიც, არცთუ იშვიათად, ურთიერთსაწინააღმდეგო იყო და ამიტომ ფრანცისკელებსაც ჰქონდათ თავიანთი საბუთები და მტკიცებულებები. ქართველებისგან განსხვავებით, ფრანცისკელთა რელიგიური თემი ამტკიცებდა, რომ გოლგოთის სამხრეთის საკურთხეველი და იქვე სარკმელიც (რავზანა) (იგულისხმება ქრისტეს ტანჯვის გზის მე-11 სადგური)¹⁰⁹,ძველი დროიდან ეკუთვნოდა სიონის მთაზე მცხოვრებ ფრანკებს, რომლებიც ამ ადგილებზე ასრულებდნენ ღვთისმსახურებას "თაობიდან – თაობამდე". ამის დასადასტურებლად მათ წარმოადგინეს 886 წლის 11 ზუ ლ-ჰიჯჯას/1482 წლის 31 დეკემბრის შარიათის ოქმი, რეგისტრირებული მთავარი ყადის, იერუსალიმის მოსამართლის – შამს ად-დინ აბდ ალლაჰ იბნ მუჰამმად ად-დაირი ალ-ჰანაფისა და დამოწმებული – მუსლიმთა ჯგუფის მიერ (სტრ. 59-60)¹¹⁰. მიუხედავად იმისა, რომ ფრანცისკელებს, მათივე განცხადებით, ჰქონდათ სხვა დამადასტურებელი დოკუმენტებიც ამ საკურთხევლის მფლობელობაზე, ძველი დროიდან – ამ (ე.ი. მოკვლევის) თარიღამდე, ვერ წარმოადგინეს ისინი, რადგანაც იმჟამად მათზე ხელი არ მიუწვდებოდათ "გადატანილი გაჭირვების გამო". იგულისხმებოდა ის რეპრესიები, რომლებიც კანსავჰ ალ-ღავრიმ ჩაატარა ფრანცისკელთა წინააღმდეგ. მათი განცხადება არ იყო უსაფუძვლო, რადგანაც ვერ წარმოადგინეს 899 წლის 2 მუჰარრამის/1493 წლის 13 ოქტომბრის შარიათის სასამართლოს ოქმი, რომელიც მათ სასარგებ ლოდ მეტყველებდა. მოკვლევა, სავარაუდოა, აგვისტოს პირველ დეკადაში ჩატარდა. მის საფუძველზე 918 წლის ჯუმადა II-ის 2-ში/1512 წლის 15 აგვისტოს დაიწერა შარიათის ოქმი და გაიგზავნა კანსავჰ ალ-ღავრისთან, როგორც განმარტება, მის მოთხოვნაზე, სულთნის მიერ შემდგომი დადგენილების გამოსატანად¹¹¹.

მაგრამ, დადგენილების მიღებამდე, ბეენა ჩოლოყაშვილმა იმარჯვა და დაამსხვრევინა ფრანცისკელთა საკურთხეველი ქრისტეს განმსჭვალვის სამლოცველოში. ეს ჩანს ჟან თენოს ინფორმაციიდან. თენომ, როგორც ზემოთ ითქვა, 1512 წლის ივლისის ბოლო დღეს დატოვა კაირო და იერუსალიმს მიაღწია აგვისტოს მესამე დეკადის პირველ რიცხვებში, იმ დროს, როცა გოლგოთის გარშემო საქმის გარჩევა, იერუსალიმში სულთნის ნაცვლის ხელმძღვანელობით, დასრულებული იყო. როდესაც უფლის საფლავის (აღდგომის) ეკლესიას აღწერს, თენო აღნიშნავს, რომ კალვარის მთაზე (ანუ გოლგოთაზე) სამი სამლოცველოდან ერთს ფლობენ ლათინები. ქართველებს სურდათ დაემტვრიათ ის და შეცდომაში შეიყვანეს სულთანი, თითქოსდა, უკანასკნელი სამლოცველო მათ ეკუთვნოდათ. უფრო მეტიც, საფრანგეთის ელჩი წერს, რომ იერუსალიმიდან ცოტა მოშორებით, წმინდა ჯვრის მონასტერში, შეხვდა ქართველთა ელჩს (ე.ი. ბეენა ჩოლოყაშვილს), რომელსაც სურდა წაერთმია სომხებისათვის წმ. იაკობის ეკლესია და რომელმაც ბრძანა, დაემტვრიათ ლათინთა საკურთხე ველი კალვარის (გოლგოთის) მთაზე. საფიქრებელია, რომ ფრანცისკელთა საკურთხეველი ბეენა ჩოლოყაშვილმა იერუსალიმში თენოს ჩასვლამდე, აგვისტოს შუა რიცხვებშივე დაამტვრევინა. ფრანცისკელთა საკურთხევლის დამტვრევის ამბავი, ზუსტი თარიღის დაუსახელებლად, მოთხრობილი აქვს აგრეთვე ვენეციელ ფრანჩესკო სურიანოს, რომელიც ფრანცისკელებმა 1481-1484 წლებში პირველად აირჩიეს იერუსალიმში წმინდა მიწის მეურვედ. 1510 წლის ოქტომბერში სურიანო სხვა ფრანცისკელებთან ერთად, კანსავჰ ალ-ღავრის ბრძანებით, კაიროში ჩაიყვანეს და დააპატიმრეს. 1512 წელს, არაუადრეს ივლისის მიწურულისა, ტრევიზანის დიპლომატიის წყალობით, სულთანმა ის გაათავისუფლა, რის შემდეგაც სურიანო იერუსალიმში დაბრუნდა. ფრანცისკელთა არქივის ზემოგანხილულ დოკუმენტში ფრანჩესკო სურიანო არ იხსენიება ქართველებისა და ფრანცისკელების დავის მონაწილედ, მაგრამ მალე, 1512-1514 წლებში ის ხელახლა აირჩიეს წმინდა მიწის მეურვედ¹¹² და აქტიურად ჩაება გოლგოთისათვის ქართველებთან დაპირისპირებაში. თავის "ტრაქტატში წმინდა მიწის შესახებ"¹¹³ სურიანო აღწერს აღდგომის ეკლესიას და გოლგოთასთან დაკავშირებით ეხება ქართველებთან სადავო სამლოცველოსაც: "ქართველებმა, რომლებიც არიან კათოლიკეთა მთავარი მტრები, 1510 წელს, როცა ჩემი წინამორბედი, ძმა ბერნარდინო სიენელი,¹¹⁴ იყო წმ.სიონის მთის მეურვე, ძალმომრეობით წაგვართვეს ის, ჩვენთვის დიდად სასირცხვილოდ, საზიანოდ და სათაკილოდ. მათ დაამსხვრიეს საკურთხეველი და კანდელები, ხოლო [ფრანცისკელ] ძმებს უფლება წაართვეს, ევლოთ იქ"¹¹⁵. ფრანჩესკო სურიანო ამ ამბავს 1510 წლით ათარიღებს, რაც შეცდომაა. უნდა იყოს 1512 წელი. შეცდომა ალბათ განაპირობა იმან, რომ სურიანომ ეს ამბავი მოგვიანებით შეიტანა თავისი ტრაქტატის 1514 წლის ნუსხაში, როცა მომზადდა მისი გამოცემა ფ.ბინდონის მიერ 1524 წელს¹¹⁶. ბეენა ჩოლოყაშვილმა გოლგოთაზე სამხრეთი საკურთხევლის თაობაზე დავის პირველი რაუნდი მოიგო. ირკვევა, რომ ფრანცისკელებს არა მარტო საკურთხეველი დაუმსხვრია გოლგოთის სამხრეთ ნაწილში და კანდელები გამოუყარა გარეთ, არამედ იქ სიარულიც კი აუკრძალა. ძლიერი საფრანგეთის წარმომადგენლისთვის – ჟან თენოსთვის ქართველების ქმედება საკმაოდ მტკივნეული აღმოჩნდა.

ის გაოცებული იყო ქართველებისადმი სულთნის მხარდაჭერით: "სულთანი ეხმარება მათ [ქართველებს] უფრო მეტად, ვიდრე სხვა ხალხს. ისინი შედიან წმინდა საფლავის ეკლესიაში გადასახადის გადახდის გარეშე"¹¹⁷. თენოს ვერ გაეგო, რით დაიმსახურეს ქართველებმა და მათი სამონასტრო თემის მეთაურმა ასეთი პატივი. მისთვის უცნობი დარჩა ის ფაქტი, რომ სულთანი მადლიერი იყო მუსლიმებისადმი ქართველების ტოლერანტული პოლიტიკით და ქართველებისადმი მისი განსაკუთრებული კეთილგანწყობის გასამართლებლად სრულიად ფანტასტიკური მიზეზი მონახა: "მიზეზი მათდამი დახმარებისა არის ის, რომ ამ ქვეყანაში ისინი შვეიცარიელების (შოუიცეს) მსგავსნი არიან და მიუძღვნიან გამარჯვებას იმათ, ვინც მოეწონებათ. შეუძლიათ დაამარცხონ ყველა, ვინც უნდათ"¹¹⁸. შვეიცარიელი მოქირავნეების სამხედრო პოტენციალი ცნობილი იყო ევროპაში. მაგრამ გაუგებარია მათი შედარება ქართველებთან, რომლებიც იმ დროს არ წარმოადგენდნენ რაიმე სერიოზულ სამხედრო ძალას (მამლუქთა სახით) ეგვიპტეში. საერთოდ, ევროპელ პილიგრიმთა მიერ ქართველთა სამხედრო ძალის მაღალი შეფასება უცხო არ იყო. ამ შემთხვევაში ეს შეფასება, ცხადია, აღარ შეეფერებოდა სინამდვილეს. მაგრამ გაცილებით საინტერესოა თენოს სხვა ცნობა, სულთნის კეთილგანწყობის ასახსნელად: ქართველებს "ძალუძთ ნებისმიერ დროს დაბრკოლება შეუქმნან სპარსელებისა და თურქების შეჭრას სულთნის მიწებში და ასევე შეუძლიათ აცნობონ მას მისი მტრების განზრახვის შესახებ"¹¹⁹. იმის წარმოდგენა, რომ ქართველთა რომელიმე მეფეს, მათ შორის ავგიორგის, შეეძლო ხელი შეეშალა ოსმალებისთვის, ანდა სეფიანებისთვის, ელაშქრათ მამლუქებზე, არარეალურია. მაგრამ სავსებით რეალურია ის, რომ მიეწოდებინა ეგვიპტის სულთნისთვის დაზვერვითი ხასიათის ინფორმაცია, თუნდაც სეფიანთა სამხედრო პოტენციალის შესახებ, რაც მნიშვნელოვანი იქნებოდა, განსაკუთრებით იმ დროს, როცა ურთიერთობა მამლუქებსა და სეფიანთა სახელმწიფოს შორის უაღრესად გამწვავდა და დაიძაბა. სხვა ფაქტორებთან (რჯულშემწყნარებლური პოლიტიკა მუსლიმი ქვეშევრდომების მიმართ) ერთად, ეს გარემოებაც განაპირობებდა ქართველებისადმი მამლუქი სულთნების იმ კეთილგანწყობას, რომლის ახსნასაც, გაუმართლებლად, ზოგჯერ, ამ პერიოდის მამლუქთა არმიის რიგებში ქართველთა ყოფნით და მამლუქთა ქართული წარმომავლობით ცდილობენ¹²⁰.

გოლგოთის სრულ დაკარგვას კათოლიკეები ვერ შეურიგდებოდნენ. ჟან თენოს ისღა დარჩენოდა, რომ კონტრზომები განეხორციელებინა ბეენა ჩოლოყაშვილის წინააღმდეგ. მან იერუსალიმი დატოვა სექტემბრის მესამე დეკადაში და კაიროში ჩავიდა. თენომ ლათინთა საკურთხევლის დამსხვრევის ამბავი შეატყობინა საფრანგეთის ელჩს - ანდრე ლე როის (რომელიც ჯერ კიდევ რჩებოდა ეგვიპტეში), საფრანგეთის კონსულს და თარჯიმანს, რათა დაუსჯელად არ დაეტოვებინათ ის შეურაცხყოფა, რაც ქართველებმა მიაყენეს ფრანცისკელებს იერუსალიმში¹²¹. თენო წერს, რომ ბოლოს, მათ მიაღწიეს სულთნისგან იმას, რომ მათი საკურთხეველი – დანგრეული ქართველების მიერ – კვლავ იქნებოდა აღდგენილი¹²². ის, რომ ანდრე ლე როიმ ეს შეძლო, იუწყება ფრანცისკელთა არქივში დაცული კანსავჰ ალ-ღავრის 918 წლის 1 შა‘ბანის/1512 წ. 12 ოქტომბრის ბრძანებულება (სულ 31 სტრიქონი)¹²³ გაგზავნილი იერუსალიმში თავისი ნაცვლისადმი – ზემოხსენებულ საიფ ად-დინისადმი. სულთანმა შეახსენა საიფ ად-დინს ადრე გაგზავნილი თავისი ბრძანებულება, რომელიც ეხებოდა მის კარზე ქართველთა ელჩის მოსვლას გოლგოთასთან დაკავშირებით. ახლა კი, სულთანი ბრძანებულების პრეამბულაში იუწყებოდა, რომ მას ეახლა "საპატიო, დიდებული, ლომი მეფის, საფრანგეთის მფლობელის, პატივცემული და პატივსაცემი ელჩი ანდრე ლე როი" (სტრ.10-11), რომელმაც უჩივლა ბეენა ჩოლოყაშვილს იმის გამო, რომ მან ჩაიდინა უსამართლობა, ფრანკებს დაუმტვრია მათი სათაყვანებელი ადგილი (საკურთხეველი), რომელიც "არ ყოფილა არც ახალი და არც განახლებული"(სტრ. 21). საფრანგეთის ელჩი არწმუნებდა სულთანს, რომ გოლგოთა საზიაროა ქართველებსა და მათ შორის და "ეს წესადაა, ძველი დროიდან აქამდე", რაც ხსენებულმა ქართველთა ელჩმა არ იცოდა. გარდა ამისა, მას სურდა ჩაეკეტა გოლგოთაში შემავალი ძველი კარები, გაეხსნა ახალი კარები, რითაც სხვებს იქ შესვლას აუკრძალავდა (სტრ.12-18) და ამ გზით დაისაკუთრებდა გოლგოთას. ანდრე ლე როის თანახმად, "ეს არ ყოფილა წესად. ხსენებული ადგილი არ ეკუთვნის ცალკე ვინმეს და პილიგრიმები იღებენ კურთხევას ხსენებულ ადგილზე. ეს შეწყდება ძველი კარების გაუქმებით და ახალი კარების გაკეთებით" (სტრ. 19-21). რომელ შესასვლელს უკეთებდა ახალ კარებს ბეენა ჩოლოყაშვილი? შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ საქმე ეხებოდა შესასვლელს სამხრეთიდან, რომლის შესახებ საუბარია ჯერ კიდევ სულთან ჯაკმაკის 843 წ. 18 მუჰარრამის/1439 წლის 1 ივლისის სამეფო ცირკულარულ ბრძანებულებაში (იხ.ზემოთ). ის მიემართებოდა საკურთხეველთან, რომელიც ბეენამ დაამტვრევინა. ბეენა ადვილად დააბრკოლებდა ფრანცისკელთა ასვლას ჩრდილოეთის კარიდან (ადამის სამლოცველოდან) და აღარ შეუშვებდა მათ სამხრეთის კარიდანაც.

მაგრამ, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, საქმე ეხებოდა შესასვლელს ჩრდილოეთიდან, ადამის სამლოცველოდან, იქ, სადაც იყო ლათინი მეფეების საფლავები. საფრანგეთის ელჩის ჩივილის საფუძველზე სულთანმა უბრძანა თავის ნა’იბს იერუსალიმში, შეესწავლა ეს საკითხი, შეენარჩუნებინა გოლგოთის ხსენებული ძველი კარები, თანახმად არსებული წესისა, რომელიც მოქმედებდა სულთან ალ-აშრაფ კაითბეის უკანასკნელ დღეებამდე, რაიმე სიახლის შემოტანის გარეშე, აღედგინა "ფრანკების სათაყვანებელი ადგილი, რომელიც დაანგრია ელჩმა ისე, როგორც იყო ძველი დროიდან – ამ თარიღამდე" და გაეგრძელებინა ყველა საქმე, ორივე მხარის უფლების და პატივისცემის დაცვით, "რომელიმე მხარისთვის ვნების მიყენებისა და სიძნელის შექმნის გარეშე" (სტრ. 24-29). ვენეციელები და ფრანგები ეგვიპტეში კონკურენტები იყვნენ. მაგრამ გოლგოთაზე ფრანცისკელთა საკურთხეველთან დაკავშირებით მათი ინტერესები ერთმანეთს დაემთხვა. სულთნის ბრძანებულება თავისი ნაცვლისადმი, ერთი მხრივ, აკმაყოფილებდა საფრანგეთის ელჩის თხოვნას და, მეორე მხრივ, ადეკვატურად ასახავდა ვენეციასთან გაუმჯობესებულ ურთიერთობას. იერუსალიმში სულთნის ნაცვალი ვალდებული იყო სულთნის ბრძანება შეესრულებინა. ეჭვი არ არის, რომ სულთნის ბრძანებულების შედეგად ფრანცისკელთა საკურთხეველი აღდგებოდა, ხოლო გოლგოთაზე ასასვლელად ახალი კარების გახსნა ბეენა ჩოლოყაშვილს აეკრძალებოდა. გოლგოთისთვის ბრძოლის მეორე რაუნდი ბეენა ჩოლოყაშვილმა წააგო. ქვემოთ ვნახავთ, რომ გოლგოთის ზედა ნაწილზე ადამის სამლოცველოდან შესვლის საკითხმაც ახალი, ფრანცისკელებისთვის სასარგებლო, გაგრძელება ჰპოვა. ჟან თენომ, რომელმაც 14 ოქტომბერს დატოვა კაირო და სამშობლოში გაემგზავრა¹²⁴, თავის მიზანს მიაღწია. მიუხედავად წარუმატებლობისა, ბეენა ჩოლოყაშვილი ბედს არ შეეგუა. ახლა მან პრეტენზია განაცხადა მთელ სივრცეზე გოლგოთის სამლოცველოს სამხრეთისა და ჩრდილოეთის თაღების სვეტების საფუძვლებს შორის. ეს საკითხი ქართველების სასარგებლოდ გადაწყდა ფრანცისკელებთან პირველი დავის დროს 896 წლის 17 ზუ ლ-კა‘დას/1491 წლის 21 სექტემბერს, მაგრამ მომდევნო სასამართლო პროცესის დროს, 899 წლის 2 მუჰარრამს/1493 წლის 13 ოქტომბერს, დავაში საერთოდ ფრანცისკელებმა გაიმარჯვეს. ამ საკითხზე ბეენა ჩოლოყაშვილმა, საფიქრებელია, თხოვნით მიმართა სულთანს ჯერ კიდევ კაიროში ყოფნის დროს და ხელახლა მიაწვდინა მას ხმა იერუსალიმიდან. ასე ჩანს კანსავჰ ალ-ღავრის მორიგ ბრძანებულებაში (სულ 25 სტრიქონი), რომელიც მან 918 წ. 15 რამადანს/1512 წ. 24 ნოემბერს გაუგზავნა იერუსალიმში ზემოხსენებულ ამირა საიფ ად-დინს¹²⁵. სულთანი ახსენებს ამირას, რომ მან უკვე ბრძანა, გამოეკვლიათ სადავო საკურთხევლის საკითხი, რის თაობაზეც ჩიოდა ქართველთა მეფის ელჩი ბიინა ბეგი; გარდა ამისა, წერს სულთანი, ელჩმა ითხოვა თაღების სვეტებს შორის სივრცეც, რათა ის ყოფილიყო მხოლოდ ქართველების საკუთრება, ფრანკების გარეშე, იმისთვის, რომ ყოფილიყვნენ განცალკევებით, აეკრძალათ ფრანკებისა და სხვებისთვის ამ სივრცის გამო მათთან შედავება. შედგა თუ არა სასამართლო სულთნის მითითების თანახმად, ამის თაობაზე რაიმე პირდაპირი დოკუმენტი არ ჩანს. უფრო მოსალოდნელია, რომ შარიათის სასამართლო არ შედგა. მაგრამ ფრანცისკელებმა სხვა გზით შეძლეს დაერწმუნებინათ კანსავჰ ალ-ღავრი თავიანთ "სიმართლეში". ამის საფუძველს გვაძლევს 919 წლის 25 ჯუმადა I-ის / 1513 წლის 29 ივლისის სასამართლო ოქმი¹²⁶, რომელიც დაიწერა სულთნის ახალი ბრძანებულების საფუძველზე. დოკუმენტის (Recto: ძირითადი ტექსტი, მოწმეთა დამოწმებების გარეშე, სულ 67 სტრიქონი) პრეამბულიდან ირკვევა, რომ ბეენა ჩოლოყაშვილმა სულთანთან წარგზავნა თავისი მოციქული ჯვრის მონასტრის მეჭურჭლე აბრაამ ილიასის ძე (სტრ. 29-30). მან აცნობა სულთანს, რომ ფრანკმა ბერებმა იერუსალიმში მოიტანეს სულთნის ბრძანებულება, რომლის ძალითაც წარიღეს გოლგოთაზე ქართველთა საკურთხეველი (მასტაბა), და აგრეთვე წარიღეს როგორც ქვედა თაღი (ალ-კაბვ ათ-თაჰთანი), ისე ზედა (ალ-‘ილვ) თაღი და გოლგოთაზე მათ ხელთ აღმოჩნდა იმაზე მეტი, ვიდრე ადრე ეკუთვნოდათ (სტრ. 5-6). გოლგოთის ქვედა თაღი ადამის სამლოცველოს მოიცავდა. ზედა თაღი ვრცელდებოდა სამხრეთის (ფრანცისკელთა) და ჩრდილოეთის (ქართველთა) საკურთხევლებს შორის ეს მოხდა (დაახლოებით 1513 წლის პირველ ნახევარში) იმის საფუძველზე, რომ ფრანცისკელებმა მიაწოდეს სულთანს "შარიათის ოქმი" (სტრ. 7-8), ჩემი აზრით, 1493 წლის სასამართლოს ოქმი, რომელიც ფრანცისკელებს აკუთვნებდა მთელ გოლგოთას. მისი შესაბამისი იყო სულთნის ბრძანებულებაც, რომლის ძალითაც ფრანცისკელებმა ან მთლიანად მიიღეს გოლგოთის ზედა ნაწილი, ან უფრო მოსალოდნელია, დაიბრუნეს სამხრეთის სამლოცველო, ის ნაწილი, რომელზედაც პრეტენზია ჰქონდათ ქართველებს. ცხადია, ბეენამ ვერ მიიღო გოლგოთის ზედა ნაწილში თაღების სვეტებს შორის სივრცეც. ყოველივე ეს, აღნიშნული დოკუმენტის პრეამბულის თანახმად, ბეენა ჩოლოყაშვილმა თავის მოციქულის მეშვეობით აცნობა კანსავჰ ალ-ღავრის.

ქართული ასომთავრული წარწერა ფრანცისკელთა მონასტერში, იერუსალიმი

1513 წლის 29 ივლისის სასამართლო ოქმის მიხედვით, ბეენა ჩოლოყაშვილის მოციქულის ინფორმაციის პასუხად, 919 წლის 4 ჯუმადა I-ს/1513 წლის 8 ივლისს, კანსავჰ ალ-ღავრიმ, თავისი მოხელის – ზაინ ად-დინ კასიმ ატ-ტაშდარის ხელით, იერუსალიმს გაგზავნა ახალი ბრძანებულება (სტრ.19). პრეამბულაში ის წერდა თავის ნა’იბს – საიფ ად-დინ იუსუფ ალ-აშრაფის: საიდუმლოება არ არის, რომ თითოეულ მოდავე მხარეს აქვს წინამორბედ მეფეთა ბრძანებულებებიც და შარიათის დოკუმენტებიც მფლობელობაზე. ამ თარიღის წინ ფრანკები მოვიდნენ შარიათის ოქმით და მის საფუძველზე დაიწერა სამეფო ბრძანებულება. ახლა ქართველებმა მოგვახსენეს, რომ ოქმი უსაფუძვლოდ დაიწერა და ამის გამო გავოცდით. ვეღარ გავიგე, ვის მხარეზეა სიმართლე. ფრანკები წარმოადგენენ ხოლმე მათ ხელთ არსებულ დოკუმენტებს მფლობელობაზე, ჩვენს ბრძანებულებებს და მათ საფუძველზე იღებენ ჩვენს სამეფო ბრძანებულებას. შემდეგ ქართველებს მოაქვთ მათ ხელთ არსებული სამეფო ბრძანებულებები, რომელთა საფუძველზე მათთვის იწერება ახალი ბრძანებულება. ყველას, ვინც მოვიდა, ხელთ ჰქონდა დოკუმენტები მფლობელობაზე და ოქმი, რომელთა საფუძველზე იწერება სამეფო ბრძანებულებები. ახლა, როცა მოიტანს ვინმე ოქმს, აღარ ვიცი, დაწერილია ის მიკერძოებით თუ სამართლიანად (სტრ. 6-12). სულთნისთვის არ იყო იოლი გადაწყვეტილების მიღება იმ პირობებში, როცა გოლგოთის მფლობელობაზე ორივე მხარეს ჰქონდა სათანადო დოკუმენტები. ფრანჩესკო სურიანო წერს, რომ ქართველებთან "ამ ვერაგ ხალხთან, ჩვენ (ფრანცისკელებს – გ.ჯ.) გვქონდა თავის დროზე დიდი სიძნელეები და საკითხები კალვარის (გოლგოთის) მთის გამო. ჩვენ წარვუდგინეთ ბევრი საჩივარი სულთანს, მაგრამ სულთანმა უარი თქვა გადაეჭრა უთანხმოებები, რათა არ მიეყენებინა წყენა არც მათთვის და არც ჩვენთვის¹²⁷. კანსავჰ ალ-ღავრიმ უბრძანა თავის ნა’იბს იერუსალიმში, რომ სუნიტური ისლამის ოთხი მაზჰაბის, ე.ი. საღვთისმეტყველო - სამართლებრივი სკოლის: ჰანაფიტების, შაფიიტების, ჰანბალიტებისა და მალიქიტების ყადიების (მოსამართლეების), ორი მხარის უხუცესებისა და მოწმეთა თანდასწრებით გასცნობოდა თითოეული მხარის (ქართველებისა და ფრანცისკელების) ინფორმაციას, განეხილა მათ ხელთ არსებული დოკუმენტები მფლობელობაზე და შარიათის ოქმები. ვისი სიმართლეც დადასტურდებოდა, ის დაიმსახურებდა მფლობელობას და სადავო ადგილი კანონიერი გზით, მიუკერძოებლად დაუმტკიცდებოდა. სხვას კი ჩამოერთმეოდა და კანონიერი მფლობელების წინააღმდეგ ძალადობა აეკრძალებოდა. ხოლო, როცა მომზადდებოდა ოქმი, არ უნდა ყოფილიყო აცილება და უარყოფა იმისა, რაც დაიწერა და ექნებოდა თითოეულ მხარეს ის, რისი უფლებაც ჰქონდა (სტრ. 12-19 ). ამრიგად, ალ-ღავრიმ საკითხის საბოლოოდ გადაჭრა იერუსალიმში ისევ თავის ნაცვალს – იუსუფ ალ-აშრაფის მიანდო და როგორც ქვემოთ ჩანს, საქმეში ჩაერია ფრანცისკელთა ფული. იუსუფ ალ-აშრაფიმ, როგორც ეს წესი იყო, ბრძანებულება ისევ "მიიღო სმენით და მორჩილებით", შეხვდა იერუსალიმსა და მის ოლქში შარიათის განაჩენთა ზედამხედველს, მუსლიმთა მუფთის – აბუ აბდ ალლაჰ მუჰამმად ატტულკი ალ-მალიქის და "ალიმების, მოწმეების, ღვთისმოსავების და სხვათა თანხლებით გაემართა გოლგოთისკენ. აქ მათ შეუერთდნენ ქართველები: ბეენა ჩოლოყაშვილი, ჯვრის მონასტრის მეჭურჭლე, ბეენა ჩოლოყაშვილის მოციქული სულთანთან – აბრაამ ილიასის ძე, ბერი საბა იოსების ძე, ქართველთა ქრისტიანული თემის თარჯიმანი იერუსალიმში ნიკოლოზ გიორგის ძე, დაქუჯას(?) ვაჟი¹²⁸. ფრანცისკელთა ქრისტიანულ თემს წარმოადგენდნენ: სიონის მონასტრის წინამძღვარი ფრანსის იაკობის ძე, გარდიანი (წმინდა მიწის მეურვე) – იგივე ფრანჩესკო სურიანო, მონასტრის ვიკარი – ბერი ჯოვანი, ფრანცისკელთა თარჯიმანი – ჯირჯის კუზმას ძე და სხვ. (სტრ. 20-33). საქმის გარჩევა საკმაოდ რთული აღმოჩნდა. დაიწყო დავა, როცა მხარეები თავგამოდებით იცავდნენ თავიანთ სიმართლეს იმ სამეფო ბრძანებულებების მიხედვით, რომლებიც დაიწერა თითოეული რელიგიური თემის ინფორმაციის საფუძველზე. იმის გამო, რომ ერთი რომელიმე მხარის უპირატესობის გამოვლენა გაძნელდა, სულთნის ნა’იბი და ოთხი მაზჰაბის ყადიები იძულებული იყვნენ ჩარეულიყვნენ დავაში და მოუწოდებდნენ მოდავეებს, დაეახლოებინათ თავიანთი პოზიციები (სტრ. 34-38-ე). საბოლოოდ, მოდავე მხარეებმა, ბეენა ჩოლოყაშვილისა და ფრანჩესკო სურიანოს ხელმძღვანელობით, დავას და ჩხუბს, შერიგება არჩიეს. გადაწყდა, რომ ქართველებს – გოლგოთის ჩრდილოეთი მხარის, ხოლო ფრანცისკელებს სამხრეთის სამლოცველოები დარჩებოდათ. თაღების სვეტებს შორის მთელ სივრცეზე თითოეული თემის ფულით გაკეთდებოდა ხის გამყოფი მოაჯირი¹²⁹.

თითოეული რელიგიური თემი დამოუკიდებლად გაანათებდა, გააწყობდა და მორთავდა თავის მხარეს (სტრ. 41-45). გოლგოთის ქვედა დონეზე (ადამის სამლოცველოში) ორივე თემის ფულით გაკეთდებოდა კარები, ურდულითა და ორი გასაღებით თითოეული თემისთვის. აქედან ისინი ქვის კიბით ავიდოდნენ გოლგოთის ზედა დონეზე. ფრანკებისთვის ეს მხოლოდ ქართველების მხრიდან იყო შესაძლებელი (სტრ. 45-52). ქვემოთ არ დაიდებოდა რაიმე ნივთი, ან მორთულობა, მხოლოდ ქართველები დაკიდებდნენ იქ კანდელს. (სტრ. 46, 48). ოქმში ნათქვამია, რომ ეს შეთანხმება თითოეული თემიდან "კანონიერი ჩვენებით", მოსამართლის წინაშე დაამოწმეს ზემოხსენებულებმა ბიინა ბეგმა, ე.ი. ბეენა ჩოლოყაშვილმა და ფრანსისმა, ე.ი. ფრანჩესკო სურიანომ და დაადასტურეს მოწმეებმა. გადაწყდა, რომ მას, ვინც მომავალში სადავოს გახდიდა ამ გადაწყვეტილებას, დაეკისრებოდა იმ თარიღში მიმოქცევაში არსებული 1000 აშრაფის ოქროს დინარის¹³⁰ გადახდა (სტრ. 54-56-ე). გოლგოთისათვის ბრძოლის მესამე რაუნდი კომპრომისით დასრულდა. მის ზედა ნაწილში აღდგა სტატუს-კვო, ის ვითარება, რომელიც 1491 წლის შარიათის სასამართლომ დაადგინა. მაგრამ 1513 წელს ამ გადაწყვეტილებით უკმაყოფილო იქნებოდნენ როგორც ბეენა ჩოლოყაშვილი, ისე – ფრანჩესკო სურიანო. ამ უკანასკნელმა, რომელიც ვერ იტანდა ქართველებს, თავის ტრაქტატში დაწერა: "ქართველების უუნარობის გამო, იმედი მაქვს, [ფრანცისკელი] ძმები მალე მიიღებენ იმას, რაც სურთ, არცთუ უსაფუძვლოდ"¹³¹. ფრანცისკელებს და მათ მეთაურს ფრანჩესკო სურიანოს მართლაც ჰქონდათ საფუძველი, ეფიქრათ, რომ მიიღებდნენ, რაც სურდათ. ეს იყო მთელი გოლგოთა. მაგრამ ამას სრულიადაც არ განაპირობებდა უუნარობა ქართველებისა, რომლებიც მინიმალური შესაძლებლობებით მაქსიმუმს აღწევდნენ და კიდევ დიდხანს ინარჩუნებდნენ ჯვრის აღმართვის სამლოცველოს გოლგოთის ჩრდილოეთ ნაწილში. ფრანცისკელთა ზურგს უკან იდგნენ ვენეციის რესპუბლიკა და საფრანგეთი, რომელთაც ანგარიშს უწევდა სულთანი. ამასთან, იერუსალიმში სასამართლო დავაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ფული. ფრანჩესკო სურიანო, რომელიც აღნიშნავს, რომ მას შემდეგ, რაც ფრანცისკელებს წაართვეს უფლება ევლოთ თავიანთ სამლოცველოში გოლგოთაზე, დაამტვრიეს იქ მათი საკურთხეველი და კანდელები, დაუფარავად წერს, "მე ქართველებს მთელი წელი ვედავებოდი და თუმცა ბევრი ფული (ხაზგასმა ჩემია – გ.ჯ.) დაიხარჯა, უფლის წყალობით, ჩვენ არა მარტო დავიბრუნეთ ის (სამლოცველო - გ.ჯ.), არამედ მე წავართვი ის ეკლესიაც, რომელსაც ვფლობდით ხსენებული [კალვარის] მთის ძირში, სადაც არის საფლავები მეფე ბალდუინისა და მისი შვილისა¹³², რომელმაც დაიპყრო წმინდა მიწა, უფლისა და კათოლიკე ერების საქებრად და სადიდებლად"¹³³. ფული, რომელიც უხვად ჰქონდათ კათოლიკე ფრანცისკელებს, სამწუხაროდ, უჭირდათ ქართველებს. ფრანჩესკო სურიანო წერს, რომ ქართველებს ვალად დაედოთ 1500 დუკატი¹³⁴, რომელიც სარგებლით აიღეს¹³⁵. ეს საკმაოდ დიდი თანხა იყო¹³⁶. რომ არა სურიანოს აღიარება, გარეგნულად ობიექტური შარიათის სასამართლო პროცესის ოქმიდან ვერასდროს გავიგებდით, ვერც სურიანოს მიერ დახარჯული "ბევრი ფულის შესახებ" (რაც უეჭველად მოწმეთა და მოსამართლეთა მოსყიდვა-მოქრთამვისთვის იყო გამიზნული)¹³⁷, და ვერც ქართველთა სამონასტრო თემის ვალზე. მაგრამ ფრანჩესკო სურიანომ სასამართლოსგან მხოლოდ ნაწილობრივ მიიღო სასურველი გადაწყვეტილება. მან აღადგინა სტატუს-კვო გოლგოთის ზემო ნაწილში, მაგრამ სინამდვილეს არ შეეფერება ის, რომ დაიბრუნა ეკლესია კალვარის მთის ძირში, ესე იგი ადამის სამლოცველო, სადაც იყო ლათინი მეფეების საფლავები. სამლოცველო/ეკლესია გოლგოთის ძირში, როგორც ზემოთ ჩანს, არ გადასულა ფრანცისკელთა ხელში. ეს უფრო სურვილი იყო ფრანცისკელთა თემის ხელმძღვანელისა, ვიდრე რეალობა. მათ, ქართველების მსგავსად, მიიღეს ურდულის გასაღები და ქვის კიბით ზედა ნაწილში ასვლის უფლება. მაგრამ ისიც უნდა ითქვას, რომ ქართველებმა ეს აღიქვეს როგორც გოლგოთის წართმევა. ასეა ჯვრის მონასტრის ერთ აღაპში, რომელიც იუწყება, რომ სამცხე-საათაბაგოდან იერუსალიმს ჩასულმა ზაქარია კუმურდოელმა "ფრანგთაგან" წართმეული გოლგოთა ოთხას ფლურად¹³⁸ დაიხსნა და ამით "დიდი საქმე ქნა"¹³⁹. უეჭველია საქმე ეხება ადამის სამლოცველოს, გოლგოთის ქვედა დონეზე, ვინაიდან, 500 ფლურით, საეჭვოა მთელი გოლგოთის საკითხი მოგვარებულიყო.

ზუსტი თარიღი არა გვაქვს, მაგრამ ეს უნდა მომხდარიყო მას შემდეგ, რაც 1514 წელს იერუსალიმი დატოვა ბეენა ჩოლოყაშვილმა, მანამდე, ვიდრე 1516 წლის ზაფხულში დაიწყებოდა ოსმალთა ექსპანსია მამლუქთა წინააღმდეგ. გ.ფერაძემ აჩვენა, რომ გოლგოთის ძირში სხვადასხვა სახელით მოხსენიებული სამლოცველო (Chapel) უპირატესად ქართველთა ხელთ იყო. ის იხსენიება სხვადასხვა სახელით: სამლოცველო გოლგოთის ან კალვარის მთის ძირში, სამლოცველო, სადაც დაიკრძალა ადამი, სამლოცველო, სადაც, დაკრძალულნი არიან ლათინთა მეფეები, წმ.ღვთისმშობლისა და წმ.იოანე მახარებლების სამლოცველოები, წმ.იოანე ნათლისმცემლის სამლოცველო და სხვ¹⁴⁰. ერთი საუკუნის შემდეგაც კი, 1615 წელს, თანადროულ წყაროში აღნიშნულია, რომ "პალესტინის დასავლეთელი მეფეების გოტფრიდ ბულონელის და მისი ძმის ბალდუინის საფლავები წმ.იოანე მახარებლის ქართულ სამლოცველოშია"¹⁴¹. არასასურველი რეალობა კიდევ უფრო აძლიერებდა ფრანჩესკო სურიანოს სიძულვილს ქართველებისადმი. მის ტრაქტატში ქართველები, რომლებიც მისივე სიტყვებით, "ლამაზი ხალხია და ძალზე ამაყნი", ამავე დროს, დახასიათებულნი არიან უარყოფითად¹⁴², როგორც "ყველაზე უარესი მწვალებლები ბერძნებივით, ერთნაირნი სიბოროტით. ისინი ცხოვრობენ დიდ გაჭირვებაში, არიან ღვინის დიდი მსმელები, უხეში და გაუთლელი ხალხი, ჩვენი დიდი და მთავარი მტრები ბერძნებივით და ჩვენ გვაქვს მრავალი დავა მათთან, განსაკუთრებით ჩემი მეორე მეურვეობის დროს, გოლგოთის მიზეზით, და ბევრი სხვა უთანხმოება და მტრობა"¹⁴³. ქართველებთან დაპირისპირება ფრანცისკელებისთვის ყველაზე სერიოზული აღმოჩნდა წმინდა ქალაქში ამ უკანასკნელთა დამკვიდრების შემდეგ. 1513 წლის სასამართლო დავამ დროებით დააშოშმინა ფრანცისკელთა და ქართველთა პრეტენზიები, მაგრამ ის განახლდა ოსმალთა ბატონობის დროს, XVI საუკუნის 40-იან წლებში, რაც ცალკე განხილვას საჭიროებს.

<<წინა გვერდი (ნაწილი II ) ..         .                  ...              .         ... ...<<გაგრძელება (ნაწილი IV)

___________________________________________________________________________________

^{109 H. T. F. Duckworth, The Church of the Holy Sepulchre (London, 1922), 219.}

^{110 კასტელანის მიერ შედგენილი კატალოგის მიხედვით ფრანცისკელთა არქივში ეს დოკუმენტი არ ჩანს.}

^{111 არსებობს ამ დოკუმენტის სომხური თარგმანიც: ა. ტერ-ჰოვანესიანც, ჟამანაკაგრაკან პატმუთიუნ ს. ერუსაღემი (წმინდა იერუსალიმის ქრონოლოგიური ისტორია), II, 241 (სომხურ ენაზე).}

^{112 P. Girolamo Golubovich, Serie Chronologica dei reverendissimi Superiori di Terra Santa (Gerusalemme, 1898), 72.}

^{113 ამ ტრაქტატის შედგენა სურიანომ 1484 წელს დაიწყო და შემდეგ არაერთხელ შეავსო ის. ტრაქტატის 1514 წლის ნუსხა 1900 წელს გამოსცა ჯ. გოლუბოვიჩმა: Il Trattato di Terra Santa (იხ. ზემოთ, შენ. 9). მან გაითვალისწინა ტრაქტატის ის საბოლოო ვარიანტიც, რომელიც 1524 წ. გამოსაცემად მოამზადა და დაბეჭდა ფრანჩესკო ბინდონიმ. თ.ბელლორინის და ე.ჰოუდის მიერ მომზადებული ტრაქტატის ინგლისური თარგმანი Treatise of the Holy Land (იხ. ზემოთ, შენ. 9) ემყარება გოლუბოვიჩის გამოცემას. მის სქოლიოებში მოტანილია ის განსხვავებები და დამატებები, რომლებიც გვხვდება ფ.ბინდონის გამოცემაში.}

^{114 იგივე Bernardino del Vecchio, სიენადან, წმინდა მიწის მეურვე 1507 - 1510 წლებში. Golubovich, Serie Chronologica dei reverendissimi Superiori di Terra Santa, 42.}

^{115 Suriano, Treatise of the Holy Land, 51.}

^{116 იხ. ზემოთ, შენ. 112.}

^{117 ამის შესახებ იხ. ქვემოთ, 127.}

^{118 “Le voyage et itineraire de Frere Jehan Thenaud,” 103.}

^{119 იქვე, 103.}

^{120 Sabino De Sandoli, The Peaceful Liberation of the Holy Places, 36.}

^{121 “Le Voyage et itineraire de Frere Jehan Thenaud,” 119.}

^{122 იქვე, 119. თენო დაჟინებით სთხოვდა ანდრე ლე როის, გამგზავრებულიყო იერუსალიმში და აღედგინა ზემოხსენებული საკურთხეველი. Le Voyage d’Outremer, 120. გაემგზავრა თუ არა ანდრე ლე როი იერუსალიმს, უცნობია.}

^{123 Castellani, Catalogo dei Firmani, #76.}

^{124 “Le Voyage et itineraire de Frere Jehan Thenaud,” 103. აღსანიშნავია, რომ ჟან თენომ, რომელსაც დავალებული ჰქონდა სპარსეთსა და ინდოეთში წასულიყო, ეს ვერ შეძლო. ის წერს, რომ მის გამგზავრებას ქართველი ელჩის (ე. ი. ბეენა ჩოლოყაშვილის) "ბოროტი ზრახვების შედეგად დაბრკოლება შეექმნა". რაში გამოიხატებოდა, კონკრეტულად, ქართველი ელჩის დანაშაული, თენო არაფერს ამბობს. იქვე, 103.}

^{125 იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებლური საპატრიარქოს ბიბლიოთეკა, #VII.B.2.59.}

^{126 იერუსალიმის ფრანცისკელთა არქივი, Castellani, Catalogo dei Firmani, #78. კასტელანის კატალოგში ამ დოკუმენტის თარიღი არასწორადაა დასახელებული: 915 წლის 15 ჯუმადა I/1509 წლის 31 აგვისტო.}

^{127 Suriano, Treatise of the Holy Land, 87.}

^{128 ბეენა ჩოლოყაშვილის გარდა, დავაში მონაწილე დანარჩენი ქართველები სხვა წყაროებში მე არ შემხვედრია.}

^{129 ეს მოაჯირი დასტურდება XVI საუკუნის ოსმალთა ხანის იმ არაბულ დოკუმენტებში, რომლებიც ეხება ფრანცისკელებისა და ქართველების დავას გოლგოთის გარშემო. გარდა ამისა, მას იხსენიებს არსენი სუხანოვიც. Арсений Суханов, “Проскинтарий, 1649-1653 гг”, Православный палестинский сборник, том VII, выпуск третий (СПб, 1889), 151.}

^{130 იგულისხმება სულთან ალ-აშრაფ ბარსბეის მიერ 1425 წელს მოჭრილი მაღალხარისხოვანი ოქროს მონეტა (3.4 გ), რომელსაც უნდა შეეცვალა დუკატი. ის საუკუნის განმავლობაში იყო მიმოქცევაში და უპირატესობა ენიჭებოდა ვაჭრობაში. Jere L. Bacharach, “The Dinar versus the Ducat,” International Journal of Middle East Studies, vol. 4, No. 1 (Jan. 1973), 77-96; Wan Kamal Mujani, “The Monetary System From Historical Perspectives (A special reference to the Kingdom of Mamluk from the period 872-922 A.H./1468-1517 A.D. that utilizes Islamic Monetary System).” http://www.ialsnet.org/meetings/business/ KamalWan-Malaysia.pdf.}

^{131 Suriano, Treatise of the Holy Land, 87.}

^{132 ადამის სამლოცველოში დასაფლავებული იყო იერუსალიმის სამეფოს პირველი გამგებელი გოდფრეი ბულონელი (1199-1110), ბალდუინ II (1118-11131 ) და იერუსალიმის სხვა მეფეები. Duckworth, The Church of the Holy Sepulchre, 233; Zehava Jacoby, “The Tomb of Baldwin V, King of Jerusalem (1118-1186),” Gesta, XVIII, 2 (1979), 3; Pringle, The Churches, 16-17. ეს საფლავები დაიკარგა 1810 წელს ჩატარებული რესტავრაციის დროს.}

^{133 Suriano, Treatise of the Holy Land, 51, შენ. A.Bindon-ის რედ.}

^{134 დუკატი ვენეციური ოქროს ფულია (წონა – 3.5 გ, სინჯადობა – 23,5 კარატი). В. В. Зварич, Нумизматический словарь, издание четвертое (Львов, 1980), 71. წერილობითი წყაროებით, დუკატი ფართოდ გამოიყენებოდა ეგვიპტის ფულის მიმოქცევაში 1399 წლიდან. Bacharach, “The Dinar versus the Ducat,” 79.}

^{135 Suriano, Treatise of the Holy Land, 87.}

^{136 აღსანიშნავია, რომ ვენეციის სენატმა დომენიკო ტრევიზანს, როგორც ელჩს, პირველი 6 თვის მანძილზე თვიურ სარგოდ დაუნიშნა 300 დუკატი, ხოლო ყოველ მომდევნო თვეში - 150 დუკატი. Setton, The Papacy and the Levant, 27.}

^{137 რენე ჟანენი, თავად კათოლიკე, არ მალავს, რომ ფრანჩესკო სურიანომ ქრთამი არ დაიშურა: "მან სრული ერთი წელიწადი დავას მოანდომა კათოლიკეების უფლებათა დაცვა-აღდგენისათვის ადგილობრივი მმართველობის წინაშე, რომლის მოხელეებს ამისთვის ხშირად დიდძალ საჩუქრებს აძლევდა... სურიანომ ქრთამის წყალობით ადამის სახელწოდების პატარა ეკლესიაც ჩამოართვა ქართველებს". Janin, “Les Géorgiens a Jérusalem,” 36; ჟანენი, "ქართველები იერუსალიმში", 11.}

^{138 ფლურს ქართველები უწოდებდნენ ფლორინს (ლათ. ფლ ორენუს), მაღალხარისხოვან ოქროს მონეტას (წონა – 3,537 გ), რომლის მოჭრაც თავდაპირველად ფლორენციაში დაიწყეს 1252 წელს. Зварич, Нумизматический словарь, 173-74.}

^{139 ნ. მარი, აღაპნი ჯუარის მონასტრისანი იერუსალიმს შინა (სპბ, 1914), #17ა; შარაშიძე. "საქართველოს ისტორიის მასალები (XV-XVIII სს.)", მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 30 (თბილისი, 1954), 212; მეტრეველი, მასალები, 81, #18 (M-17), 122; მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, 113-14. ზოსიმე კუმურდოელმა თან ჩამოიტანა ყვარყვარე ათაბაგის (1416-1498) შვილიშვილის ქეთეონყოფილი ქრისტინეს საქონელი, რითაც დაიხსნა გოლგოთა. ქრ. შარაშიძის აზრით, ქეთეონ-ქრისტინე გარდაიცვალა, არაუადრეს, 1511 წლისა, საფიქრებელია, 1514 წლის მიწურულში ან 1515 წლის 5 ივნისამდე (იქვე, 211, 215). იხ. აგრეთვე, მამისთვალიშვილი, ქართველები და ბიბლიური სამყარო, 105.}

^{140 Gregory Peradze, “An Account of the Georgian Monks and Monasteries in Palestine,” Georgica. A Journal of the Georgian and Caucasian Studies. Rustaveli Volume. Nos 4&5 (Autumn 1937), 217-18; გრიგოლ ფერაძე, უცხოელ პილიგრიმთა ცნობები პალესტინის ქართველი ბერებისა და ქართული მონასტრების შესახებ, გამოსაცემად მოამზადა, შესავალი წერილი და დამატებითი შენიშვნები დაურთო გოჩა ჯაფარიძემ (თბილისი, 1995), 95.}

^{141 La pelerin veritable de la Terre Sainte (Paris, 1615), 287, damowmebulia: Peradze, “An Account of the Georgian Monks,” 202; ფერაძე, უცხოელ პილიგრიმთა ცნობები, 63.}

• გ.ჯაფარიძე - ბეენა ჩოლოყაშვილი ეგვიპტეში და წმინდა მიწაზე (დასაწყისი)
• გ.ჯაფარიძე - ბეენა ჩოლოყაშვილი ეგვიპტეში და წმინდა მიწაზე (ნაწილი  II)
• გ.ჯაფარიძე - ბეენა ჩოლოყაშვილი ეგვიპტეში და წმინდა მიწაზე წლებში (ნაწილი IV)
• სახელოვანი ქართველები
• საინტერესო სტატიები
• საქართველოს ეკლესია - მონასტრები საზღვარგარეთ