topmenu

 
ლ.მირიანაშვილი - ჩიჩხიტურის მონასტერი და მისი უცნობი კედლის მხატვრობა (2)
There are no translations available.

<უკან დაბრუნება ..<<დაბრუნება მთავარ გვერდზე..<<< დავით-გარეჯის კომპლექსი>>>

ლადო მირიანაშვილი - ჩიჩხიტურის მონასტერი და მისი უცნობი კედლის მხატვრობა

(ნაწილი II) ...                                    <<...>>   ...დასაწყისი (ნაწილი I)

 

სურ.7 საფლავად დადება (გადიდებისათვის დააწკაპუნეთ ფოტოზე)

აღწერილი ფრესკის მომდევნოდ, მისგან დასავლეთით, საფლავად დადებაა გამოსახული (სურ.7). ზოგჯერ ამ სიუჟეტს დატირებადაც მოიხსენიებენ. მიუხედავად დატირების სცენის საფლავად დადების სიუჟეტთან მჭიდრო კავშირისა და მისგან გამომდინარეობისა, ეს ორი სცენა ერთმანეთს ემიჯნება. დატირებისა და საფლავად დადების ერთმანეთთან დროში მიმართება დღემდე ევროპელ ხელოვნებისმცოდნეთა კამათის საგანს წარმოადგენს. ერთი მოსაზრებით, დატირება გარდამოხსნისთანავე, სხეულის გადატანამდე მოხდა (Холл 1999, 424, 646). მეორე თვალსაზრისით, დატირება საფლავად დადების სცენის ტრანსფორმაციის შედეგად ჩამოყალიბდა, რაც უკანასკნელის დროში გაჭიმვას და ახალი პერსონაჟების შემოყვანას უკავშირდება. ამ მიდგომის გათვალისწინებით, დატირება ქრისტეს სხეულის გადატანის შემდეგ მოხდა და წინ უსწრებს უშუალოდ საფლავად დადებას (Weitzermann 1961, 476, 485). რუსეთის ეროვნული ბიბლიოთეკის სხვადასხვაენოვან ფონდში დაცულია XV ს-ის ქართულ-ბერძნული ნიმუშების კრებული, რომლის მიხედვით დატირება როგორც გარდამოხსნისთანავე, ისე საფლავად დადების წინ მოხდა: ღმრთისმშობლის მიერ შეუსუდრავი ქრისტეს დატირების მინიატურის განმარტებით წარწერაში "დატირება"-ს ვკითხულობთ, ხოლო სახვევებში გახვეული მაცხოვრის დატირებისაში – "საფლავად დადება"-ს (Евсеева 1998, 186, 187). ჩიჩხიტურის შემთხვევაში, მაცხოვარი სუდარაშია გახვეული, ამდენად ეს საფლავად დადების ფრესკაა. "მოვიდა ნიკოდემოსცა, რომელ-იგი მოსრულ იყო იესუჲსა ღამე პირველ, და მოიღო აღრეული მურისაჲ და ალოჲსაჲ ვითარ ასი ლიტრაჲ. და მოიღეს გუამი იესუჲსი და შეგრაგნეს იგი ტილოებითა სულნელთა მათ თანა, ვითარცა ჩუეულებაჲ არს ჰურიათა დაფლვასა" (იოვანე XIX:39-40). უნდა აღინიშნოს, რომ სახვევებში ან სუდარაში გახვეული საფლავად დადებული ქრისტე, უფრო ხშირად, მარტო გამოისახებოდა. იშვიათად გვხვდება ნიმუშები, რომლებშიც არმენაკში შეგრაგნილ ქრისტეს ღმრთისმშობელი დასტირის. ასეთთა შორისაა: პეტროპოლის ფრესკა; მინიატურა რუსეთის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში დაცული XV ს-ის ქართულ-ბერძნული ნიმუშების კრებულიდან (Евсеева 1998,187, #27); ფრესკა ჩურჩერიდან (Čurčer), ძველი სერბეთი (Millet 1960, ნახ.545); XIV ს-ის მინიატურა ჟან დე ბე-რის მცირე ჟამნიდან, ტრეტიაკოვის გალერეაში დაცული გვიანი XV ს-ის, უცნობი რუსული სკოლის ხატი ოსტროუხოვის კოლექციიდან, XVI ს-ის მეორე ნახევრის რუსული ხატი ანდრეი რუბლიოვის მუზეუმიდან. იმის გათვალისწინებით, რომ ჩიჩხიტურში გამოსახული საფლავად დადების სიუჟეტი დატირებასთან არის კომბინირებული, სიმარტივისთვის, შემდგომ ტექსტში, მას დატირებად მოვიხსენიებთ. ღმრთისმშობლის მიერ მაცხოვრის დატირების სიუჟეტი საეკლესიო მხატვრობაში ნიკოდემოსის აპოკრიფული სახარების მეორე ბერძნულ ვერსიას ემყარება. კანონიკურ სახარებებში ან სხვა აპოკრიფულ ნაწერებში ეს სცენა არ გვხვდება. აი როგორი დრამატულობით არის იგი აღწერილი: "და თქვა თვალცრემლიანმა ღმრთისმშობელმა: როგორ არ გიტირო, შვილო? როგორ არ ჩამოვიხოკო სახე? ახდა ყოველი, შვილო, რაც შენი – ორმოცი დღის ჩვილის ტაძარში მიყვანისას გვიწინასწარმეტყველა უხუცესმა სვიმეონმა. მახვილს გაუგმირავს სული ჩემი. ვინ შემიმშრალებს ცრემლს, ჩემო უსაყვარლესო შვილო? ისევ შენ, როს აღსრულდება წინასწარმეტყველება სამი დღის თავზე შენი აღდგომის შესახებ" (Apocrypha 2000, ლ.მ.-ს თარგმანი). დატირების სიუჟეტში მაცხოვარი ბრტყელ, მოყავისფრო-წითელ ფილაზეა დასვენებული, რომლის ქვემოთ, კერძოდ ფილის ვერტიკალური სიმეტრიის ღერძის ოდნავ მარცხნივ, გორაკის ფორმის სხეულია გამოსახული. გორაკი თავდაპირველად ყავისფერი ყოფილა, მოგვიანებით კი იგი ღია მწვანედ გადაუღებიათ. გორაკის ფერდობის შუაში რომბისებრი ლაქა იხილვება. ანალოგიური რომბი გვხვდება ღმრთისმშობლის მიძინების სცენაში (X-XI სს.), რომელიც კაცხის საკურთხევლისწინა ჯვარზეა გამოსახული. იქ ის კელაპტრის სადგამად აღიქმება. კელაპტარი ღმრთისმშობლის მიძინების სცენის ტრადიციული ელემენტია, მაგრამ მაცხოვრის დატირების სცენაში მისი გამოსახვის ტრადიცია არ არსებულა. აქედან გამომდინარე, ვიხრებით იმ აზრისკენ, რომ ჩვენს შემთხვევაში მაცხოვრის საფლავის მოდელია გამოსახული. რომბი, შესაძლოა, კლდეში ნაკვეთი საფლავის შესასვლელი იყოს. თუ მხედველობაში მივიღებთ მომდევნო სცენაში (მენელსაცხებლე დედანი საფლავთან) გამოსახული ქრისტეს საფლავის არატრადიციული ფორმის შესასვლელს, მსგავსი ვარაუდი სავსებით დასაშვებია. მოყავისფრო-წითელ მაფორიუმში შემოსილი ღმრთისმშობელი მაცხოვრის მკერდზე დამხობილა: მარჯვენა ხელი ქრისტეს მარცხენა მხართან უძევს, მარცხენა კი უსულო სხეულისთვის შემოუხვევია. ჟამთასვლისაგან დაზიანებულ ფრესკაზე ღმრთისმშობლის მწუხარე სახე აღარ იკითხება. ფილაზე დასვენებული მაცხოვრის სახიდანაც საღებავი გადასულია. ჯვაროვანი შარავანდედიდან მხოლოდ ერთი სხივია შერჩენილი. მაცხოვარს თმა შუაზე აქვს გაყოფილი, როგორც ამას ებრაული ტრადიცია მოითხოვდა. იგი ღია მწვანე სუდარაშია გახვეული. ქსოვილი მჭიდროდ ეკვრის სხეულს. სუდარის ღია მწვანე ტონალობაზე ალაგ-ალაგ მუქი ყავისფერი საღებავის მცირე ლაქები ჩანს, რაც მხატვრობის ქვედა ფენიდან გამოსჭვივის: მოხატულობის განახლებისას ყავისფერი სუდარა ღია მწვანე საღებავით დაუფარავთ. საფლავად დადების სცენაში ღმრთისმშობლის მონაწილეობის მნიშვნელობა უკეთ XI ს-დან გამოიკვეთა (სხვა პერსონაჟებთან მიმართებაში მისი აქცენტირება მანამდე არ ხდებოდა). ამ პერიოდის სპილოს ძვლის ფირფიტაზე გამოკვეთილ დატირებაში იგი იესო ქრისტეს სხეულზეა დამხობილი და ორივე ხელით ეხვევა (Weitzmann 1961, 483). დატირებაში წმ.იოანეს მონაწილეობის დამადასტურებელი ლიტერატურული წყარო არ არსებობს. კურტ ვაიცმანის დაკვირვებით, დატირების სცენაში იოანეს შემოყვანა მოგვიანებით – XI ს-ში მოხდა, ღმრთისმშობლის მიძინების სცენის ანალოგიით (Weitzmann 1961, 486). მაცხოვრის დატირების უძველეს ნიმუშად მიჩნეულ XI ს-ის კონსტანცის სპილოს ძვლის ფირფიტაზე იესო ქრისტესა და ღმრთისმშობლის გარდა წმ.იოანე, ორი დედა, ორი მამა და ჰაერში მოლივლივე ანგელოზებია გამოსახული (Art Dictionary 1996). მიუხედავად იმისა, რომ ბიზანტიის იმპერიაში აპოკრიფულ თემებს გარკვეული სიფრთხილით ეკიდებოდნენ, მაცხოვრის დატირების სიუჟეტმა XIII ს-დან მოყოლებული იქ ფართო გავრცელება ჰპოვა. ქართულ ჭედურობაში, მინიატურებში, განსაკუთრებით კი ფრესკულ მხატვრობაში ეს თემა XIII ს-მდე იშვიათად გვხვდება. ასეთი გამონაკლისია დატირება იკვის წმ.გიორგის ეკლესიიდან (XII-XIII სს.). ჩვენთვის ცნობილია დატირების ფრესკული გამოსახულებები ყინცვისის წმ.ნიკოლოზის ეკლესიიდან (XIII ს-ის დასაწყისი), ბერთუბნის მონასტრის მთავარი ეკლესიიდან (1212-1213 წწ), ზარზმის მონასტრის დიდი ტაძრიდან (XIV ს-ის დასაწყისი), ბიჭვინთის ტაძრიდან (XVI ს.), ხობის ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიიდან (1640-1643 წწ.) და ნაკურალეშის წმ.გიორგის ეკლესიიდან (XVII ს-ის II ნახევარი). ყველა მათგანი მრავალფიგურიან ბიზანტიურ ნიმუშს შეესაბამება. ჯეიმს ჰოლის მიხედვით პიეტა, ანუ ღმრთისმშობლის მიერ მაცხოვრის დატირება, ბიზანტიურ ხელოვნებაში XI–XII ს-ში – საფლავად დადების სცენის ჩამოყალიბების შემდეგ გაჩნდა (Холл 1999, 646). ჩიჩხიტურის მოხატულობის ლაკონურობიდან გამომდინარე, ქრისტეს გლოვის ორფიგურიანი სცენა, უფრო სავარაუდოა, დატირების გამარტივებულ ვერსიად მივიჩნიოთ, ვიდრე კლასიკურ პიეტად და ვივარაუდოთ, რომ XII ს-ის I ნახევარში გარეჯის კედლის მხატვრობის სკოლა უკვე იცნობდა ბიზანტიაში პიეტას იკონოგრაფიის ჩამოყალიბებასთან დაკავშირებით მიმდინარე ძიების მთავარ ტენდენციას. დატირების სცენის მარცხნივ გამოსახულია მენელსაცხებლე დედანი საფლავთან (სურ.2, 8), რაც ლოგიკურად აგრძელებს განკაცებული ღმერთის ცხოვრების ამბავს. სიუჟეტი კანონიკურად არის აგებული, თუმცა საფლავის შესასვლელის ფორმა ტრადიციულისგან განსხვავებულია – მას შვიდკუთხედის მოხაზულობა აქვს. იუდეაში არსებული ტრადიციის შესაბამისად, მაცხოვრის საფლავი კლდეში ნაკვეთ ნიშას წარმოადგენდა, რომლის შესასვლელი ქრისტიანული აღმოსავლეთის ფრესკულ და მინიატურულ მხატვრობაში მაღალი და ვიწრო მართკუთხედის ფორმით გადმოიცემოდა. ჩიჩხიტურის ფრესკაზე გამოსახული მაცხოვრის საფლავის ღიობი კი უფრო ბუნებრივი მღვიმის შესასვლელს მოგვაგონებს. უსწორმასწორო ფორმის ღიობიანი საფლავის სხვა გამოსახულებები ქართულ საეკლესიო მხატვრობაში უცნობია, ბერძნული ხატწერის ნიმუშებში კი საკმაოდ იშვიათად გვხვდება. ქრისტიანული აღმოსავლეთის ხატწერაში მაცხოვრის აღდგომა მენელსაცხებლე დედების სცენით გადმოიცემოდა, რამეთუ ცარიელი საფლავი აღდგომის მისტერიის აღსრულებაზე მიუთითებს. ამ სცენაში ორი დედის მონაწილეობა მათეს სახარებიდან მომდინარეობს და აღმოსავლეთის ეკლესიაში იყო გავრცელებული: "ხოლო მწუხრი შაბათთასა, რომელი განთენდებოდა ერთშაბათად, მოვიდა მარიამ მაგდალენელი და სხუაჲ იგი მარიამ ხილვად საფლავისა მის" (მათე XXVIII: 1). მონცის უკლებლივ ყველა ამპულაზე (IV ს.– VII ს–ის დასაწყისი) ორი მენელსაცხებლე დედაა გამოსახული, საფლავთან მძინარე რომაელი მეომრების ფიგურები გარეშე. გაბრიელ მილეს აზრით, მაცხოვრის საფლავთან ორი მენელსაცხებლე დედის გამოსახვა, როგორც ჩანს, კომპოზიციის იმ რედაქციასთანაა კავშირში, რომელიც ბიზანტიურ ხელოვნებაში XII ს-მდე იყო გავრცელებული (Millet 1960;515-520). დასავლეთის ხელოვნებაში სამი დედის გამოსახვას ამჯობინებდნენ, ისე როგორც ეს მარკოზს აქვს აღწერილი (მარკოზი XVI: 1-7) (Weitzermann 1961, 483).

გადიდებისთვის დააწკაპუნეთ ფოტოზე

სურ. 8 მენელსაცხებლე დედანი საფლავთან

მარცხენა მენელსაცხებლე დედა მუქ ყავისფერ სტოლასა და ყვითელ მაფორიუმშია შემოსილი. მარჯვენას – ყვითელი ფერის სტოლა და მოყავისფრო-წითელი მაფორიუმი აცვია. განირჩევა სამოსის ნაკეცის ხაზები. ორივე დედის მოგვები მოყავისფრო-წითელია. დედათა ფიგურები ერთმანეთს ოდნავ გადაფარავს: მარცხენა დედა ოდნავ წინ დგას და ნაწილობრივ ფარავს მარჯვენა ფიგურას. მოხატულობა მხრების დონის ზემოთ გადასულია, ამიტომ ფიგურათა თავების ორიენტაციის დადგენა შეუძლებელია. მარჯვენა დედის მოგვების ჭვინტები საფლავთან მიმართებაში ისეა ორიენტირებული, რომ ძნელია დამაჯერებლად თქვა – მზერა მაინცდამაინც საფლავისკენ აქვს მიმართულიო. არადა, მზერის მიმართულებას არსებითი მნიშვნელობა აქვს ფიგურებისა და საფლავის ერთი სიუჟეტის შემადგენელ ნაწილებად გასააზრებლად. მსჯელობა დედათა მზერის მიმართულების შესახებ მხოლოდ სხვა, ანალოგიურ გამოსახულებებთან პარალელის გავლებით შეიძლება. საბედნიეროდ, მოგვეპოვება ანალოგი შემოქმედის ჭედურ ფირფიტაზე (XI ს.) გამოსახული ერთ-ერთი სიუჟეტის სახით. მასზე მენელსაცხებლე დედათა მოგვების ჭვინტები ჩიჩხიტურის ფრესკაზე გამოსახულის მსგავსადაა ორიენტირებული, მზერა კი ორივე დედას საფლავისკენ აქვს მიპყრობილი. უეჭველია, რომ წმ.იაკობ დაჭრილის სამლოცველოს ფრესკაზე გამოსახული დედანიც საფლავისაკენ იყურებოდნენ. ცარიელ საფლავში ორი – დიდი და პატარა სახვევები ძევს, როგორც ეს იოანეს სახარებაშია აღწერილი: "მოვიდა სიმონ-პეტრეცა შემდგომად მისა და შევიდა საფლავად და იხილნა ტილონი იგი მდებარენი. და სუდარი იგი, რომელი იყო თავსა მისსა არა ტილოთა თანა მდებარე, არამედ თჳსაგან შეკეცილი ერთსა ადგილსა" (იოანე XX: 6-7). იოანე მახარებელი ერთადერთია, რომლის მიხედვით ცარიელ საფლავში თავის შესაბური ტილოს გარდა, სუდარაც იდო. ორი სახვევია გამოსახული შემოქმედის ფირფიტაზე (XI ს), ჯრუჭი II-ში შემავალი ლუკასა და იოანეს სახარებების მინიატურებზე (XII ს.), დავითნის მინიატურაზე (ა-1665, XIII ს.), ლაღამის ეკლესიაში სვანეთში (XII ს.) და ა.შ. ჩიჩხიტურის ფრესკაზე სახვევები ტრადიციულისაგან განსხვავებულადაა გამოსახული (სურ.9): თუ სხვაგან ისინი დაკეცილია ან მარყუჟისებურად მორკალული, აქ სახვევები ისეა გაშლილი, რომ მოცულობას ინარჩუნებს. ოსტატურადაა გამოყვანილი მათი ნაკეცები. ანგელოზის გამოსახულება საფლავის ოდნავ მარცხნივ და ზემოთ, რელიეფურ წრიულ მედალიონზე უნდა ვივარაუდოთ. ამჟამად აქ მხოლოდ ფერადოვანი ლაქები შეიმჩნევა, რომელთა ფონის ქვემოთ კარგად განირჩევა საფლავიდან გადაგორებული ლოდის სიბრტყის მონახაზი. როგორც უკვე ვთქვით, ლოდზე ჩამომჯდარი ანგელოზის გამოსახულებას ჩვენამდე არ მოუღწევია.

სურ.9 მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ საფლავში დარჩენილი სხეულის შესაბური ტილოები

აღმოსავლეთ და ჩრდილოეთ კედლებზე გამოსახულ კომპოზიციებში მიწა 26-29 სმ-ის სიგანის ღია მწვანე ფერით არის მინიშნებული. გარეჯის ნათლისმცემლის მონასტრის მთავარი ეკლესიის მოხატულობაში (XI ს-ის 70-იანი წლები) მიწა, აგრეთვე, ღია მწვანე ფერისაა, ხოლო ბერთუბნის ღმრთისმშობლის მთავარ ეკლესიაში (1212-1213 წწ.) – თეთრი ფერის. ჩიჩხიტურის კედლის მოხატულობის სცენათა რიგი ქვემოდან ერთიანი, დაახლოებით 3 სმ-ის სიგანის, ალაგ-ალაგ გაშავებული, მოყავისფრო-წითელი არშიითაა შემოსაზღვრული. უნდა ვიფიქროთ, რომ არშია ზემოდან ტყვიის თეთრათი იყო დაფერილი: როგორც ცნობილია, ტყვიის თეთრა დაჟანგვის შედეგად შავ-ყავისფერ პლატნერიტად (ანუ ტყვიის ორჟანგად) გარდაიქმნება. მოყავისფრო-წითელი არშიით მოჩარჩოებულია, აგრეთვე, სალოცავი ნიშის შიდა და გარე სიბრტყეების შემომზღუდავი ნახევარწრეები, ჭის თავზე არსებული ნიშის თაღი და ამავე კედელზე, ჭისგან მარჯვნივ მდებარე შეისრულთაღიანი მცირე ნიში. ზოლი ამ ნიშას პერიმეტრზე დაუყვება, თავისსავე თავში იკვრება და განსრულდება. ჩრდილოეთი კედლის უკიდურეს დასავლეთ მონაკვეთზე არშია მოხატულობას გასცდება და კუთხესთან გალესილ ნახევარმედალიონთან მთავრდება. ფრესკების ანალოგიური მოჩარჩოება ყავისფერი თუ მოყავისფრო-წითელი არშიით გარეჯის მრავალმთის სხვა მონასტრებშიც გვხვდება (ქოლაგირი, ბერთუბანი) და შუა საუკუნეებში საქართველოსთვის საყოველთაო მოვლენა იყო. ჩიჩხიტურში მომიჯნავე სიუჟეტები ერთმანეთისაგან შვეული ზოლებით გამიჯნული არაა. ჩიჩხიტურის ფრესკები გამორჩეულია. მათი შესრულების დონეში ჩანს ოსტატის გაწაფულობა, წერის მტკიცე ხელი, რაც ფიგურათა კონტურების ხაზის ლაღად, ერთი მოსმით გავლებაში მჟღავნდება. ჩიჩხიტურის მოხატულობის კონტურების არადისკრეტულობა ყინცვისის წმ.ნიკოლოზის ეკლესიის ფრესკებს (XIII ს-ის დასაწყისი) მოგვაგონებს. ასეთი თავისუფლება, მაღალ პროფესიონალიზმთან ერთად, ხელოვნის დიდ სულიერებაზეც მიუთითებს. ზოგადად, ფიგურების კონტურების უწყვეტი ხაზი, ჟესტიკულაციის ნაკლებობა, საღებავების ღია ტონალობები ქართული მონუმენტური ფერწერის XI-XIII სს-ის ტრადიციებს ეხმიანება. სახარებისეული სიუჟეტები ზოსიმე-პიმენის ქვაბში კანონიკის სრული დაცვით არის გადმოცემული. ამასთან ერთად, ფრესკებში გამოსჭვივის ფერმწერის ინდივიდუალურობა: იგი არ იმეორებს ფართოდ გავრცელებულ სქემებს; ხატვისას იგი, სავარაუდოდ, ადრეული ნიმუშებით სარგებლობდა, მაგრამ, იმავდროულად, უკვე ჩამოყალიბებულ სქემას მისეული მიგნებებით ამდიდრებდა. კერძოდ, ეს ითქმის ქრისტეს საფლავისა და სახვევების ფორმის მიმართ. ინდივიდუალურობა ჩანს, აგრეთვე, კედლის უსწორმასწორობების ოსტატურ გამოყენებაში – ჩრდილოეთი კედლის მოზრდილ ბურცობზე ფერმწერმა ქრისტეს საფლავთან მჯდომი ანგელოზი განათავსა და ამით საერთო კონტექსტიდან ამოვარდნილ ელემენტს დეკორაციული ფუნქცია დააკისრა. ჩიჩხიტურში წმ.იაკობ დაჭრილის სამლოცველოს მოხატულობას ქვედა ზღვარს საფლავად დადების–დატირების სიუჟეტი უდებს, რომელიც XI ს-მდე არ გამოისახებოდა. ზედა ზღვარს აღმოსავლეთ კედელზე ამოკაწრული ზოსიმე-პიმენის გრაფიტო განსაზღვრავს, რომელიც XIII ს-ის I ნახევრით დავათარიღეთ. ეს გრაფიტო წმ.იაკობ დაჭრილის სამლოცველოს ნალესობის ორივე – ძველ და ახალ ფენებზეა შესრულებული, ანუ ამოკაწვრის დროისათვის ნალესობის ახალი ფენა ქვაბის აღმოსავლეთ და ჩრდილოეთ კედლებზე უკვე დატანილი იყო. ამ ქრონოლოგიური შუალედის დავიწროების შესაძლებლობას მოხატულობის რიგი თავისებურებები იძლევა. მაგალითად, ზემოთ უკვე ვისაუბრე გაბრიელ მთავარანგელოზის ექსპრესიულობის გადმოცემის მიზნით მისი ხელის მტევნების ზომის არაპროპორციულად გაზრდასა და მოძრაობის დინამიკაზე, სიმაღლეში წაუგრძელებელი ფიგურების გამოსახვაზე, სამოსის ნაკეცების ნაკლებად დანაწევრებაზე, რაც ადრეულობის ნიშანია და რის საფუძველზეც ხარების სცენა XII ს-ის I ნახევრით დავათარიღე. ამავე თარიღის სასრგებლოდ მოხატულობის ტექნიკური შესრულების ერთი თავისებურებაც მეტყველებს. კერძოდ, კედლების მოხატვა იატაკის დონიდან საკმაოდ მაღლა, 110 სმ–ის სიმაღლეზეა დაწყებული. ამასთან, ჩრდილოეთი კედლის ფრესკები, აღმოსავლეთი კედლის ხარება და წმ.იაკობ დაჭრილის წამება ერთმანეთის მიმართ სხვადასხვა დონეზეა განლაგებული, რაც, აგრეთვე, ადრეულობის უტყუარი ნიშანია. აქ მოვიხმობ ვიქტორ ლაზარევის დაკვირვებებს XII და XIII სს-ის ბიზანტიური მხატვრობის განმასხვავებელი თავისებურებების შესახებ (Лазарев 1986, 124): "XII ს-ის მხატვრობაში ფრესკის ცალკეული ელემენტები – ფიგურები, არქიტექტურული ნაგებობები, პეიზაჟი, ერთ სიუჟეტად მხოლოდ დეკორაციული თანადაქვემდებარების პრინციპით არის გაერთიანებული. XIII ს-ში აქცენტი კეთდებოდა გამოსახულების ელემენტების ხილულ ერთიანობაზე, ანუ ისინი ერთმანეთისაგან განუყოფელი იყო. XII ს-ში კომპოზიციის სივრცული განაწილება არასაკმარისი იყო. XIII ს-ში ხაზგასმული იყო გამოსახულების მოცულობითობა. XII ს-ში პეიზაჟი მაქსიმალურად ლაკონური იყო, ხოლო XIII ს-ში ის გაცილებით რთულად იყო გადმოცემული. XII ს-ში სჭარბობდა მსხვილი, სტატიკური, უპირატესად პროფილში მოცემული, ფრონტალურად მდგომი ფიგურები, რომლებიც თავისუფალ ნაკეცებად ჩამოშვებულ სამოსში იყვნენ გამოწყობილნი. ორთავ – ფიგურები და გარემო ბრტყელი იყო.

გადიდებისთვის დააწკაპუნეთ ფოტოზე

სურ. 10  წმ. იაკობ დაჭრილის მარტვილობა

XIII ს-ში უფრო მცირე ზომის ფიგურებს ხატავდნენ. მათ მოძრაო–ბაში გამოსახავდნენ. XIII ს-ში წინა პერიოდისათვის დამახასიათებელმა ბრტყელმა და წრფივმა ნაკეცებმა ოდნავ შესამჩნევი რელიეფურობა შეიძინა. "გაიანე ალიბეგაშვილიც აღნიშნავდა, რომ XIII ს-ის დასაწყისის ქართულ მხატვრობაში აქცენტი გამოსახულებათა დეკორტიულობაზე კეთდებოდა (Алибегашвили 1983, 14), რაც ჩიჩხიტურში არ შეიმჩნევა. როგორც ზემოთაც აღვნიშნე, XII ს-ის II ნახევრისა და XIII ს-ის ქართულ ფრესკულ მხატვრობაში, ბიზანტიის გავლენით, მომცრო ხელის მტევნებიანი და ტერფებიანი წაგრძელებული ფიგურების გამოსახვის ტენდენცია დამკვიდრდა. ჩიჩხიტურის მოხატულობაში კი ხელის დიდმტევნიანი და დიდტერფიანი ფიგურებია გამოსახული. მოყვანილი შეფასებებისა და ზემორე ანალიზის გათვალისწინებით, მიგვაჩნია, რომ წმ.იაკობ დაჭრილის სამლოცველოს კედლის მოხატულობა XII ს-ის პირველ ნახევარშია შესრულებული. XVII ს-ში ეს მოხატულობა განუახლებიათ. სამლოცველოს აღმოსავლეთი კედლის სამხრეთ ნაწილში წმ.იაკობ დაჭრილის წამების ფრესკაა გამოსახული (სურ.2, 4, 10). ხატმწერმა, ამ შემთხვევაშიც, სიუჟეტის ლაკონური ვერსია შემოგვთავაზა: სცენა ორფიგურიანია – მასში მხოლოდ წმიდანი და მისი ჯალათი მონაწილეობენ. წმ.იაკობს მოკლე წვერი აქვს. ამ ფრესკაზე ის, დაახლოებით, 30-35 წლის იქნება. ფრესკა წამების უკანასკნელ ეტაპს – თავის კვეთას ასახავს. ჯალათს მარცხენა ხელით წმიდანის თავი შუბლს ზემოთ ჩაუბღუჯია და უკან გადაუწევია, ხოლო მარჯვენაში აღებული მახვილით ყელს ჭრის. წმ.იაკობს თვალები გახელილი აქვს. მისი სახე საოცრად მშვიდი და ნათელია. სისხლი უხვად გადმოსჩქეფს ჭრილობიდან. შარავანდის ფარგლებში სისხლის კვალი არ ჩანს: მისი ნაკადი შარავანდის ფარგლებს გარეთ იწყება. მიწაზე მოკვეთილი სხეულის ნაწილებია მიმობნეული. ფრესკაზე ხელის მტევნები და თითებმოუკვეთელი ფეხის ტერფებია გამოსახული (სურ.11). წმიდანის ცხოვრების მიხედვით მას ჯერ ხელის და ფეხის თითები მოჰკვეთეს, შემდეგ კი თავად ხელის მტევნები და ტერფები. ხატმწერმა აქ სიმბოლური რეალიზმის ხერხი გამოიყენა, რათა მოკვეთილი ასოები საცნაური გაეხადა.

გადიდებისთვის დააწკაპუნეთ ფოტოზე

სურ.11  წმ.იაკობ დაჭრილის სხეულის მოკვეთილი ნაწილები

ჯალათი მოკლესახელოებიან რუხი ფერის კაბაშია შემოსილი. ზურგს უკან მოყავისფრო-წითელი მოსასხამი უფრიალებს. წმ.იაკობ დაჭრილის წამების სცენის ხელმარცხნივ – წმ.იაკობის თავის გასწვრივ, საკურთხევლის ნიშის დიდი სარტყლის ზემოდან ასომთავრულით შესრულებული, დაქარაგმებული ფრესკული წარწერაა: "წ(ა)მ(ე)ბ(ა)ჲ წ(მ)ი(დი)სა ი(ა)კ(ო)ბ[ისი]". ბოლო ასოები გადასულია (სურ.12). ფრესკულ წარწერაში დათარიღებისთვის სახასიათოა ა გრაფემა, რომლის ზედა ჰორიზონტალური ხაზი და რკალი ერთმანეთს დაცილებულია. მსგავსი დაშორება XI ს-ის დასაწყისიდან გვხვდება. წარწერაში ორი წილია. ორივე მათგანს ქვედა მარყუჟი შეუკრავი აქვს, ზედა მარყუჟი კი ერთში ოდნავ გახსნილია, მეორეში კი გაუხსნელი. განმარტებით წარწერას XII საუკუნით ვათარიღებ. ზოგადად, ქართული ფრესკული და მინიატურული მხატვრობისთვის დამახა-სიათებელი არ ყოფილა წამების, მით უფრო სისხლიანი სცენების გადმოცემა. საქართველოში ყველაზე ხშირად წმ.გიორგის წამება გამოისახებოდა (ნაკიფარი, სეთი, მესტიის ჯვარი, სადგერის საკურთხევლისწინა ჯვარი (XV ს-ის შუა წლები), გორიჯვრის საკურთხევლისწინა ჯვარი (1574-1605 წწ.), ა.შ. სხვა მაგალითად შეიძლება მოვიყვანო ფრესკა "წმ.ივლიტას წამება" (1111 წ., ფერმწერი – მეფის მხატვარი თევდორე) წმ.კვირიკესა და წმ.ივლიტას ეკლესიიდან. აქ დაჩოქილი, ბედს მინდობილი წმიდანია გამოსახული, რომელსაც თავს ხმალაღმართული ჯალათი ადგას (ამირანაშვილი 1971, ტაბ.121). ზაქარია ვალაშკერტელის სვინაქსარში (ა-648, XI ს.) შესულია წმ.მღ.მოწ. ეპისკოპოს ანთიმოზ ნიკომიდიელისა და იოანე ნათლისმცემლის თავისკვეთის სცენები (Алибегашвили 1973, ტაბ.4, და 31). ორივე შემთხვევაში წელში მოდრეკილ მოწამეებს ჯალათი ხმალს უქნევს. მორჩილად თავდახრილი ფიგურები და მათზე ხმალაღმართული ჯალათი გამოსახულია გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებების ხელნაწერში (ა-109, XII ს.) შესულ წმ.მოწამე მაკავეელთა თავისკვეთის მინიატურაში (Алибегашвили 1973, ტაბ.55). ვერცერთ ზემონახსენებ ნიმუშში ვერ ნახავთ სხეულის მოკვეთილ ნაწილებსა და ჭრილობიდან გადმოდენილ სისხლს.

გადიდებისთვის დააწკაპუნეთ ფოტოზე

სურ. 12 წმ.იაკობ დაჭრილის მარტვილობა (ფრაგმენტი) განმარტებითი წარწერით

ჩიჩხიტურში გამოსახული წამების ანალოგიური, უხვსისხლიანი სცენებით გამოირჩევა ბასილი II-ის ვატიკანის მენოლოგია (X ს.), სადაც მრავლადაა შესული მინიატურები წმიდანთა თავისკვეთისა და ლომების მიერ მათი დაგლეჯის სცენების გამოსახულებებით. აქ 27 ნოემბერს შეტანილია ჩიჩხიტურში გამოსახული წმ.იაკობ დაჭრილის წამების ფრესკის ანალოგიური კომპოზიცია: ჯალათი ყელს ჭრის უკვე ასო-ასო აქნილ წმიდანს (სურ.13). ჩიჩხიტურის ფრესკისაგან განსხვავებით, მინიატურაში ჯალათი წმ.იაკობის ზურგს უკან კი არა, წამებულის მარჯვენა გვერდთან დგას. ის იმგვარადვეა შემოსილი, როგორც ჩიჩხიტურში გამოსახული ჯალათი, იმ განსხვავებით, რომ ქუდი ხურავს და მოსასხამი არ უფრიალებს. ირგვლივ მარტვილის მოკვეთილი ასოებია მიმოფანტული. მოკვეთილი თითები ხელის მტევნებისა და ფეხის ტერფებისაგან განცალკევებულად აწყვია. წმ.იაკობის კიდურებმოკვეთილი სხეული, არაფერს არ ებჯინება და, თითქოს, ჰაერში ლივლივებს. მინიატურაში სისხლი ნაჩვენები არაა. წამებას ტახტზე დაბრძანებული მეფე და მის უკან, შენობის ფონზე მდგომი სამი შუბოსანი ადევნებენ თვალს. მიუხედავად განსხვავებებისა ჯალათის პოზაში, მტევნების დანაწევრებასა და დაღვრილი სისხლის ჩვენებაში, არ გამოვრიცხავთ, რომ ჩიჩხიტურში გამოსახული წმ.იაკობ დაჭრილის წამების სიუჟეტი ბასილი II-ის მენოლოგიის მინიატურიდან იყოს ნასაზრდოები. წმ.იაკობის სამლოცველოში ექვსკიდურიან ჯვართან ერთად ბასილი II-ის მენოლოგიიდან აღებული სიუჟეტის გამოსახვა გარეჯის მონასტრებსა და ბიზანტიის სასულიერო ცენტრებს შორის არსებულ კავშირებზე მიუთითებს.

სურ.13 წმ.იაკობ დაჭრილის მარტვილობა ბასილი II–ის მენოლოგიიდან და ჩიჩხიტურიდან

წმ.იაკობ დაჭრილის წამების გამოსახულებაზე დატანილი ღია მწვანე ფერის ფონი მოგვიანებით (სავარაუდოდ, სახატე ნიშებისა და გასასვლელების გადაკეთების თანადროულად – XVII ს-ში) იატაკისკენ განუვრციათ, რათა აღმოსავლეთ კედელზე იატაკის დონიდან სხვადასხვა სიმაღლეზე შესრულებული ორი ფრესკა – ხარება და წმ.იაკობის წამება – ქვემოდან ერთი ხაზით შეკრულიყო. ქვემოდან მიმატებული მწვანე ფონი შედარებით მუქია წამების სიუჟეტის იმ ორიგინალურ ფონთან შედარებით, რომელზეც წმ.იაკობის სხეულის მოკვეთილი ასოებია მიმობნეული. თანაც, წამების სიუჟეტის ქვედა მწვანე ფონი ფრესკის მარჯვენა კიდესთან კი არ სრულდება, არამედ კედლის მოუხატავ ნაწილზე გადადის და ზემონახსენებ შეისრულთაღიან ნიშამდე გრძელდება. მის გვიანდელობაზე კიდევ ერთი დეტალი მეტყველებს: ჩრდილოეთ კედელზე და აღმოსავლეთი კედლის სალოცავი ნიშის კიდეებთან გამოსახული ფიგურების კონტურები სიუჟეტების გამაერთიანებელი მიწის ღია მწვანე ფონზე გადადის, წამების სცენაში კი ეს ფონი თავისუფალია. ეს მაფიქრებინებს, რომ სამლოცველოს მოხატულობის ახალი დროის მოთხოვნების შესაბამისად განახლებისას, ერთ-ერთ ამოცანად იატაკიდან სხვადასხვა სიმაღლეზე განთავსებული ორი სიუჟეტის ერთ ზოლში მოქცევა დაუსახავთ და წმ.იაკობის წამების სცენის მიწის ღია მწვანე ფონი ქვევითკენ განუვრციათ. წმ.იაკობის წამების სცენა, სხვა სცენების მსგავსად, შელესილობის ორივე – ძველ და ახალ ფენებს მოიცავს, თუმცა ის  დანარჩენ სცენებზე მოგვიანებით უნდა იყოს შესრულებული. ამაზე წამების სცენასა და სალოცავ ნიშას შორის შუალედის არარსებობა მიგვანიშნებს: წმიდანის ყელიდან ამოხეთქილი სისხლის შადრევანი ნიშის მომაჩარჩოებელ ზოლამდე აღწევს და, თითქოს, ნიშაში ჩაედინება. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ხატმწერს წამების კომპოზიციის მორგება უკვე არსებულ მოხატულობაზე მოუწია, თუმცა მისი ნიშასთან მიჯრით განთავსება ადგილის სიმცირით არ ყოფილა განპირობებული: წამების სცენის სამხრეთ კიდესთან კედლის მოუხატავი ზოლია. როგორც ჩანს, თავდაპირველად, მხოლოდ სალოცავი ნიშა და ჩრდილოეთი კედელი მოხატეს, იმ ნაწილობრივი მოხატვის წესის შესაბამისად, რაზეც ზემოთ ვისაუბრე. შემდგომში, სამლოცველოში, სავარაუდოდ, წმ.იაკობ დაჭრილის წმიდა ნაწილების დაბრძანებასთან დაკავშირებით, აღმოსავლეთ კედელზე წმიდანის მარტვილობის სცენა გამოსახეს, თანაც ისე, რომ სალოცავი ნიშის გაგრძელებად აღქმულიყო. წმ.იაკობის წამების სცენის შესრულების დრო XII საუკუნეს არ გადასცდება. ჩიჩხიტურის სამლოცველოს მოხატულობის პროგრამა განსხვავდება, ზოგადად, პატარა ზომის ეკლესიების მოხატულობის სქემისაგან, რომლის მიხედვით სახარებისეული თემების რაოდენობრივი და სიუჟეტური შერჩევა მოსახატი კედლების ზედაპირის ფართის გათვალისწინებით ხდებოდა. წმ.იაკობ დაჭრილის სამლოცველოს ფრესკული მოხატულობა კედლების ფართზე მორგებული არ არის. ეს, თუნდაც, იქიდან ჩანს, რომ ხატმწერი კედლების არსებული ფართობის სრულად ათვისებას არ შეეცადა: ორივე, აღმოსავლეთი და ჩრდილოეთი კედლების კიდეებთან მდებარე მონაკვეთები მოუხატავია. მასვე არ უცდია სცენების რაოდენობის გაზრდა მონუმენტურობაზე უარის თქმის ხარჯზე. ზემოთქმულის გათვალისწინებით, ლოგიკურად გამომდინარეობს, რომ წმ.იაკობ დაჭრილის სამლოცველოში გამოსახული სიუჟეტები სათქმელს სრულად ამბობენ. ჩიჩხიტურში მოხატულობა ლაკონური, თუმცა ყოვლისმომცველია: ის იწყება ხარების სცენით, რომელიც მაცხოვრის მიწიერი ცხოვრების დასაწყისის მაუწყებელია და მთავრდება მენელსაცხებლე დედების სიუჟეტით, რაც მიწიერი ცხოვრების დასასრულზე და ზეციურ მარადიულობაზე მიგვანიშნებს. აქ ცხოვრების ორ ციკლზეა მინიშნება: ამქვეყნიურსა და იმქვეყნიურზე. ამქვეყნიური ციკლი მოკლეა – დაბადება და გარდაცვალება. იმქვეყნიური ციკლი დედა ეკლესიაში მისვლით იწყება და აღდგომით მარადისობაში გრძელდება. მოხატულობა გარკვეული სახელმძღვანელო იყო აქ მოღვაწე ასკეტის საუკუნო ცხოვრებისათვის შესამზადებლად. ჩიჩხიტურის მოხატულობის ციკლის შინაარსის მოკლე ფორმულირება შემდეგნაირად შეიძლება: "მერმე ხრწნილნი განვიძუარცნეთ ჴორცნი და უხრწნელნი შევიმოსნეთ" (ათანასი ალექსანდრიელი 1970, 28). კედლებზე, მართლაც, "უხრწნელნით შემოსვისთვის" შემამზადებელი სიუჟეტების ციკლია გამოსახული. ქრისტეს მიერ პირველი მოწაფეების მოხმობის ფრესკა მიანიშნებს მაცხოვრის შემდეგ ნათქვამზე: "რამეთუ ესე არს ნებაჲ მომავლინებელისა ჩემისა მამისაჲ, რაჲთა ყოველი რომელი მომცა მე, არა წარვწყმიდო მისგანი, არამედ აღვადგინო იგი უკანაჲსკნელსა მას დღესა. რამეთუ ესე არს ნებაჲ მამისა ჩემისაჲ, რაჲთა რომელი ჰხედვიდეს ძესა და ჰრწმენეს მისი, აქუნდეს ცხორებაჲ საუკუნოჲ, და მე აღვადგინო იგი უკანაჲსკნელსა მას დღესა" (იოვანე VI: 639-40).

ლიტერატურა:

  1. ათანასი ალექსანდრიელი, ცხორება წმიდისა ანტონისი. ტექსტი გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ვახტანგ იმნაიშვილმა. ა.შანიძის რედაქციით. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბ. 1970.
  2. ამირანაშვილი შალვა, ქართული ხელოვნების ისტორია, „ხელოვნება“, თბ. 1971.
  3. ბაგრატიონი ანტონი, წიგნი მარტირიკა: შესხმა და ისტორია ქრისტესთჳს ვნებულთა მოწამეთა ქართუელთა და სხუათა. წიგნში: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი VI. ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევა, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთეს ე.გაბიძაშვილმა და მ.ქავთარიამ. რედ. მზ.სანიძე, „მეცნიერება“, თბ. 1980.
  4. ბატონიშვილი ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა. ქართლის ცხოვრება, ტ. IV, ტექსტი დადგენილი ყველა ხელნაწერის მიხედვით ს.ყაუხჩიშვილის მიერ, თბ. 1973.
  5. ბერიძე ვახტანგი, XVI-XVIII საუკუნეების ქართული საეკლესიო ხუროთმოძღვრება, თბ. 1994.
  6. გაფრინდაშვილი გივი, 1089 წლის წარწერა მიწისძვრის შესახებ გარეჯის წამებულის „ხარიტონის ქუაბიდან“. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მაცნე, ისტორიის სერია, N2, 1976, გვ.177–186.
  7. ვოლსკაია ანელი, ბუჩუკური მერაბი, მეცნიერული ასლი–რეკონსტრუქცია და მისი როლი შუა საუკუნეების კედლის მხატვრობის შესწავლაში (დავით–გარეჯის დოდოს რქის მონასტრის IX ს. მხატვრობის მაგალითზე), კრებულში: სპექტრი, N2, თბ. 1990, გვ.53–63.
  8. კეკელიძე კორნელი, ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ.I, ძველი მწერლობა, რედ. ალ.ბარამიძე, თბ. 1960.
  9. კეკელიძე კორნელი, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ.I, თბ. 1980.
  10. მირიანაშვილი ლადო, გარეჯის ადრეული მონასტიციზმი და ჩიჩხიტურის ზოსიმე–პიმენის კერძო სამლოცველოს მოხატულობის პროგრამა, როგორც ბერული ცხოვრების არსის ანარეკლი. კრებულში: Analecta Iberica (ისტორიის, რელიგიისა და კულტურის საკითხები), I, აღმოსავლეთ და სამხრეთ ევროპის კლდის ძეგლები, თბ. 2001, გვ.164–273.
  11. სილოგავა ვალერი, წარწერები გარეჯის მრვალწყაროდან (IX-XIII სს.), ფონდი უდაბნოს ბიბლიოთეკის სამეცნიერო სერია, N3, თბ. 1999.
  12. ფირალიშვილი ოთარ, ყინწვისის მოხატულობა, „ხელოვნება“, თბ. 1979.
  13. Apocrypha, Apocrypha of the New Testament: The Gospel of Nicodemus. Second Greek Form, part 1 – the Acts of Pilate, Chapter 11.
  14. Art Dictionary, TheDictionary of Art, vol.18, Grove, Macmillan Publishers Lmtd., 1966.
  15. Millet G., Recherches sur l’iconographie de l’Evangile, Paris 1960.
  16. Patrich Joseph, Sabas, Leader of Palestinian Monasticism. A comparative Study in Eastern Monasticism, Fourth to Seventh Centuries. Washington, 1995.
  17. Weitzmann Kurt, The Origin of the Threnos, in: De Artibus Opuscula XL (Essays in honor of Erwin Panofsky), New York 1961.
  18. Алибегашвили Гаяне, Этапы развития средневековой грузинской миниатюрной живописи. Доклады Международного симпозиума по грузинскому искусству, Тб. 1983.
  19. Вирсаладзе Тинатин, Фресковая роспись художника Микаела Маглакели в Мацхвариши. В сб. трудов Института истории грузинского искусства “Ars Georgica”, №4, Тб. 1955.
  20. Вирсаладзе Тинатин, Фресковая роспись в церкви Архангелов села Земо Крихи. В сб. трудов Института истории грузинского искусства “Ars Georgica”, სერია ა – ძველი ხელოვნება, ტ.6, თბ. 1963.
  21. Гордеев Дмитрий, Материалы, связанные с Гареджийским Мравал-Мта. საქართველოს ხელოვნების მუზეუმში დაცული დ. გორდეევის პირადი ფონდი, საქმე N257.
  22. Увсеева Лилия, Афонская книга образов XV в. О методе работы и моделях средневекового художника. “Индрик”, Москва 1998.
  23. Лазарев Виктор, История Византийской живописи, Москва 1986.
  24. Муравьев Андрей, Грузия и Армения, ч.1, СПБ 1848.
  25. Привалова Екатерина, Роспись Тимотесубани. Мецниереба, Тб. 1980.
  26. Сабинин Михаил, Полное жизнеописание святых грузинской церкви. Жребий Божей Матери. Часть вторая. С.-Петербург 1872.
  27. Фоли Джон, Энциклопедия знаков и символов Гиннесса. “Вече-Аст”, Москва 1999.
  28. Холл Джеймс, Словарь сюжетов и символов в искусстве, Москва 1999.
  29. Чубинашвили Гиоргий, Пещерные монастыри Давид-Гареджи (Очерк по истории искусства Грузии), изд.АН Грузинской ССР, Тб. 1948.

დანართი

წმ.იაკობ დაჭრილის წამება5

ნეტარმა იაკობმა, ქრისტიანმა, რომელსაც მაღალი თანამდებობა ეკავა მეფე იეზდიგერდის კარზე და მისი დიდი წყალობითაც სარგებლობდა, სპარსეთში ქრისტიანების დევნის დაწყების შემდეგ, მეფის სიყვარულითა და ხათრით, წარმართულ ტაძარში კერპს მსხვერპლი შესწირა. იეზდიგერდის სიკვდილის შემდეგ, დედამ და ცოლმა ნეტარ იაკობს წერილი მისწერეს, რომელშიც მის საქციელს გმობდნენ და ქრისტიანობისკენ მიბრუნების აუცილებლობას განუმარტავდნენ: ჭეშმარიტი გზის დატოვება მეფისადმი სიყვარულის გამო შეცდომაა, ხოლო ამ ნაბიჯით მოპოვებული სიმდიდრე – წარმავალი. სადღაა იგი – მეფე, ვისი გულისთვის ესოდენ დიდი მსხვერპლი გაიღე? იგი მოკვდა და მტვრად იქცა ნებისმიერი სხვა მოკვდავის მსგავსად. რაღას მოელი მისგან? განა ძალუძს მას გიხსნას სამარადისო სატანჯველისაგან? "აწ იგულე შვილო ჩემო და ნუ აღირჩევ წარმავალსა მას... და უწყოდე, უკეთუ შენ ურჩ ექმნე სიტყუათა ჩუენთა და შეურაცხჰყო ძალი ქრისტესი და აურაცხელნი მოწყალებანი მისნი, იქმნე შენ საყუედრელ და საცინელ ყოველთა შორის ნათესავთა." დედისა და ცოლისგან გაკიცხვამ ნეტარი იაკობი სერიოზულად დააფიქრა: თუ ქრისტეს სჯულის დატოვებისათვის დედისა და ცოლისგან განშორებული ვიქმენ, რაოდენ უფრო მეტად განვშორდები ქრისტესა და ცის სასუფეველს? დაჯდა იგი "და იწყო კითხვად წიგნთა საღმრთოთა." წმიდა წიგნის კითხვამ უფრო მძაფრად გააზრებინა იაკობს დაშვებული შეცდომა და მხურვალედ შეევედრა იესოს, რათა განეღო მისთვის მოწყალების კარი. იაკობის ქრისტიანობისკენ მიბრუნების ამბავი მეფეს უმალ მოახსენეს. მან იაკობის სასახლეში მიყვანა ბრძანა. ნეტარი არ შეუშინდა მეფის მრისხანებას და აღიარა, რომ არ სცნობდა სხვა ღმერთს გარდა იესო ქრისტესი და მისი სახელისათვის მოკვდებოდა კიდეც. მეფე ქვეშევრდომს დასჯით დაემუქრა, რაზეც ნეტარმა მიუგო: "სიტყუანი შენნი ესრეთ არიან ჩემდა მომართ ვითარცა ქარი, რაჲ ეკუეთის კლდესა და ვერაჲ ავნის... სიკჳდილი ქრისტიანეთაჲ არა არს სიკჲდილი, არამედ ცხორება საუკუნო.” ნეტარი იაკობის სიტყვებზე მეფე სასტიკად განრისხდა და იაკობის დასჯის სამაგალითო ფორმის შესარჩევად ბრძენთ და ერისმთავართ უხმო. ერთ-ერთმა მოგვმა მეფეს ურჩია, ტახტის მპყრობელის მოთხოვნის შეუსრულებლობისა და კერპთა შეურაცხყოფისათვის იაკობი “მრავლითა სიკვდილითა” დაესაჯა. მართლაც, მეფემ ნეტარი იაკობის საშინელი სიკვდილით მოკვდინება ბრძანა: ჯერ სათითაოდ ხელ-ფეხის თითები, შემდეგ თავად ხელ-ფეხი, მკლავები და ბარძაყები, სულ ბოლოს კი თავი უნდა მოეკვეთათ. წამების წინ ნეტარი იაკობი შეევედრა მეფის მსახურთ, რათა მისთვის ლოცვა ეცლიათ. ნეტარმა მხურვალედ ილოცა. "ხოლო სიმრავლჱ იგი ერისაჲ მისტიროდეს იაკობის ზედა, რამეთუ იყო იგი ჭაბუკ და შუენიერ და ეტყოდეს მას ცრემლით: შეიწყალე სიჭაბუკე შენი, ძმაო, იაკობ და დაემორჩილე მეფესა და ნუ წარწყმედ თავსა შენსა გუემითა და სატანჯველითა." იაკობმა მიუგო, რომ სჯობდა მის ბედზე კი არა, საკუთარ თავზე და შვილებზე ეტირათ, რამეთუ მხიარულ იყვნენ ჟამსა თავისი მოკვდავი და ბილწი მეფისა.

ჯალათებმა წმიდანს ჯერ სასტიკად სცემეს, შემდეგ ასო-ასო აქნა დაუწყეს. ნეტარ იაკობს წინააღმდეგობა არ გაუწევია. "თვითეულთა მათ ასოთა თვისათა მოჭრასა ზედა, ფსალმუნთა გალობასა და ქებასა აღავლენდა ღვთისა მიმართ". "კაცი ხატად და მსგავსად შენდა შექმენ და სახით შენგან გაჩენილს ეხლა გარემომადგენ მე და ვაზივით მსხლავენ”. "შეიწირე, უფალო, ჩემი სხეულის ნასხლავი თითი ესე და მკვდართა აღდგომის დღეს უფრო მშვენიერად და ზეთის ხილსავით ნაყოფიერად აღმოაცენე". აქ, უნებლიედ, გვახსენდება სახარებისეული დამოძღვრა: "და ნუ გეშინიან მათგან, რომელთა მოსწყჳდნენ ჴორცნი თქუენი, ხოლო სულსა ვერ ჴელ-ეწიფების მოკლვად. არამედ გეშინოდენ მისა უფროჱს, რომელი შემძლებელ არს სულისა და ჴორცთა წარწყმედად გეჰენიასა შინა" (მათე X, 28). წამების შემყურეთ ეცოდებოდათ ახოვანი ჭაბუკი. ნეტარი იაკობი კი ეუბნებოდა მათ, რომ როგორც ვენახის გასხვლის შემდეგ დარჩენილი შიშველი რტო გაზაფხულზე უმშვენიერეს რქას გამოიტანს და აღორძინდება, ისევე ღმრთისათვის გასხლული კაცი უფრო მეტად განახლდება და განიწმინდება ცოდვებისგან. მარჯვენა ხელის მეხუთე თითის მოკვეთის შემდეგ "ერმა-მან" ურჩია იაკობს "დამცხრალიყო მეფის წინააღმდეგ" და მარცხენა ხელის მტევანი მაინც დაეზოგა. მან კი მიუგო, რომ "უშუენება არს" კრავს ცალი გვერდი გაპარსული ჰქონდეს, მეორე კი "ურისხველად" დატოვებული, თან დაამატა: "და კაცისა მოღუაწისაჲ არა ჯერ არს სივლტოლაჲ ბრძოლასა შინა, არამედ მხნედ დგომაჲ ღუაწლისა შინა, რაჲთა სძიულ იყოს ღვაწლი მისი და ქრისტეს კრავთა მათ თანა საძოვარი პოვოს." და როდესაც ბრძანა მეფემან "მოჭრაჲ ხელთა და მკლავთა მისთაჲ ვიდრე მხრადმდე და მოკუეთაჲ მუხლთ და ბარკალთა მისთაჲ, მაშინ ხმა ყო წმიდამან მოწამემან იაკობ." იგი თავს ავედრებდა უფალს. და "ვითარცა აღასრულა ლოცვაჲ თჳსი ნეტარმან იაკობ, დაიბეჭდა პირსა თჳსსა ნიში ჯუარისაჲ თავითა თჳსითა. მაშინ ბრძანა წარწყმედილმან მან მეფემან მოკუეთაჲთავისა მისისაჲ მახვილითა, და მოუხდა მას ერთი მეხრმლეთაგანი და დაკლა იგი ვითარცა ცხოვარი მსხუერპლად შესაწირავი". კიმენური რედაქციის მიხედვით, ეს მოხდა 27 ნოემბერს, პარასკევ დღეს, 6 საათზე. წელი მითითებული არაა. ხელნაწერის დასკვნითი ნაწილი ეთმობა იმის აღწერას, თუ როგორ შეაძლიეს ქრიატიანებმა "მეხრმლეებს" დიდძალი თანხა, რათა წამებულის სხეული მათთვის დაეთმოთ, მაგრამ უარი მიიღეს. თუმცა, ღამით, როდესაც "მეხრმლენი იგი" მხეცების შიშით წამების ადგილს გაეცალნენ, ქრისტიანებმა ნეტარი იაკობის დანაწევრებული სხეული მოიპარეს და დაკრძალეს “ადგილსა დიდებულსა, პატივითა დიდითა, ვითარცა ღირს იყო, და აღაშენეს მას ზედა ეკლესიაჲ დიდად შუენიერ და შემკობილ.” “ძუალთა მათგან წმიდისა მოწამისათა” მრავალი სასწაული აღევლინება და მრავალი სნეული იკურნება.

_______________________________________________________________________________

5. წმ.იაკობ დაჭრილის წამების ჩემეული მოკლე შინაარსი წმიდანის ცხოვრების გამოუცემელ ქართულ ვერსიებს ეყრდნობა. ეს ვერსიები ხელნაწერებიდან მირანდა ბაზღაძემ გადმოიწერა, რაც ქარაგმების გახსნასა და ტექსტის გამხედრულებასაც გულისხმობს. უღრმეს მადლობას მოვახსენებ მ.ბაზღაძეს მისეული გადმონაწერებით სარგებლობის უფლების მოცემისათვის.