<უკან დაბრუნება (დასაწყისი // ნაწილი I )...<<<საინტერესო სტატიები>>>

გიორგი ქავთარაძე

(ივანე ჯავახიშვილის ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტი)

“არიან-ქართლის” საკითხისათვის*** (ნაწილი II)

წინა ნაწილი (ნაწილიI)

გაგრძელება (ნაწილი III)

ყურადღებას იპყრობს ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ”ქალდეველი ჰონნების” მიერ დაკავებული მიწების ადგილმდებარეობისა და მათი აქ დამკვიდრების ხასიათისა და პირობების თითქმის სრული თანხვედრა ”მეფეთა ცხოვრების” ”ურიათა” მცხეთაში დასახლების ამბავთან [34, 15-16]; სიტყვებიც კი ერთნაირია გამოყენებული; აშკარაა, რომ ორივე თხზულებაში ერთი და იგივე ამბავია აღწერილი ¹⁰. ამასთან დაკავშირებით, საყურადღებოა ე.თაყაიშვილის მოსაზრება, რომ ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” დედანში ქალდეველთაგან ”გამოსხმული” ”ჰურიანნი” დაქარაგმებული უნდა ყოფილიყო, როგორც ”ჰონნი” [36, ჩI]. ეს მოსაზრება მისაღებად არის მიჩნეული იმის გამო, რომ ”ჰონნები” ქალდეველებთან, ე.ი. ბაბილონელებთან დაკავშირებით არიან მოხსენიებულნი [37, 137-138].

მართალია, ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ”ქალდეველთაგან გამოსხმული ჰონნების” ნაცვლად ”მეფეთა ცხოვრებაში” ”ურიებია” დასახელებული, მაგრამ ”მეფეთა ცხოვრებაც” იცნობს ქალდეველების (გვ.34) ქართლში გადმოსახლების ამბავს, ოღონდ ”ჰონნთა” მოუხსენიებლად: ”...გამოვიდეს სხუანი ნათესავნი ქალდეველნი და დააშენნეს იგინიცა ქართლს...” [34, I, 17]¹¹. ქართველთა წარმომავლობის საკითხთან დაკავშირებით, განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონეა არსენ ბერის ზემომოყვანილი ციტატა: “ჩვენ ქართველნი შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსრულთანი და ენაჲ მათი უწყით, და ყოველნი მეფენი ქართლისანი ამათ მეფეთა შვილის-შვილნი არიან”; ამ ციტატაში სამჯერ არის ხაზგასმული – ეტყობა არავის არავითარი ეჭვი რომ არ დარჩეს – “არიან-ქართლის” მოსახლეობის ქართული ხასიათი: 1.ქართველების უშუალო მემკვიდრეობითი კავშირი (“შვილნი ვართ”) “არიან-ქართლიდან” წამოსულ მოსახლეობასთან; 2.ქართული ენის “არიან-ქართლიდან”» შემოტანა (“ენაჲ მათი უწყით”); 3.ქართლის მეფეთა მემკვიდრეობითი კავშირი “არიან-ქართლის” სამეფო კართან (“ამათ მეფეთა შვილის-შვილნი არიან”). იქმნება შთაბეჭდილება, რომ თითქოს ავტორი ეკამათება კონსტანტინე პორფიროგენეტის თხზულებაში გატარებულ აზრს “იბერიელთა” და მათ მეფეთა იერუსალიმიდან წარმომავლობის შესახებ და მათ ქართულ კუთვნილებას იცავს. ტერმინ “არიან-ქართლის” წარმომავლობის საკითხთან დაკავშირებით, ყურადღებას იპყრობს ე. თაყაიშვილის დაკვირვება, რომლის მიხედვით, სახელი “არიანი” ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ქრონიკის შემდგენელს ამოუღია აპოკრიფული ხასიათის ნაწარმოებიდან, რომელსაც ქართულ ტექსტში “ქუაბი საგანძური” ეწოდება და რომელიც IX საუკუნეზე არა უგვიანეს ხანაში შესრულებულ თარგმანს წარმოადგენდა ასურული თხზულების – “განძთა ქვაბის”, სავარაუდოდ VI საუკუნის ერთ-ერთი რედაქციისა. მასში ვკითხულობთ: “ხოლო დღეთა თარაჲსათა, ჟ (90) წელთა ცხორებისა მისისათა, გამოჩნდა ბრძანება ყოველსა ადგილსა, სოფელსა, რომელსა ჰრქÕან არიანი, რომელი აღაშენა ირაჲს, ძემან ებერისამან, და იყო კაცი მდიდარი ფრიად, და მოკუდა, და ესუა მას ძე და შექმნა კერპი ოქროსა და აღმართა საფლავსა ზედა მამისსა თÕსისასა”. ე. თაყაიშვილი შენიშნავს, რომ ტექსტში ნაჩვენებია მხოლოდ “სოფელი არიანი” და არა “არიან-ქართლი”, ხოლო სიტყვა “ქართლი” ქრონიკის შემდგენელს მიუმატებია იმ მიზნით, რომ გაემართლებინა თავისი შეხედულება ქართლის სამეფოს წარმოშობის შესახებ; ამისათვის ეს “სოფელი” ანუ ქვეყანა გაუხდია მთელ სახელმწიფოდ, რომელსაც ჰყოლია მეფე და მეფის შვილი აზო, ხოლო ამ უკანასკნელის სახელმა (დაკავშირებულმა “მეფეთა ცხოვრების” აზონთან) მას საბაბი მისცა, რათა ქართველები ამ “არიან-ქართლიდან” საქართველოში წამოეყვანა [35, 624-626]. მართალია, ე. თაყაიშვილი “ამ ფანტასტიკური ლეგენდის შეთხზვასა” და ამისათვის სიტყვა “ქართლის” ქრონიკაში ჩამატებას შემდგენლის “თვითნებობასა” და “ტენდენციურობას” მიაწერს [35, 626], მაგრამ, საფიქრებელია, რომ იგი ბოლომდე არ გვიხსნის ამ ვარაუდის ძირითად გამომწვევ მიზეზს: იგი ხომ ვერ ჩათვლიდა, რომ ქრონიკის შემდგენელი, ყოველგვარი საფუძვლის გარეშე, სოფლის სახელს “არიანს” რატომღაც დაამატებდა სახელწოდებას “ქართლი”. ამ გაურკვევლობის გადალახვის შესაძლებლობას, ჩემი აზრით, თითქოს უნდა იძლეოდეს ის გარემოება, რომ “ქუაბი საგანძურის” ტექსტის ზემომოყვანილ ციტატაში ე. თაყაიშვილს მხოლოდ ორი სიტყვა აქვს ხაზგასმული (უფრო ზუსტად – მსხვილი შრიფტით აკრეფილი): 1. საკუთრივ სოფლის სახელი “არიანი”; 2. ამ სოფლის აღმშენებლის, ირაჲს მამის “ებერის” სახელი (“...რომელი აღაშენა ირაჲს, ძემან ებერისამან”) [35, 625]. რითი უნდა ყოფილიყო გამოწვეული ეს შეუსაბამობა, როდესაც ტექსტში ხაზგასმულია არა ძირითადი მოქმედი პირის – სოფლის აღმშენებლის, არამედ მისი მამის სახელი? მით უფრო, რომ ამავე ციტატის გაგრძელება არა მისი მამის, არამედ ისევ ირაჲს შესახებ მოგვითხრობს: “და იყო კაცი მდიდარი ფრიად, და მოკუდა, და ესუა მას ძე და შექმნა კერპი ოქროსა და აღმართა საფლავსა ზედა მამისსა თÕსისასა”. აღნიშნული შეუსაბამობა გვაიძულებს ვიფიქროთ, რომ მკვლევარს სახელი “ებერი” ტერმინ “იბერიის” შესატყვისად უნდა ჰქონოდა მიჩნეული. იმ შემთხვევაში, თუ ჩვენი ვარაუდი ე. თაყაიშვილის მიერ “ქუაბი საგანძურის” ტექსტისეული ირაჲს მამის – “ებერის” სახელის ქორონიმ “იბერიასთან” დაკავშირების შესაძლებლობაზე არ არის მცდარი, გამოდის, რომ ე. თაყაიშვილი იყო პირველი მკვლევარი, რომელიც ტერმინ “არიან-ქართლის” ეტიმოლოგიზაციისას, მინიშნებით მაინც, შეეცადა ყურადღება მიეპყრო ამ ტერმინის მეორე შემადგენელი ნაწილის, “ქართლის” უცხოურ წერილობით წყაროებში გამოყენებულ შესატყვისზე – “იბერია”. აღნიშნულ გარემოებაზე იმიტომ ვამახვილებ ყურადღებას, რომ “არიან-ქართლის” პრობლემა, ჩემი აზრით, ძირითადად მაინც ტერმინოლოგიური ხასიათისაა და იგი სხვადასხვა წყაროებში გამოყენებული ტერმინების აღრევის შედეგად უნდა იყოს აღმოცენებული. გასათვალისწინებელია, რომ მოვსეს ხორენაცისათვის “არიან-ქართლი” უცნობია. მისი გადმოცემით, დარეჰის ნახარარი მიჰრდატი წამოიყვანა ალექსანდრე დიდმა და მთავრად დაუსვა ნაბუქოდონოსორის მიერ ლიბიელთა და ივერთა ქვეყნებიდან ტყვედ მოყვანილ და პონტოს ზღვის მარჯვენა მხარეს დასახლებულ ივერიელთა მოდგმას¹² , ხოლო მის ნაშიერს, ასევე მიჰრდატს, სომეხთა მეფემ (გვ.35) არტაშესმა ჩრდილოეთის მთებისა და პონტოს გამგებლობა მიანდო [32, II, 8, 11]. ვინაიდან მოვსეს ხორენაცი შენიშნავს, რომ ივერია (“ვერია”) ქვეყნიერების დასავლეთ საზღვარზე მდებარეობს [32, II, 8], აშკარა ხდება, რომ “ვერიაში” მას პირენეების იბერია აქვს ნაგულისხმევი. ასეთ შემთხვევაში გამოდის, რომ მოვსეს ხორენაცის “სომხეთის ისტორიაში” ქართველთა პირველსაცხოვრისის სახელი (ქართული წყაროების “არიან-ქართლი”) გამოტოვებული კი არ არის, არამედ მემატიანის მიერ წარმოდგენილია ტერმინ “ვერიის” სახით, რომელიც ქვეყნიერების დასავლეთ საზღვარზე მდებარეობს; მისთვის “არიან-ქართლი” “ვერიაა”, ანუ – პირენეს იბერია. აღნიშნულთან დაკავშირებით გასათვალისწინებელი ჩანს გ.მელიქიშვილის მიერ გამოთქმული ვარაუდი, რომ “არიან-ქართლის” “არიანი” შესაძლოა “პირენეის” (პირენეს) დამახინჯების შედეგად იყოს მიღებული [28, 16]. როგორც ვხედავთ, გადმოცემა პონტოსთან მცხოვრები იბერების დასავლეთის იბერიიდან გადმოსახლების თაობაზე კლასიკური ხანიდან საკმაოდ ფართოდ იყო გავრცელებული და სავსებით მოსალოდნელია, მას თავისებური ასახვა ქართულ მატიანეშიც ეპოვნა; არ არის გამორიცხული, რომ ტერმინი “არიან-ქართლი” “პირენეს-იბერიის” გადმოქართულებული ფორმა ყოფილიყო. მხედველობაში მაქვს ის გარემოება, რომ ძველი ქართული სამწერლობო ტრადიციის მიხედვით, სახელწოდება “იბერიელნი”, როგორც წესი, თითქმის ყველა შემთხვევაში “ქართველებად” ითარგმნებოდა ¹³.

საგულისხმოა, რომ ილ.აბულაძის “ძველი ქართული ენის ლექსიკონის” მიხედვით ტერმინი “ქართველი”, გარდა კავკასიელი იბერიელისა, აღნიშნავს ესპანეთის იბერიელსაც [40, 451 (ქართველ-ი)]. ასე, მაგალითად, ექვთიმე მთაწმინდელის (დაახლ. 955-1028 წწ.) მიერ სალამისის ეპისკოპოსის – ეპიფანე კვიპრელის (დაახლ. 311-403 წწ.) თხზულებაში გადმოცემული ადრექრისტიანული ხანის თვალსაჩინო მწერლის, იპოლიტე რომაელის (დაახლ.170-236 წწ.) “ქრონიკებში” შემავალ “წარმომავლობის წიგნში” (Liber Generationis) მოხსენიებული პირენეს ნახევარკუნძულზე მცხოვრები კელტ-იბერების სახელწოდება (Κελτίβηρες) თარგმნილია, როგორც “კელტ-ქართველნი დასავლისანი” [11, 172, 176]. ასევე ბასილი კესარიელის (დაახლ.330-379 წწ.) თხზულების “ექუსთა დღეთაჲსას” თარგმანში პირენეელი იბერები მოხსენიებულნი არიან “დასავლეთის ქართველებად”: “რომელი-იგი გარე-მოადგს ჭალაკსა მას ბრიტანიაჲსასა და ქართველთა მათ დასავალისათა” [41, 57, სტრ.20]. პირენეს იბერთა ”ქართველობა” ისე ძალუმად ყოფილა შეჭრილი ძველ ქართველთა ცნობიერებაში, რომ ექვთიმესა და მამამისს – იოანე მთაწმინდელს (დაახლ. 920-1005 წწ.) გადაუწყვეტიათ ათონიდან ამ ”ქართველთა” ქვეყანაში გადასახლება [11, 177]; ესპანეთში ანუ პირენეს იბერიაში მათ ალბათ ქართველთა პირველსაცხოვრისი ”არიან-ქართლი” ეგულებოდათ. გიორგი მთაწმინდელის (1009-1065 წწ.) მიერ შედგენილი ”ცხოვრება ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოანესი და ეფთÕმესი და უწყებაჲ ღირსისა მის მოქალაქობისა მათისაჲ” გვამცნობს, რომ ”განიზრახა ნეტარმან მამამან ჩუენმან იოანე, რაჲთა აღიღოს ძე თÕსი და რავდენნიმე მოწაფენი და ივლტოდის სპანიად... რამეთუ ასმიოდა, ვითარმედ ქართველნი, არამცირედნი ნათესავნი და ერნი, მკÕდრ არიან მუნ” [იხ.25, 13]. კ.კეკელიძე შენიშნავს, რომ ქართულ მწიგნობრულ წრეებში ესპანეთი პირდაპირ ”საქართველოდ” იწოდება ხოლმე; კერძოდ, ამბროსი მედიოლანელის თხზულებაში, რომელიც XI საუკუნეში ორჯერ იყო თარგმნილი ქართულად ეფრემ მცირისა და თეოფილე ხუცეს-მონაზონის მიერ, და სადაც საუბარია იმის თაობაზე, რომ თეოდოსი მხედართმთავარს (რომელიც შემდეგ იმპერატორი გახდა) კრიტიკულ მომენტში მოუხმეს თავისი სამშობლო ესპანეთიდან, ეფრემ მცირის მიერ შემდეგნაირად არის თარგმნილი: ”მყის მოიყვანა იგი საქართველოჲთ, რომელსა იგი სპანიადცა უწოდენ...”; ხოლო თეოფილეს მიერ: ”მეყსეულად მოუწოდა საქართველოჲთ, რომელსა სპანიაჲ ეწოდების...» [25, 13]. ქართულ ენას ქართველი მწიგნობრები ”სპანთ მოსახელე ენას” უწოდებდნენ; მაგალითად, იოანე პეტრიწის (XI-XII სს.) შესახებ ამბობდნენ, რომ მან ესა თუ ის თხზულება ”ელადელთა вმისაგან სპანთ მოსახელედ вმად გარდმოიღოო” [იხ.25, 14]. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, განა დასაჯერებელი იქნებოდა ძველ ქართველ მწიგნობართათვის ესპანეთისა და საქართველოს მოსახლეობის ერთმანეთთან გაიგივების ასე ძლიერად გათავისებულ თემას თავისი გამოხატულება არ ეპოვნა ქართველთა წარმომავლობის საკითხთან მიმართებაში, მით უფრო, რომ ქართველ მწიგნობართათვის, რა თქმა უნდა, ცნობილი იქნებოდა ძველ სამყაროში ფართოდ გავრცელებული გადმოცემა კავკასიელ იბერთა პირენეს იბერიიდან გადმოსახლების შესახებ (გვ.36), რაც საფუძვლად უნდა დასდებოდა ორივე იბერიის ერთიანობისა თუ მსგავსების თემას და სავარაუდოა, რომ არსენ ბერსაც არიან-ქართლით გამოსრულ ქართველთა წინაპრებში ”სპანიიდან გამოსულნი” ეგულისხმა. თუკი ჩვენი ვარაუდი არ არის მცდარი და ”არიან-ქართლში” პირენეების იბერიაა ნაგულისხმევი, გამოდის, რომ ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ტექსტიდან გამომდინარე ქართული ტრადიცია –  სტრაბონის, დიონისიოს პერიეგეტის, სოკრატე სქოლასტიკოსისა და სხვათა მსგავსად და აბიდენოსის, ევსები კესარიელის, მოვსეს ხორენაცისა და სხვათა მონაცემებისაგან განსხვავებით – იბერთა პირენეებიდან გადმოსახლებას ნაბუქოდონოსორის ლაშქრობას არ უკავშირებს, და გარდა ამისა, მართებულად მიიჩნევს, რომ ბაბილონის მეფეს არა ”შორეული დასავლეთი”, არამედ იერუსალიმი უნდა დაელაშქრა, ხოლო იქიდან ტყვედ წამოყვანილი ”ურიანნი” (resp.ჰონნი) შემდეგ ქართლს, მცხეთას უნდა შეხიზნოდნენ. ამდენად, სავარაუდოა, რომ ქართული ტრადიცია, განსხვავებით მოვსეს ხორენაცის ”სომხეთის ისტორიისა”, ევსები კესარიელის ტექსტებიდან არ უნდა იღებდეს სათავეს და შესაძლოა უფრო ადრეულ მონაცემებზე იყოს დაფუძნებული, რომელთა მიხედვით, ნაბუქოდონოსორს ჯერ კიდევ არ მიეწერებოდა პირენეს იბერიიდან იბერთა შავიზღვისპირეთში გადასახლება. თუ ტერმინების ”პირენესა” და ”არიანის” ერთმანეთთან დაკავშირება მნიშვნელოვან ფონეტიკურ სირთულეებს აწყდება და მათი გაიგივება მხოლოდ პირველი ტერმინის დამახინჯებით თუ შეიძლება აიხსნას, ამავე დროს, თითქოს, მოიპოვება სხვა, ყოველ შემთხვევაში ფონეტიკური თვალსაზრისით უზადო შესაძლებლობა ”არიანის” პირენეს ანუ იბერიის ნახევარკუნძულთან დასაკავშირებლად. მხედველობაში მაქვს ტერმინი Αρειανισμός, ”არიანობა” თუ ”არიანელობა” (იგივე ”არიოზელობა”), რომელიც გამოიყენებოდა ქრისტიანულ ეკლესიაში IV-VI საუკუნეებში არსებული მიმდინარეობის აღსანიშნავად ¹⁴, და რომელიც განსაკუთრებულად მძლავრად იყო გავრცელებული იბერიის (პირენეს) ნახევარკუნძულზე, ანუ ესპანეთში გაბატონებულ ვესტგოთებსა და ვანდალებს შორის.

შესაძლებელია, რომ ბერძნულ-ლათინურ ტერმინებს *Ἄρειος Ἱβηρία თუ Hispania Arriana ადრეშუასაუკუნეების ქართულ მწიგნობრულ წრეში მოეცა ”არიან-ქართლი”. აღსანიშნავია, რომ სამეცნიერო ლიტერატურაში მიღებულია ტერმინები ”არიანული ესპანეთი” (Arian Spain) [42, Appendix B; 43, 123; 44, 196] თუ ”არიანელი ვანდალები” (arianische Wandalen), ”არიანელი გოთები” (arianische Goten) [45, 201-222; 46, 219] და ა.შ.; ამ ტერმინებში ასახულია არიანული მოძღვრების მიმდევართა გაბატონებული მდგომარეობა ამა თუ იმ მხარეში, განსაკუთრებით კი იბერიის (პირენეს) ნახევარკუნძულზე. ქართლში არიანობა კარგად ცნობილი და ფართოდ გავრცელებული თეოლოგიური მოძღვრება უნდა ყოფილიყო. ამ მხრივ, გასათვალისწინებელია კ.კეკელიძის მოსაზრება, რომ დაახლ. 350-356 წწ., რომის იმპერატორ კონსტანტი II-ს დროს, იბერიაში (ქართლში) არიანული ფრაქციის ქრისტიანობა ოფიციალურად უნდა ყოფილიყო დანერგილი და მხოლოდ V საუკუნის პირველ მეოთხედში შეძლო იბერიის მეფემ ბაკურ დიდმა მის ადგილზე ორთოდოქსიის გაბატონება [იხ.47, 481]. ძნელი გადასაწყვეტია, უნდა ყოფილიყო თუ არა ტერმინი ”არიან-ქართლი” დაკავშირებული იბერიის ნახევარკუნძულზე VII საუკუნემდე გაბატონებულ არიანელობასთან, თუ იგი უფრო პირენეს იბერიის დამახინჯებულ და ”გაქართველებულ” ფორმას წარმოადგენდა. ყოველ შემთხვევაში ერთი რამ ცხადია: იბერიისა თუ პირენეს ნახევარკუნძულის იბერებისა და პონტოსპირელი ანუ კავკასიელი იბერების სიახლოვეზე წარმოდგენა დიდი ხნის მანძილზე და, ამასთანავე, საკმაოდ ინტენსიურად ყოფილა გავრცელებული ქართველ მწიგნობართა შორის და, როგორც ზემოთაც ითქვა, უფრო ის იქნებოდა მოულოდნელი, თუ ეს წარმოდგენა ვერანაირ ასახვას ვერ ჰპოვებდა ქართველ მწიგნობართა თხზულებებში ქართველთა წარმომავლობის საკითხთან დაკავშირებით. როგორც ვხედავთ, ცნება ”არიან-ქართლი” წმინდა მწიგნობრული გზით შექმნილი ფიქციაა, რომელსაც საფუძვლად უდევს მხოლოდ და მხოლოდ ორი (დასავლეთისა და აღმოსავლეთის) იბერიის სახელწოდებათა იდენტურობა. მით უფრო უცნაურია ის გარემოება, რომ თანამედროვე ქართულ ისტორიოგრაფიაში ფართოდ არის გავრცელებული და საკმაოდ მყარად ფესვგადგმული გ. მელიქიშვილის მიერ გამოთქმული ვარაუდი, რომლის თანახმადაც, სახელწოდება ”არიან-ქართლი” არიელთა ანუ სპარსელთა ქართლს უნდა აღნიშნავდეს [4, 278]¹⁵ . უფრო მეტიც, საქართველოს ძველი (გვ.37) ისტორიის ბევრი სპეციალისტი გ.მელიქიშვილის ამ ვარაუდს ყოველგვარი კრიტიკის გარეშე იზიარებს და მას უკვე საბოლოოდ დადგენილ ისტორიულ ჭეშმარიტებად მიიჩნევს. გ.მელიქიშვილის მოსაზრების ესოდენ ხანგრძლივი პოპულარობა და ფაქტობრივი უალტერნატივობა სხვა მკვლევართა მიერ გამოთქმულ შეხედულებებთან შედარებით ამ მოსაზრების უფრო მეტი ლოგიკურობითა და არგუმენტირებულობით აიხსნება. აღსანიშნავია, რომ თვით გ. მელიქიშვილი სულაც არ იყო სავსებით დარწმუნებული ტერმინ ”არიან-ქართლის” სპარსეთის ქართლად მიჩნევის სისწორეში; 1959 წელს გამოცემულ თავის უმნიშვნელოვანეს ნაშრომში, "К истории древней Грузии", ამ საკითხზე მსჯელობისას, იგი შენიშნავდა: "Впрочем, у нас нет полной уверенности в таком объяснении этого непонятного термина" [4, 278, შენ.197]. ”არიან-ქართლის” სავარაუდო ლოკალიზაციიდან გამომდინარე, ტრადიციულად განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ ხოლმე ქართლის უკიდურეს სამხრეთ-დასავლეთს – ტაო-კლარჯეთსა და სპერს.

ითვლება, რომ აქემენიანთა იმპერია, ისტორიული საქართველოს ყველა სხვა რეგიონთან შედარებით, უპირველეს ყოვლისა აქ, მდ. ჭოროხის ზედა წელზე იყო გავრცელებული [4, 117-118, 232-233, 267-268; 49, 83; 50, 790; 51, 112, 162]¹⁶. ეს შეხედულება, მნიშვნელოვანწილად, ტერმინების – ”სპერი”, ”სასპეჲრი” და ”ჰესპერიტი” – გაიგივებიდან გამომდინარეობს [იხ. 7, შენ. 478-479; შდრ., 53, 15, პლ. 1]; კერძოდ, აქემენიანთა XVIII სატრაპიაში ალაროდიელებთან და მატიენებთან გაერთიანებულ სასპეჲრებს (Σάσπειρεϛ) [54, III, 94] უფრო გვიანი ხანების ჰესპერიტებთან აიგივებენ [Ἑσπερῖται – 55, VII, VIII, 25. იხ. 50, 790; 56, 348; 57, 146,შენ.75; 58, 23-25; 4, 267], რომელთაც, თავის მხრივ, სპერის მოსახლეობად მიიჩნევენ ხოლმე [იხ.59, 311]. ტერმინი ”ჰესპერიტი” გვხვდება ქსენოფონტის ”ანაბასისის” დასკვნითი პარაგრაფის საწყის ნაწილში, სადაც ვკითხულობთ, რომ ”მმართველები მეფის იმ ქვეყნებისა, რომელნიც გავიარეთ, იყვნენ...” [55, VII, VIII, 25] ანუ ”ანაბასისის” ამ ნაწილში ჩამოთვლილია მხოლოდ ის ქვეყნები და ტომები, რომლებიც, ”ანაბასისის” ძირითადი ტექსტის მიხედვით, ბერძენთა გზაზე მდებარეობდა და რომლებიც აქემენიანთა იმპერის შემადგენლობაში შედიოდა. სწორედ ეს უკანასკნელი გარემოება დაედო საფუძვლად იმ მოსაზრებას, რომლის თანახმადაც სპერი და იქ მცხოვრები მოსახლეობა (სავარაუდოდ, ქართული წარმომავლობისა) სპარსული სახელმწიფოს შემადგენლობაში უნდა ყოფილიყო მოქცეული. ზემოთ მოყვანილი ციტატიდან ერთი რამ ცხადი ხდება: ქსენოფონტსა და მის ჯარისკაცებს ჰესპერიტების ტერიტორიაზეც უნდა გაევლოთ. ამავე დროს, რაოდენ უცნაურიც არ უნდა იყოს, ”ანაბასისის” ძირითად ტექსტში ”ჰესპერიტები” არ არიან დასახელებულნი. რით უნდა ყოფილიყო ეს გამოწვეული? კარგად ცნობილი ფაქტია, რომ თხზულების დასკვნით ნაწილში შავიზღვისპირა ხალიბები აღმოსავლეთ ანატოლიის მთიანეთის ხალიბებისაგან განსასხვავებლად, ”კოჲტების” სახელწოდებით უნდა ყოფილიყვნენ მოხსენიებულნი [55, VII, VIII, 25], მაგრამ გაურკვეველია, თუ რად უნდა მოეხსენებინა თვით ქსენოფონტს თუ ”ანაბასისის” ჰიპოთეტურ ექსტრაპოლატორს (რომელიც კარგად გათვითცნობიერებულ ავტორად არის მიჩნეული) ქსენოფონტის გზაზე მდებარე რომელიღაც ტომი ”ჰესპერიტების” სახელით. ჰესპერიტების ვინაობის დადგენასა და ადგილსამყოფელის განსაზღვრაზე მსჯელობისას, ჩემი აზრით, უპირველეს ყოვლისა, გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ ”ანაბასისის” დასკვნით ნაწილში მოხსენიებული ფასიანებისა და ჰესპერიტების მმართველი ტირიბაზი, ამავე თხზულების ძირითადი ტექსტის მიხედვით, დასავლეთ არმენიის სატრაპია [შდრ., 55, VII, VIII, 25 და 55, IV, IV, 4]. ამრიგად, ”ანაბასისის” დასკვნით პარაგრაფში ტირიბაზის უმთავრესი მოვალეობა – დასავლეთ არმენიის მმართველობა – შეცვლილია ფასიანებისა და ჰესპერიტების მმართველის წოდებით, ხოლო ტირიბაზის ქვეშევრდომების – ქსენოფონტისა და მისი თანამოლაშქრეების გზაზე მოსახლე არმენიელების [55, IV, IV-V] ნაცვლად ჰესპერიტები არიან დასახელებულნი. თავისთავად ჩნდება კითხვა: ”ანაბასისის” დასკვნით ნაწილში გამოყენებული ტერმინით ”ჰესპერიტები” ხომ არ არის ნაგულისხმევი დასავლეთ არმენიის მოსახლეობა და არა სპერის ბინადარნი, როგორც ეს ჩვეულებრივ მიაჩნიათ ხოლმე? მსგავსი ვარაუდის საფუძვლიანობას უნდა მოწმობდეს ის გარემოება, რომ ბერძნული სიტყვა έσπέρα გამოიყენება "დასავლეთის, ხოლო  ἑσπέριοϛ/ἕσπεροϛ - ”დასავლურის” მნიშვნელობით [59, 311]; საყურადღებოა, რომ სტრაბონი ცნებას ”ლიბიელი ჰესპერიტები” იყენებს დასავლელი ლიბიელების აღსანიშნავად [21, XIV, I, 39]. შესაბამისად ამისა, სავსებით დასაშვებად მიმაჩნია, ”ანაბასისის”» დასკვნით ნაწილში გამოყენებული ტერმინი ”ჰესპერიტები” ანუ ”დასავლელნი” – არა სპერისა /გვ. 38/ თუ სასპეჲრების, არამედ დასავლეთ არმენიის მოსახლეობის აღსანიშნავად ყოფილიყო ნახმარი¹⁷, რაც, ალბათ, ნაკარნახევი იქნებოდა სურვილით, განერჩიათ ისინი აღმოსავლეთ არმენიის სატრაპიაში მცხოვრები არმენიელებისაგან, რომელთა ტერიტორიაც კარდუხების ქვეყნიდან გამოსულმა ბერძენმა მოლაშქრეებმა დასავლეთ არმენიის სატრაპიის მიწაზე მოხვედრამდე გაიარეს [შდრ., 55, IV, III, 1, 3, 4, 20; IV, IV, 1-4] და რომელთა სატრაპიც ორონტე იყო და არა ტირიბაზი [55, III, V, 17; IV, III, 3; IV, IV, 4]. თავისთავადაც, შემდეგდროინდელი სპერის ტერიტორია თავისი ადგილმდებარეობით უფრო აქემენიანთა მეცამეტე (თუ არა მეცხრამეტე) სატრაპიაში უნდა ყოფილიყო მოთავსებული, ვიდრე სასპეჲრებით დასახლებულ მეთვრამეტე სატრაპიაში, რომელიც, როგორც ჩანს, უფრო აღმოსავლეთით მდებარეობდა. ძველბერძნულ ტექსტებში, ზოგიერთ შემთხვევაში, შეინიშნება ერთი და იგივე ეთნონიმების განსხვავებული ფორმების გამოყენება, რათა საჭიროების შემთხვევაში შესაძლებელი გახდეს ამ ეთნონიმის მატარებელი მოსახლეობის განსხვავებულ ჯგუფებს შორის არსებული შინაარსობრივი სხვაობის გამოხატვა. როგორც ჩანს, ”ანაბასისის” დასკვნით პარაგრაფში ტერმინი ”ჰესპერიტები” იმდაგვარად არის გამოყენებული დასავლეთელი არმენიელების გამოსარჩევად აღმოსავლეთელი არმენიელებისაგან, როგორც ტერმინი ”კოჲტები” შავიზღვისპირა ხალიბების აღმოსავლეთანატოლიელი ხალიბებისაგან განსასხვავებლად [შდრ., 55, III, V, 17; IV, III, 3; IV, IV, 4]. ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ ”ანაბასისის” დასკვნითი ნაწილი შინაარსობრივი თვალსაზრისით არ არის დაშორებული ძირითად ტექსტს, უფრო მეტიც, ტომთა განსხვავებული სახელწოდებების (”კოჲტები”, ”ჰესპერიტები”) გამოყენება თავისთავად განპირობებული ჩანს მოთხოვნილებით, თხზულების შემაჯამებელ ნაწილში აღრევის თავიდან ასაცილებლად დაკონკრეტებული ყოფილიყო, თუ რომელი ტომი (ან მისი ნაწილი) იყო ტექსტში ნაგულისხმევი. აღნიშნული გარემოება მიგვანიშნებს, რომ ”ანაბასისის” დასკვნითი ნაწილი, თუნდაც იგი ქსენოფონტის კალამს არ ეკუთვნოდეს, შინაარსობრივად ძირითად ტექსტთან სავსებით თანხვედრილია და აქ, ჩემი აზრით, საეჭვო აღარაფერია¹⁸. ზემომოყვანილი მსჯელობა ტერმინ ”ჰესპერიტის” რაობასთან დაკავშირებით იმისათვის დაგვჭირდა, რომ თვალსაჩინო გაგვეხადა ამ ტერმინის სპერთან (თანამედროვე თურქული ისპირი) დაკავშირების უსაფუძვლობა, რაც, ჩემი აზრით, თავის მხრივ, საფუძველს აცლის მყარად ფეხმოკიდებულ შეხედულებას ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ცნობის ”არიან-ქართლის” არიული ანუ ირანული კუთვნილებისა თუ დაქვემდებარების შესახებ. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ წინაელინისტური ხანის აღმოსავლეთი საქართველო თავად ატარებს არცთუ უმნიშვნელო აქემენიდური ზეგავლენის კვალს და ძნელი წარმოსადგენია მისგან სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე, რთულრელიეფიანი, კლდე-ხევებსა და ტყეებში ჩაკარგული ქართული ტომებით დასახლებული რომელიმე სხვა მხარე მასზე უფრო მეტად ყოფილიყო ”ირანიზირებული” და შესაბამისად ტერმინი ”არიან-ქართლიც” ამ რეგიონის ”დანარჩენი” ქართლისაგან განმასხვავებლად ყოფილიყო ნახმარი. აქემენიანთა ეპოქის თანადროულ აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე ირანული ზეგავლენის არსებობის უტყუარ ნიშანს წარმოადგენს აქ გამოვლენილი ზოროასტრიული რელიგიის გავრცელების ამსახველი ნაშთები, უხვად გამოვლენილნი მატერიალურ კულტურაში; განსაკუთრებით გასათვალისწინებელია კავთისხევის ციხიაგორა და ხოვლეგორა (ქ.კასპთან), სადაც შესაძლოა არსებობდა აქემენიდური ხანის საკულტო ადგილები. მრავლისმეტყველია თუნდაც ღვთაება არმაზის სახელწოდებისა და საზოგადოდ არმაზის სანახების ტოპონიმიკის ირანული ხასიათი [იხ., მაგ., 62]. რაც შეეხება ჰეროდოტესთან მოყვანილი ”სატრაპიების ანუ დარიოსის მოხარკეთა სიის” ცნობას [54, Hdt., III, 93], რომლის მიხედვით, ერთსა და იმავე XIII სატრაპიაში პაქტიიკესა  და არმენიის მოსახლეობასთან გაერთიანებული და არმენიის მეზობლად მცხოვრები ტომები ევქსინის პონტომდე ვრცელდებოდნენ, უნდა ითქვას, რომ XIII სატრაპიის შავიზღვისპირეთამდე გავრცელება ნომინალური ხასიათისა უნდა ყოფილიყო; ძალზე საეჭვოა, რომ ძვ.წ. IV ს. დასაწყისისათვის დასავლეთ არმენიის სატრაპიის ტერიტორია მდ.არეზის (არაქსის) ზემო წელის მარცხენა (ჩრდილოეთ) ნაპირს დიდი მანძილით ყოფილიყო დაშორებული. გარდა იმისა, რომ ქსენოფონტის ”ანაბასისის” მონაცემებით, ტაოხები და ხალიბები სპარსეთის მეფეს არ ემორჩილებოდნენ [შდრ., 55, V, V, 17; VII, VIII, 25], სავარაუდოა, რომ მათ, ამავე დროს, ხალიბების მეთაურობით საერთო ტომობრივი გაერთიანება უნდა ჰქონოდათ ჩამოყალიბებული [შდრ., 55, IV, IV, 18; IV, V, 34; V, VI, 5; IV, VII, 1, 15-18; VII, VIII, 25]. ხალიბები და ტაოხები რომ დასავლეთ არმენიის სპარსელ სატრაპს არ ექვემდებარებოდნენ, გარდა ქსენოფონტის ”ანაბასისის” დასკვნითი პარაგრაფის საწყის ნაწილში აქემენიანთა იმპერის შემადგენლობაში შემავალ და ბერძენთა გზაზე მდებარე ქვეყნებსა და ტომებს შორის მათი დაუსახელებლობისა [შდრ., 55, VII, VIII, 25], მოწმობს აგრეთვე ტირიბაზის ჯარში მათი ცალკე – ”მოქირავეებად” (გვ. 39) მოხსენიებაც, განსხვავებით საკუთრივ ტირიბაზის მეომრებისაგან [55, IV, IV, 18], ვინაიდან, ძნელი წარმოსადგენია, რომ დასავლეთ არმენიის მმართველს – ტირიბაზს თავისივე ქვეშევრდომები დაექირავებინა. ხალიბთა ქვეყანა და არმენია აშკარად არიან ერთმანეთთან დაპირისპირებული დასავლეთ არმენიის ერთ-ერთი სოფლის მამასახლისის (κώμαρχοϛ) მიერ ქსენოფონტისათვის ნათქვამ სიტყვებში, რომ წინ, ბერძენთა გზაზე, მდებარე არმენიის მეზობელი ქვეყანა ხალიბებს ეკუთვნოდათ [55, IV, V, 34]. ბუნებრივია კითხვა, თუ ჰესპერიტებში არა სპერის, არამედ დასავლეთ არმენიის მოსახლეობა იგულისხმება, ასეთ შემთხვევაში ვის უნდა ეცხოვრა ძვ.წ. V საუკუნის მიწურული ხანის სპერში? ამ საკითხის გარკვევაში ისევ ”ანაბასისის” მონაცემები გვეხმარებიან, რომელთა მიხედვით სპერის ადგილმდებარეობა ყველაზე უფრო უახლოვდება იმ ტერიტორიას, რომელიც სკვითინებით იყო დასახლებული. როგორც ვიცით, ქსენოფონტისა და მისი თანამემამულეების გზა, ხალიბების ქვეყნის გავლის შემდეგ – მდ. ჰარპასოსიდან (გაიგივებულია მდ.ჭოროხთან) მაკრონთა ქვეყანამდე (ქ. ტრაპეზუნტის სამხრეთით) – სკვითინების მიწაზე გადიოდა [55, IV, VII]. სკვითინების ქვეყნის ადგილმდებარეობის განსაზღვრის შესაძლებლობას, უპირველეს ყოვლისა, უნდა იძლეოდეს მათი უმნიშვნელოვანესი ქალაქის – გვიმნიასის მდებარეობა ქ. ტრაპეზუნტის სამხრეთით განლაგებული მთების გადაღმა 5 დღის სავალ მანძილზე [55, IV, VII, 18-27; IV, VIII, 1],  რაც, როგორც ფიქრობენ, დაახლოებით თანამედროვე ქ.ბაიბურთის სანახებს ანუ ისტორიულ სპერს უნდა თანხვდებოდეს. სკვითინების ქვეყნის შუაგულში ქ.გვიმნიასის მდებარეობას მოწმობს ის გარემოება, რომ ბერძენთა მსვლელობის გზაზე, როგორც ამ ქალაქამდე, ასევე, მისი გავლის შემდეგაც, სკვითინების ტერიტორია საკმაოდ დიდ ფართობზე იყო გადაჭიმული [იხ.7, 91 შმდ.]. ამრიგად, როგორც ვხედავთ, არა მარტო ტერმინ ”არიან-ქართლში” გამოყენებულ სიტყვას ”არიანს” აქვს შეხების რაიმე წერტილი სპარსულ სამყაროსთან, არამედ არც ამ ტერმინისათვის მისადაგებულ სპერის ოლქში და არც მთლიანად ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში არ იკვეთება სპარსელთა პოლიტიკური ბატონობისა თუ ეთნიკური დომინირების ნაკვალევი, რაც საშუალებას მოგვცემდა გვეფიქრა ამ მხარის სპარსელობისა თუ არიელობის სასარგებლოდ¹⁹.

მაგრამ ჩვენთვის გაურკვეველი რჩება, თუ რა კავშირი უნდა ჰქონოდა ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ქრონიკაში ასახული ცნობის ალექსანდრე მაკედონელს ქართველთა გადმოსახლებასთან მათი ე.წ. პირველსაცხოვრისიდან – ”არიან-ქართლიდან”. ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” მიხედვით ხომ ქართლში მოსულს ”თანა-ჰყვანდა ალექსანდრეს მეფესა აზოჲ, ძЗ არიან-ქართლისა მეფისაჲ, და მას მიუბოძა მცხეთაჲ საჯდომად და საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი, და ეგრის წყალი, და სომხითი და მთაჲ ცროლისა[ჲ] და წარვიდა...” [2, 320]. კარგად არის ცნობილი, რომ თვით ალექსანდრეს არასოდეს ულაშქრია კავკასიაში; თუმცა, ქართული და სომხური მატიანეების სამართლიანად ლეგენდარულად მიჩნეული ცნობები ალექსანდრე დიდის მონაწილეობის შესახებ კავკასიისა და მისი მიმდებარე მხარეების საქმეებში [იხ.2, 320; 34, 17-20; 32, II, 8, 11; შდრ., 64, 76-79; 63, 81-82, შენ.104; 65, 104-109] და ადგილობრივ მმართველთა, სავარაუდოდ, რეალურად არსებული სურვილი – დაეკავშირებინათ საკუთარი მიზნები მაკედონელთა ინტერესებთან და გამოეყენებინათ მათი ძალაუფლება ამ მიზნების რეალიზაციისათვის, თითქოს ასახულია ახ.წ. II საუკუნის რომაელი მწერლისა და პოლიტიკოსის, ფლავიუს არიანეს თხზულებაში ”ალექსანდრეს ლაშქრობა” [იხ.66, 191-216]. ფლავიუს არიანეს ინფორმაციით, ძვ.წ. 329/328 წ. ცენტრალურაზიელი ”ხორაზმიელების” მეფე ფარასმანესი 1500 მხედრის თანხლებით ეახლა ალექსანდრეს მდ. ოქსის (თანამედროვე ამუ დარია, ცენტრალურ აზიაში) ნაპირთან და მოახსენა, რომ იგი ცხოვრობდა კოლხებისა და ამაძონელების მეზობლად და მზად იყო დახმარებოდა მას, თუკი ალექსანდრე გადაწყვეტდა იმ ტომების დამორჩილებას, რომლებიც სახლობდნენ პონტოს ევქსინოსამდე (ანუ შავ ზღვამდე) გადაჭიმულ მხარეში. ალექსანდრემ ”ხორაზმიელების” მეფეს მიუგო, რომ იმჟამად მას არ ჰქონდა დრო და საშუალება პონტოსკენ გასალაშქრებლად, მაგრამ აზიის დაპყრობისა და ჰელესპონტოსა და პროპონტიდისის გავლით საბერძნეთში დაბრუნების შემდეგ, იგი მთელი თავისი საზღვაო და სამხედრო ძალების დახმარებით ღრმად შეიჭრებოდა პონტოში და მხოლოდ მაშინ დასჭირდებოდა მას ფარასმანესის დახმარება [67, XV, IV, 14-15]. ისტორიოგრაფიულ ლიტერატურაში არაერთხელ გამოთქმულა საკმაოდ საფუძვლიანი ეჭვი, რომ დაუჯერებელია ”შავი ზღვის პერიპლუსის” ავტორს, ფლავიუს არიანეს, დაეშვა კოლხთა ბინადრობა ცენტრალურ აზიაში, ხორაზმიელთა მეზობლად, ნაცვლად შავ ზღვასთან მდებარე ტრაპეზუნტის მიდამოებისა. ნავარაუდევია, რომ შეცდომა გაჩნდებოდა ბერძნულ მანუსკრიპტებში, ვინაიდან წარმოუდგენელია, რომ თავდაპირველ ტექსტში კოლხების გვერდით ცენტრალურაზიელი ხორაზმიელები ყოფილიყვნენ მოხსენიებული. ასევე ფიქრობენ, რომ შესაძლოა თვით არიანეს დაეტოვებინა ფარასმანესის განცხადება უკომენტაროდ, ვინაიდან თავი უნდოდა აერიდებინა იმისი განხილვისაგან, თუ რა უნდა ყოფილიყო ნაგულისხმევი მასში და არ სურდა ეჭვის ქვეშ დაეყენებინა ამ ინფორმაციის სანდოობა, რომელიც, შესაძლოა, მოდიოდა ალექსანდრეს თანამედროვეთაგან – /გვ.40/ არისტობულოსიდან (ძვ.წ. 375-301 წწ.) ან პტოლემედან (ძვ.წ. 367-283 წწ.), რომლებიც თან ახლდნენ ალექსანდრეს ლაშქრობაში [68, 67, 192]. ა. ბოსვორსი ყურადღებას ამახვილებს იმ გარემოებაზე, რომ ამ ამბის თავდაპირველ მთხრობელს, რომელიც მისი რწმენით, აშკარად ამ მოვლენის თანამედროვეა, ეჭვი არ ეპარებოდა ალექსანდრეს მისწრაფებაში – დაემორჩილებინა შავი ზღვის ირგვლივ მდებარე არე-მარე; მისი შეხედულებით, ეს წამოწყება დაკავშირებული უნდა იყოს ძვ.წ. 328 წელს შემუშავებულ გეგმებთან [68, 67, 192].

<<წინა გვერდი...

...გაგრძელება...<<

___________________________________________________________________________________

^{10. ამავე დროს, ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ”ბუნ-თურქთა უფალი” ”მეფეთა ცხოვრებაში” ”მამასახლისით” არის შეცვლილი, რაც ალბათ უნდა აიხსნას ”მეფეთა ცხოვრებისათვის” დამახასიათებელი ქართველთა ავტოქტონობის კონცეფციის ზემოქმედებით [იხ. 9, 46].}

^{11. ეს ამბავი ”მეფეთა ცხოვრებაში”, ისევე როგორც ”მოქცევაჲ ქართლისაჲს” ტექსტის ”ქალდეველი ჰონნების” მოსვლა, ალექსანდრე მაკედონელის ხანით, კერძოდ, ქართლში მისი ორი ლეგენდარული ლაშქრობის შუალედური ხანით თარიღდება [34, I, 17; 2, 320].}

^{12. ცნობილია, რომ მოვსეს ხორენაცი აქ ევსები კესარიელის ”ქრონიკების” სომხური თარგმნის პირველ ფრაგმენტს იმეორებს [იხ.28, 11]; კერძოდ, ხორენაცთან ვკითხულობთ: ”ამის შესახებ აბიდენოსი ამბობს: ”ძლევამოსილმა ნაბუქოდონოსორმა, /გვ.35/ რომელიც ჰერაკლეზე უფრო ღონიერი იყო, შეჰყარა ჯარი და მიაღწია ლიბიელთა, აგრეთვე [ი]ვერიელთა ქვეყნებს, შემუსრა და დაიმორჩილა ისინი, მათი ერთი ნაწილი წამოასხა იქედან და პონტოს ზღვის მარჯვენა მხარეს დაასახლა”. [ი]ვერია ქვეყნიერების დასავლეთ საზღვარზე მდებარეობს” [იხ.33, 107]. იმ გარემოებას, რომ მოვსეს ხორენაცთან მეგასთენეს ხსენება აღარ ჩანს, ხსნიან იმით, რომ ”ქრონიკების” სომეხ მთარგმნელს მისი სახელი არა საკუთარ (Μεγασθένης), არამედ ზოგად სახელად (μεγασθενής – ”ძლევამოსილი”, ”ძლიერი”) და ნაბუქოდონოსორის ეპითეტად მიუჩნევია [იხ. 28, 10]. ”ქრონიკების” სომხური თარგმანის ქართული ვერსია გ. მელიქიშვილის მიხედვით, შემდეგ სახეს ღებულობს: ”ძლევამოსილმა, ამბობს იგი (აბიდენოსი, – გ.მ.), ნაბუკოდროსორმა, რომელიც ჰერაკლეზე ძლიერი იყო, მიაღწია, ლაშქრის შეკრების შემდეგ, ლიბიელთა და იბერთა ქვეყნებს და სძლია, დაამხო, დაიმორჩილა ისინი. მათი ერთი ნაწილი მან გადაასახლა პონტოს ზღვის მარჯვენა მხარეზე (და) იქ დაასახლა” [28, 10].}

^{13. ე. თაყაიშვილი საგანგებოდ შენიშნავდა, რომ თუ ერთი მხრივ, ბერძენ-რომაელი ისტორიკოსები აღმოსავლეთი საქართველოს ტერიტორიაზე მარტო იბერთა სახელმწიფოს იცნობენ, იბერთა მეფეებს იხსენიებენ, მაშინ როდესაც ქართლის სამეფო, სახელი ”ქართლი” და ”საქართველო” მათთვის სრულიად უცნობია, მეორე მხრივ, ძველ ქართველ ისტორიკოსთა არც ერთ ჩვენამდე მოღწეულ თხზულებასა და მატიანეში სიტყვა ”იბერია”, ”იბერი” ანუ ”იბერნი” არ მოიხსენიება [38, 97]. ბერძნულში ტერმინ ”ქართლის” კარხედონის სახით დაფიქსირების შესაძლებლობის თაობაზე იხ.39, 112-121.}

^{14. ტერმინი მომდინარეობს ალექსანდრიელი მღვდლის არიუსის (Ἄρειος) (250-336 წწ.) სახელიდან, რომელმაც ახ.წ. IV საუკუნეში ჩამოაყალიბა ეს თეოლოგიური მოძღვრება. ცნობილია რომ იმპერატორები კონსტანტი II (337-361 წწ.) და ვალენსი (364-378 წწ.) იყვნენ არიანელები თუ ნახევრად-არიანელები.}

^{15. არიან-ქართლის ”სპარსეთის ქართლად” აღქმისას, როგორც ჩანს, ეყრდნობიან ხოლმე ქორონიმს ”არიანას” (Ariana) – ბერძნული Αρειανή-ს ლათინიზირებულ ფორმას (ძველსპარსული ფორმაა *Āryana-, ავესტური – Airiiana-, ხოლო ირანელთა მითიური წინასაცხოვრისისა – Airiianəm vaēǰō). ტერმინით ”არიანა” აღინიშნებოდა სპარსეთის აღმოსავლეთითა და ჩრდილო-აღმოსავლეთით და ინდოეთის დასავლეთით მდებარე ვრცელი ქვეყანა, რომელიც თავის მხრივ, სხვა ოლქებთან ერთად, მოიცავდა ცენტრალურ აზიაში მდებარე, მსგავსი სახელის მქონე არიის სასატრაპოს, რომელიც ძველბერძნულში ცნობილია Ἀρ(ε)ὶα-ს სახელწოდებით; მისი ძველსპარსული  /გვ.37/ ფორმაა Haraiva[ta], ხოლო ავესტური – Haraeuua. ცნობილია, რომ სპარსელები თავიანთ თავსა და თავის ენას აღნიშნავენ ტერმინით არიყა [იხ.48, 717].}

^{16. ა. სვანიძე არიან[არან]-ქართლს მტკვრისა და არეზის (არაქსის) შუამდინარეთში ათავსებდა; როგორც ჩანს, მას მხედველობაში ჰქონდა ამ მდინარეთა ზემო წელი, ვინაიდან იგი, ამავე დროს, აქედან ვარაუდობს ქართლში სამეფო დინასტიის იმიგრაციას. მისი აზრით, ეს მოვლენა დაკავშირებული უნდა იყოს სომეხი მხედართმთავრების – არტაქსიისა და ზარიადრის მიერ წარმოებულ დაპყრობებთან [52, 148].}

^{17. აღსანიშნავია, რომ მ.პაპეს ბერძნულ საკუთარ სახელთა ცნობილ ლექსიკონში, მიუხედავად იმისა, რომ ჰესპერიტები მართებულად არიან დასახელებულნი დასავლეთ არმენიის [Άρμενία πρὸςὲσπὲραν, – 55, IV, IV, 4] მცხოვრებლებად, მათ ნამდვილ სახელად მიჩნეულია ჰეროდოტესეული ”სასპეჲრი” და განმარტებულია, რომ მათში – ”ანაბასისის” დასკვნითი პარაგრაფის ჰესპერიტებში – უფრო გვიანდელი ხანების ისპირიტისის ანუ ისპირის (იგივე სპერის) მოსახლეობა იგულისხმება [60, 395; შდრ., 61, 75,შენ.3]; ეს შეხედულება, როგორც ვხედავთ,  ყოველგვარ საფუძველს არის მოკლებული.}

^{18. აღსანიშნავია, რომ კ.ფ.ლემან-ჰაუპტი ქსენოფონტის ”ანაბასისის” ზემოთ მოყვანილ მონაცემებზე დაყრდნობით სრულიად განსხვავებულ დასკვნამდე მიდიოდა და ჰესპერიტებს სასპეჲრებთან აიგივებდა [იხ.50, 789-791].}

^{19. აღსანიშნავია, რომ ”წმინდა გრიგოლის ცხოვრების” ბერძნულ ვარიანტში სპერი მოხსენიებულია ”სოისპერტისის” (Σουσπέρτις) სახელით [63, 322,შენ.76].}

^{_____________________________________________________________________________________________________________________}

• საინტერესო სტატიები - გ.ქავთარაძის შრომები
• გ.ქავთარაძე - "არიან-ქართლის” საკითხისათვის (ნაწილი I)
• გ.ქავთარაძე - "არიან-ქართლის” საკითხისათვის (ნაწილი III)
• გ.ქავთარაძე - "არიან-ქართლის” საკითხისათვის (ნაწილი IV)