|
There are no translations available.
<უკან დაბრუნება...<<<სახელოვანი ქართველები>>>
ბეენა ჩოლოყაშვილი ეგვიპტეში და წმინდა მიწაზე 1512-1514 წლებში
(ბრძოლა წმინდა ადგილებისათვის)
ნაწილი I
ავტორი: გოჩა ჯაფარიძე
საისტორიო კრებული, ტომი 1 (2011), გვ.83-138
გამომცემლობა: მხედარი
http://www.youtube.com/watch?v=Dg_l8c3RkrE
”ღამის საუბრები”-ს სტუმარი - გ.ჯაფარიძე
<<გაგრძელება (ნაწილი II)
იერუსალიმის წმინდა ჯვრის მონასტრის ხელნაწერების მინაწერებში ყურადღებას იპყრობს კახეთის მეფის ავგიორგის (1511-1513) ყოფილი სახლთ უხუცესის, იერუსალიმში ჯვრის მამად მივლინებული ბეენა ჩოლოყაშვილის საქმიანობა. ბეენა, როგორც თავად იუწყება ერთ-ერთი ხელნაწერის მინაწერში, იერუსალიმს ჩასულა 1512 წელს.1 იერუსალიმის სხვა ხელნაწერების მინა წერებში ის აღნიშნავს: "აქა, მე და სომეხნი დავისარჩლენით იაკობ წმინდისა საყდარზედა, და დიდი ჭირი და სარჯელი გარდამხდა ცოდვილსა ბეენასა ძმანო. ნებითა ღ~თისათა აქა ფრანგთა გოლგოთა დავაგდებინე და მათი ყუელა გარეთ გამოუყარე და კანდელი და რაცა მათი იყო, მე ცოდვილმა ბეენ". "ქ. ამა წიგნისა მეორედ შემკაზმავსა, ჩოლაყას შვილსა ბეენასა შეუნდნეს ღ~ნ. ქკ~სა სბ (1514 წ.) შეიკაზმა და ამა კუირასა, დღესა სამშაბათსა, მეორესა ჟამსა ღამისასა, შევაბი აღდგომის კარნი, ნებითა ღ~თისათა. შენდობა ყავთ მადლსა ღ~თისსა, ძმანო".2 პირველი მინაწერიდან ჩანს, რომ ბეენა ჩოლოყაშვილს, ერთდროულად, დავა ჰქონდა სომხებთან – იერუსალიმის სომხურ საპატრიარქოსთან და "ფრანგებთან" ანუ ფრანცისკელებთან, რომლებიც, ფაქტობრივად, წარმოადგენდნენ კათოლიკურ ევროპას წმინდა მიწაზე. დავა ქრისტიანულ თემებს შორის, იერუსალიმის წმინდა ადგილების მფლობელობაზე, არ იყო იშვიათი. ქართველები თავიანთ უფლება-მოვალეობებს იცავდნენ არა მარტო ადგილობრივი მუსლიმი გამგებლებისა და მუსლიმი კლერიკალების ძალმომრეობისგან, არამედ – სხვა ქრისტიანული თემებისგანაც. ქრ.შარაშიძე, ზემომოტანილი მინაწერების მიხედვით, ასკვნიდა, რომ ბეენა ჩოლოყაშვილი "ენერგიულ, ძლიერ, მთლიან პიროვნებად გვეხატება". მასთან "დასარჩლება", ან პირისპირ შეტაკება სახიფათო საქმედ ჩანს. მან არ იცის მერყეობა-ყოყმანი. ფრანგებისგან მიტაცებულ გოლგოთას ის კვლავ ქართველთა სავანედ ხდის და ამ საქმის სისრულეში მოყვანის დროს ფრანგების ნამდვილ დარბევასაც არ ერიდება ("მათი ყუელა გარეთ გამოუყარე"). მისი გააფთრების მსხვერპლი, ამ შემთხვევაში, ფრანგების საეკლესიო ინვენტარიც გამხდარა ("კანდელი და რაც მათი იყო"), რასაც თვითონ "ცოდვილი ბეენა" აღნიშნავს მინაწერში ოდნავი სინანულით... ბეენას მჩქეფარე ენერგია ყველაფერს სწვდება: იგი ართმევს მიმტაცებლებს ქართველთა მონასტრებს, ატარებს ქართული ხელნაწერების შეკაზმვარესტავრაციას; ამ საქმიანობაში მისთვის დღე და ღამე გაერთიანებულია.
"აღდგომის" ეკლესიის განახლებული კარის შებმის პროცედურას ბეენა ნაშუაღამევის მეორე საათზე ამთავრებს... ცხადია... დაცემისა და დაქსაქსულობის პერიოდში მხოლოდ მსგავს ენერგიულ ადამიანებს შეეძლოთ საქართველოს ძლიერების და პრესტიჟის შენარჩუნება შორეულ პალესტინაში".3 ქართველების ბრძოლა საკუთარი უფლებების დასაცავად შორეულ პალესტინაში მართლაც დიდ ენერგიასა და შემართებას მოითხოვდა, მაგრამ მხოლოდ ეს არ იყო საკმარისი. წარმატებას ხშირად განაპირობებდა ქართული სამეფო - სამთავროების ინტენსიური მეგობრული და საქმიანი ურთიერთობები ეგვიპტის მამლუქთა სასულთნოსთან, რომლის შემადგენლობაშიც იმ დროს შედიოდა პალესტინა, მათი ორმხრივი ინტერესები და საერთაშორისო ვითარება - ის ფაქტორი, რომლის გათვალისწინებაც აუცილებელია წმინდა ადგილებში ქართველთა მოღვაწეობის შესწავლის დროს. ე.მამისთვალიშვილი წერს, რომ "ქართლის სამეფო - ეგვიპტის ურთიერთობის ფონზე უნდა განვიხილოთ ბეენა ჩოლოყაშვილის მიერ გოლგოთადან ფრანცისკანელების გაძევება XVI საუკუნის 10-იანი წლების დასაწყისში (უფრო ზუსტად დათარიღება ჭირს)".4 ზოგადად ასეა და შეიძლება დავეთანხმოთ მკვლევარს, თუმცა ის ამ ფონს არ აჩვენებს და, ამასთან, ბეენა ჩოლოყაშვილი წარმოადგენდა კახეთის და არა ქართლის სამეფოს. ე.მამისთვალიშვილი აღნიშნავს აგრეთვე, რომ "ფრანცისკანელთა წინააღმდეგ ქართველთა, კერძოდ, ბეენა ჩოლოყაშვილის მოქმედება... მაშინ ეგვიპტესა და პალესტინაში შექმნილი ანტიფრანგული განწყობილებების კონტექსტში ჯდება".5 სინამდვილეში იყო არა უბრალოდ "ანტიფრანგული" განწყობილებები, არამედ ეკონომიკური ფაქტორებით განპირობებული ეგვიპტის უაღრესად მწვავე დაპირისპირება კათოლიკურ ევროპასთან. ეს დაპირისპირება მტკივნეულად შეეხო ფრანცისკელებს იერუსალიმში. რაც მთავარია, ამის შედეგად დაიკეტა ქრისტიანთა მთავარი ტაძარი იერუსალიმში – აღდგომის ეკლესია და შეწყდა პილიგრიმობა. იერუსალიმში ჯვრის მამად წარგზავნილი ბეენა ჩოლოყაშვილი, რომელიც, როგორც ქვემოთ ირკვევა, იმავდროულად კახეთის მეფის ელჩიც იყო ეგვიპტის სულთნის კარზე, XVI საუკუნის მეორე ათწლეულის დამდეგს შეეცადა ქართული სამონასტრო თემის სასარგებლოდ გამოეყენებინა ეგვიპტისა და კათოლიკური ევროპის დაპირისპირება. ქართული ისტორიოგრაფიისთვის უცნობი არაბული დოკუმენტური და ეპიგრაფიკული წყაროები,6 ასევე უცნობი, ან არასრულად შესწავლილი არაბული,7ფრანგული8 და იტალიური9 ნარატიული წყაროები საშუალებას იძლევა, რომ საკმაოდ დაწვრილებით აღდგეს ბეენა ჩოლოყაშვილის მოღვაწეობის არაერთი მხარე ეგვიპტესა და წმინდა მიწაზე – იერუსალიმში.
XVI საუკუნის პირველ ათწლეულში მამლუქთა ეგვიპტის პოზიციებს მეწამულ და ხმელთაშუა ზღვებზე მნიშვნელოვანი პრობლემები შეუქმნეს, ერთი მხრივ, პორტუგალიელებმა, რომლებიც დაემუქრნენ ეგვიპტის მონოპოლიურ ვაჭრობას ინდოეთთან და, მეორე მხრივ, ქრისტიანმა მეკობრეებმა, რომლებიც დაუსჯელად დათარეშობდნენ ხმელთაშუა ზღვაში და არბევდნენ ეგვიპტის დელტასა და მამლუქთა სახელმწიფოს სირიის სანაპიროს. ინდოეთთან მონოპოლიური ვაჭრობა მამლუქთა შემოსავლის უმნიშვნელოვანეს წყაროს წარმოადგენდა. ინდურ სანელებლებზე დასავლეთ ევროპაში დიდი მოთხოვნა იყო. იაფად შეძენილი ინდური საქონელი მუსლიმ ვაჭრებს გემებით შეჰქონდათ, ერთი მხრივ, ადენისა და ჯიდას პორტების გავლით, ეგვიპტეში – სუეცისა და ალექსანდრიის პორტებში, ხოლო მეორე მხრივ, ჰორმუზიდან – ბასრაში და აქედან სახმელეთო გზით -ჰალაბში (სირია). სანელებლები, რომელთაც დიდი ბაჟი ედებოდათ,10 ეგვიპტისა და სირიის ქალაქებიდან ვენეციელებს გაჰქონდათ დასავლეთ ევროპაში. ევროპის საზღვაო სახელმწიფოები ცდილობდნენ თავიდან აეცილებინათ დიდი ბაჟები და პირდაპირი კავშირი დაემყარებინათ ინდოეთთან. ამ მხრივ წარმატებას მიაღწიეს პორტუგალიელებმა. 1498 წელს ვასკო და გამამ შემოუარა აფრიკას და გაკვალა გზა ინდოეთისკენ. პორტუგალიელები პირველად გადასხდნენ დასავლეთი ინდოეთის სანაპიროებზე, სადაც 1500 წელს დააარსეს პირველი სავაჭრო კოლონია და დაიწყეს აფრიკის გარშემოვლით, კეთილი იმედის კონცხის გზით, ინდური სანელებლების გატანა ლისაბონში. ინდოეთის წყლებში ერთმანეთს დაუპირისპირდა პორტუგალიისა და ეგვიპტის სავაჭრო ინტერესები, რაც მალე შეიარაღებულ კონფლიქტებში გადაიზარდა11. პორტუგალიელები აკავებდნენ და ძირავდნენ ინდოეთიდან მომავალ სავაჭრო საქონლით დატვირთულ ეგვიპტელთა გემებს, მათ შორის, სულთან კანსავჰ ალ-ღავრის ხომალდებს; შეეცადნენ მოეხდინათ მეწამული ზღვის ბლოკირება და დაეკავებინათ ის სავაჭრო გემები, რომლებიც მიემართებოდნენ ჯიდაში, ხოლო აქედან – სუეცსა და ალექსანდრიაში. ამის შედეგად, XVI საუკუნის პირველ ათწლეულში, ეგვიპტის პორტებში შემცირდა ინდოეთიდან შემოსული სანელებლების რაოდენობა, რამაც დიდი ზარალი მიაყენა სულთნის ხაზინას. დანაკლისის ასანაზღაურებლად ეგვიპტის ხელისუფლება ბაჟების გაზრდით აძვირებდა სანელებლებს, რაც, თავის მხრივ, საშუამავლო ვაჭრობაში ეგვიპტის მთავარ პარტნიორს – ვენეციას უძნელებდა ამ საქონლის შეძენასა და გატანას ევროპაში, სადაც უკვე ლისაბონი გახდა იაფი ბაზარი. ეგვიპტის სულთანი კანსავჰ ალ-ღავრი (1501 - 1516) შეეცადა უომრად მოეგვარებინა კონფლიქტი პორტუგალიასთან. 1504 წელს მან გაგზავნა ელჩი რომის პაპთან, იულიუს II-სთან (1503_514). სულთანი იმუქრებოდა, თუ პორტუგალიის მეფე მანუილ I (1495 - 1521) არ შეწყვეტდა მუსლიმი ვაჭრების შევიწროებას ინდოეთში და თავდასხმებს ეგვიპტის გემებზე, მაშინ დაანგრევდა ქრისტიანთა წმინდა ადგილებს იერუსალიმში. კანსავჰ ალ-ღავრის ელჩმა მიზანს ვერ მიაღწია. მეფე მანუილმა დაარწმუნა პაპი, რომ სულთანი მუქარას არ შეასრულებდა, ვინაიდან ის დაინტერესებული იყო ევროპელ პილიგრიმთაგან მიღებული დიდი შემოსავლით. მაშინ კანსავჰ ალ-ღავრიმ გადაწყვიტა საკუთარი ძალებით აღეკვეთა პორტუგალიელთა აგრესია. 1505 წლის ნოემბერში მან გაგზავნა ფლოტი ამირა ჰუსაინ მუშრიფ ალ-ქურდის მეთაურობით, რომელსაც დაევალა ჯიდას გამაგრება და, გუჯარეთის მუსლიმ გამგებელთან ერთად, პორტუგალიელთა წინააღმდეგ ბრძოლა. მოკავშირეებმა 1508 წლის იანვარში ინდოეთის პორტ ჩაულთან დაამარცხეს პორტუგალიელები, რომლებსაც პორტუგალიის ვიცე-მეფის ლორენცოს ვაჟი სარდლობდა და დაწვეს საადმირალო ხომალდი. სამაგიეროდ, 1509 წლის თებერვალში, დიუს ყურეში, ბომბეის მახლობლად, ლორენცომ რევანში აიღო და გაანადგურა ეგვიპტის ფლოტი. პორტუგალიელთა გამარჯვებას მოჰყვა მეწამული ზღვისკენ მიმავალი საზღვაო გზის სასტიკი ბლოკადა, რის შედეგადაც, ფაქტობრივად, გაწყდა კავშირი ჯიდასა და ინდოეთის პორტებს შორის. ეგვიპტეს დიდ ზარალს აყენებდნენ კუნძულ როდოსზე გამაგრებული ჰოსპიტალიერთა ორდენის რაინდებიც, რომლებიც ხმელთაშუა ზღვაზე მეკობრეობდნენ12.
The Portuguese defeated the Mamluk fleet at the Battle of Diu (1509).
1506 წელს კოსის მახლობლად მათ ხელთ იგდეს ეგვიპტის სამხედრო ხომალდები, რომლებიც მიემართებოდნენ როდოსის დასარბევად, ხოლო 1507 წელს კრეტასთან – დიდი სავაჭრო ხომალდი, რომელსაც, ჩვეულებრივ, გადაჰქონდა სავაჭრო საქონელი ალექსანდრიიდან თუნისში და ამარაგებდა მთელ მაღრიბს. ჰოსპიტალიერებს ხელთ ჩაუვარდათ ძვირფასი საქონელი: სანელებლები, ქსოვილები და ხალიჩები, აგრეთვე მუსლიმი მოგზაურები, რომელთა გამოხსნაც კანსავჰ ალ-ღავრის დიდი ფული დაუჯდა. დიუსთან მარცხის შემდეგ ეგვიპტის სულთანი იძულებული გახდა აეგო ახალი ფლოტი, მაგრამ ეგვიპტეს არ გააჩნდა საჭირო ხე-ტყე. მის შესაძენად ვენეციასთან მოლაპარაკება უშედეგოდ დასრულდა. მაშინ კანსავჰ ალ-ღავ რიმ დახმარება სთხოვა ოსმალეთის სულთანს – ბაიაზეთ II-ს და მიიღო ის. კანსავჰმა მორების გადასატვირთად გემები გაგზავნა ალექსანდრეტაში, რომელიც ოსმალებს ეჭირათ. როდოსის ჰოსპიტალიერთა ორდენის დიდმა მაგისტრმა, კარგი დაზვერვის წყალობით, ეს შეიტყო. მისმა სამხედრო ფლოტმა – 18 ხომალდმა 1510 წლის 12 აგვისტოს აიასის ყურეში (ალექსანდრეტა) გაანადგურა ეგვიპტის ფლოტი, რომელიც 25 გემისგან შედგებოდა და ხელთ იგდო დიდი ნადავლი. საზღვაო ბრძოლაში დაიღუპა სულთნის ძმისშვილი მუჰამედ ბეგი13, ხოლო ეგვიპტის ახალი ფლოტის ასაგებად განკუთვნილმა ხე-ტყემ როდოსზე გადაინაცვლა. ახალი მარცხი, რის შესახებაც კანსავჰ ალ-ღავრიმ შეიტყო 916 წლის 10 ჯუმადა II-ს/1510 წლის 14 სექტემბერს, 14 მძიმე დარტყმა აღმოჩნდა მისთვის. სულთანი ორი დღე საჭმელს არ გაჰკარებია,15 მისი მოთმინების ფიალა აივსო და 916 წლის 13 ჯუმადა II-ს/1510 წლის 17 სექტემბერს ბრძანა, დაეპატიმრებინათ ფრანკი ვაჭრები ალექსანდრიაში, დამიეტასა და საზღვაო სანაპიროზე.16 რეპრესიები შეეხო ფრანცისკელთა თემსაც იერუსალიმში. სულთნის ბრძანებით, 916 წლის რაჯაბის თვეში, ე.ი. 1510 წლის 4 ოქტომბრი დან 2 ნოემბრამდე, კაიროში ჩაიყვანეს სიონის მონასტრისა და აღდგომის ეკლესიის ოცამდე ფრანცისკელი ბერი.17 მათ მოსთხოვეს, მიეწერათ ევროპის მეფე ებისთვის, რომ მათ, თავის მხრივ, აეძულებინათ ჰოსპიტალიერები, დაებრუნებინათ ეგვიპტის ხომალდები და დატაცებული საქონელი. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სულთანი იმუქრებოდა, რომ დაანგრევდა აღდგომის ეკლესიას და ჩამოახრჩობდა მის ბერებს.18 იმავე თვეში კანსავჰ ალ-ღავრიმ ამირახური აკა ბაი ატ-ტავილი წარგზავნა იერუსალიმს აღდგომის ეკლესიაში ევროპელთა ქონების კონფისკაციის მიზნით.19 სიონის მონასტრის წინამძღვარი იძულებული გახდა გადაეხადა მისთვის 4 ათასი დუკატი ნაღდი ფული და 5 ათასი დუკატის ღირებულების ძვირფასეულობა.20 916 წლის 7 შავვალს/1511 წლის 7 იანვარს აკაბაი ატ-ტავილი, რომელმაც ეს ბრძანება შეასრულა, უკვე კაიროში იყო.21 ამ დროისთვის აღდგომის ეკლესია ფაქტობრივად დაიკეტა პილიგრიმთათვის.
Kansawh al-Ghawri Kansawh al-Guri
გარდა დუისთან და აიასთან მარცხისა, სულთანს სხვა მიზეზიც ჰქონდა, რომ ევროპელების უკმაყოფილო ყოფილიყო. მას ადრე, 916 წლის ჯუმადა I-ის თვეში/ 1510 წლის აგვისტო-სექტემბერში, ხელთ ჩაუვარდა ირანის შაჰის ისმაილ I-ის (1501 - 1524) საიდუმლო წერილი, რომელშიც სთხოვდა ევროპელ კონსულებს ეგვიპტისა და სირიის მთავარ ქალაქებში, მიეწერათ თავ-თავიანთი მეფეებისთვის, ზღვით დაელაშქრათ ეგვიპტე.22 თავად შაჰი მამლუქთა და ოსმალთა წინააღმდეგ ხმელეთით გალაშქრებას კისრულობდა. 916 წლის 23 ზუ ლკა‘დას/1511 წლის 21 თებერვალს სულთანმა კაიროში ჩამოაყვანინა ევროპელი კონსულები ეგვიპტიდან და სირიიდან, მათ შორის თომასო კონტარინი - ალექსანდრიიდან და პიეტრო ზენო – დამასკოდან,23 დაადანაშაულა ისინი სეფიანებთან კავშირში, დაემუქრა ჩამოხრჩობით და დააკავა საქმის შემდგომ გამოძიებამდე.24 ამრიგად, 1510-1511 წლებში ეგვიპტის ურთიერთობა კათოლიკურ ევროპასთან უაღრესად გამწვავდა და ასე გაგრძელდა 1512 წელსაც. კანსავჰ ალ-ღავრის რისხვა წმინდა მიწაზე დაემუქრა ქრისტიანული სამყაროს მთავარ სალოცავს – აღდგომის ეკლესიას, რომლის კომპლექსშიც შედიოდა ქრისტეს საფლავის სამლოცველო და გოლგოთა. ის დაიკეტა ქრისტიანი პილიგრიმებისთვის. დაარბიეს და დააპატიმრეს ფრანცისკელი ბერები, რომლებიც იერუსალიმში წარმოადგენდნენ კათოლიკურ ევროპას. ასეთ ვითარებაში, 917 წლის 19 ჯუმადა I-ს/1511 წლის 14 აგვისტოს, ხუთშაბათს, მამლუქთა სატახტო ქალაქს ეწვია ქართველთა ელჩი. XVI საუკუნის ეგვიპტელი ისტორიკოსი იბნ იასი მოკლედ მოგვითხრობს, რომ ის კარგად მიიღო კანსავჰ ალ-ღავრიმ, პატივი მიაგო მას და წაიკითხა მის მიერ გადაცემული წერილი,25 მაგრამ არ იუწყება, თუ რამდენი ხანი დაჰყო მან კაიროში და რა დავალება ჰქონდა მას. არც ის ჩანს, თუ რომელი ქართველი მეფისგან იყო იგი წარმოგზავნილი. სამწუხაროდ, ამის თაობაზე ქართული წყაროებიც დუმს. ა.დარაჯი დაუსაბუთებლად წერს, რომ ელჩი კაიროში დარჩა ერთი წელი; რომ ქართველთა მეფემ ის სულთანთან გამოგზავნა თხოვნით, გაეუქმებინა 1493 წლის იერუსალიმის სასამართლოს დადგენილება, რომელიც უფლებას აძლევდა ფრანცისკელებს მხოლოდ ისინი ყოფილიყვნენ გოლგოთაზე.26 მაგრამ თხოვნა, რომ მხოლოდ ქართველი ბერები ყოფილიყვნენ იქ, უშედეგო აღმოჩნდა, რადგან უფრო წარმატებული აღმოჩნდა ვენეციის ელჩი. შემდეგ, ამის თაობაზე, არაბი მკვლევარი იხსენიებს სასამართლოს 918 წლის რაბი’ I-ში/1512 წლის ივნისში,27 რომელიც, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, აგვისტოში ჩატარდა და ის უკვე სხვა ქართველი ელჩის დროს მოხდა. ვფიქრობ, ქართველი ელჩი კაიროში მცირე ხნით დარჩა. ეს მცირე დროც კი საკმარისი იქნებოდა იმისთვის, რომ შეეტყო ეგვიპტის მამლუქთა და კათოლიკური ევროპის გამწვავებული ურთიერთობის ამბავი და, რა თქმა უნდა, წმინდა მიწაზე შექმნილი ვითარებაც. შეიტყობდა ფრანცისკელთა ორდენის ბერების - იმ დროს წმინდა მიწაზე ქართველთა მთავარი მეტოქე ების – დარბევა-დაპატიმრებისა და, რაც მთავარია, აღდგომის ეკლესიის და ხურვის ამბავსაც, რაც საშუალებას აღარ აძლევდა ქართველ პილიგრიმებს, იქ მოელოცათ. აღდგომის ტაძრის დახურვა მტკივნეული იყო იმიტომაც, რომ იქ მდებარეობდა ქრისტიანთა უმთავრესი სიწმინდე – გოლგოთა, რომელზედაც ქართველებს ჰქონდათ პრეტენზია. საქართველოში ამ შემაშფოთებელ ინფორმაციას სწორედ ეს ელჩი ჩაიტანდა და გაავრცელებდა. 10 თვის შემდეგ, 1512 წლის ივნისში, კაიროს კვლავ ეწვია ქართველთა მეფის ელჩი, რომლის მიღებაც სულთნის კარზე, უეჭველად მიუთითებს იმაზე, რომ ის სულ სხვა პიროვნება იყო. ამჯერად ქართველი ელჩის მიზანს წარმოადგენდა შექმნილ ვითარებაში ქართული სამონასტრო თემის პოზიციების გაძლიერება-განმტკიცება წმინდა ადგილებში. მაგრამ, მანამდე, წმინდა ადგილების დასახსნელად სრული ძალით ამოქმედდა ევროპული დიპლომატია.
* * *
Louis-xii-roi-de-france
კატალანის და საფრანგეთის კონსულმა ალექსანდრიაში ფილიპ დე პერეტზმა (Philippe de Peretz), რომელმაც კარგად იცოდა არაბული და თურქული და თარჯიმნის გარეშე პირისპირ ხვდებოდა ხოლმე კანსავჰ ალ-ღავრის, დაარწმუნა სულთანი, რომ ერთადერთი მონარქი ევროპაში, რომელსაც შეეძლო დახმარება აღმოეჩინა მისთვის, იყო საფრანგეთის მეფე ლუი XII (1498-1515).28 კანსავჰ ალ-ღავრიმ ელჩი გაგზავნა საფრანგეთის მეფესთან, რათა მას ეშუამავლა როდოსის ჰოსპიტალიერებთან და სანაცვლოდ შესთავაზა ეგვიპტისა და სირიის პორტებში თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება საფრანგეთის ვაჭრებისთვის, აღდგომის ეკლესიის გახსნა და წმინდა მიწის მონახულების ნებართვა დასავლეთის პილიგრიმთათვის.29 ლუი XII-მ ეგვიპტის სულთნის წინადადებაში დაინახა იმის შესაძლებლობა, რომ დაებრუნებინა უწინდელი რელიგიური როლი, რომელსაც საფრანგეთი თამაშობდა ჯვაროსნული ომების დროს წმინდა მიწაზე და ჩამოერთმია ვენეციისა და გენუისათვის დასავლეთის ქრისტიანთა დაცვის უფლება30. სულთნის წინადადებების განსახილველად ლუი XII-მ კანსავჰ ალ-ღავრისთან ელჩად გაგზავნა თავისი ყოფილი მდივანი ანდრე ლე როი (André le Roy), რომელსაც თან ახლდა ჟან თენო (Jean Thenaud) – ანგულემის (დასავლეთი საფრანგეთი) ფრანცისკელთა მონასტრის მცველი, ანგულემის ჰერცოგის – შარლ დე ვალუას მეუღლის, ლუიზა სავოიელისა და მისი ვაჟის, ჰერცოგ ფრანსუა ანგულემელის, შემდეგში საფრანგეთის მეფის – ფრანსუა I-ის (1515-1547) პროტეჟე. სწორედ თენომ დაგვიტოვა ნაშრომი ეგვიპტეში, სინასა და პალესტინაში მოგზაურობის შესახებ, რომელიც გამოიცა პარიზში 1525-1530 წლებში. მისი მეცნიერული გამოცემა განახორციელა ჩ.შეფერმა 1884 წელს.31 ჟ.თენოს თანახმად, 29 თებერვალს ანდრე ლე როი ალექსანდრიაში იყო, 25 მარტს – კაიროში 50 მხლებელთან ერთად, ხოლო 28 მარტს, ორშაბათს32 იგი პირველად მიიღო სულთანმა. კანსავჰ ალ-ღავრიმ ანდრე ლე როის დაავალა როდოსზე გამგზავრება ეგვიპტელთა გემებისა და ტყვეების დასაბრუნებლად, მაგრამ ელჩი უკან უშედეგოდ დაბრუნდა.33 ამის გამო სულთანს იმედები გაუცრუვდა ლუი XII-ის მიმართ. მიუხედავად ამისა, სულთანი მაინც კარგად ეპყრობოდა საფრანგეთის ელჩს, რომელმაც კონსულ ფილიპ დე პერეტზის დახმარებით შეძლო განეახლებინა ზოგიერთი სავაჭრო და საეკლესიო გარანტიები და პრივილეგიები, რომლებიც კანსავჰ ალ-ღავრიმ უბოძა ფრანგებსა და კატალონელებს 1507 წლის 23 აგვისტოს.34 ლუი XII-ს სურდა ესარგებლა ანდრე ლე როის კაიროში ყოფნით და თენო იერუსალიმში გაეგზავნა წმინდა ადგილების მოსანახულებლად. მართლაც, ივლისის მიწურულს თენო გაემგზავრა იერუსალიმს და შევიდა წმინდა ქალაქში აგვისტოს მესამე დეკადის დამდეგს.35 ანგულემის ჰერცოგს, თავის მხრივ, უნდოდა, რომ თენო წასულიყო სპარსეთში, რათა შეეგროვებინა ზუსტი ინფორმაცია სეფიანთა შესახებ. საერთოდ, სპარსელთა დაპყრობითი ომები ქრისტიანი მონარქების ყურადღებას იქცევდა და ისინი სპარსელებში ხედავდნენ ოსმალთა მეტოქეს. თენოს სპარსეთიდან ინდოეთში გამგზავრებაც ევალებოდა,36 მაგრამ, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, ეს ვეღარ მოახერხა. როდესაც ცნობილი გახდა ვენეციელი კონსულებისა და ვაჭრების დაპატიმრების ამბავი, ვენეციის დოჟმა და სენატმა 1511 წლის 20 ივნისს პროტესტის წერილი გაუგზავნეს ეგვიპტის სულთანს, ხოლო 17 ნოემბერს ეგვიპტეში გასაგზავნად შეარჩიეს ელჩი დომენიკო ტრევიზანი (Domenico Trevisan),37 სენატორი, რომელმაც თავი გამოიჩინა პოლიტიკური მოქნილობით და ვენეციის რესპუბლიკის მიერ ადრე დაკისრებული დავალებების წარმატებით შესრულებით.
Venetian embassy to the Mamluks in Damascus in1511 workshop of Giovanni Bellini
ამასთან, ვენეციელებმა თავიანთი აგენტების მეშვეობით შეიტყვეს ეგვიპტე-საფრანგეთის კონტაქტების შესახებ. გაჩნდა საფრთხე, რომ ისინი დაკარგავდნენ თავიანთ უფლებებს და პრივილეგიებს მამლუქთა სასულთნოსთან ვაჭრობაში და ამიტომ დააჩქარეს დომენიკო ტრევიზანის გამგზავრება ეგვიპტეში 1512 წლის 22 იანვარს. ზაკარია პაგანიმ ბელუნოდან, ტრევიზანის დელეგაციის წევრმა, აღწერა ტრევიზანის მოგზაურობა,38 რომლის ფრანგული თარგმანი, თენოს ნაშრომთან ერთად, ასევე ჩ.შეფერმა გამოსცა.39 დომენიკო ტრევიზანმა ალექსანდრიას მიაღწია 17 აპრილს, 7 მაისს შევიდა კაიროში ვენეციელ ვაჭართა და საკუთარი ამალის – 50 მხედრის თანხლებით და დაბინავდა საუკეთესო უბანში, კაიროს ციტადელის (სადაც იყო სულთნის რეზიდენცია) მახლობლად. პირველ შეხვედრამდე, რომელიც ორშაბათს, 10 მაისს მოხდა, სულთანმა ტრევიზანს გაუგზავნა საკვები პროდუქტები და თავადაც მიიღო მისგან ძვირფასი ძღვენი.40 იბნ იასის თანახმად, ხმა გავრცელდა, რომ ტრევიზანი კანსავჰ ალ-ღავრისთან მივიდა თხოვნით, რათა სულთანს გაეხსნა იერუსალიმის აღდგომის ეკლესია (კუმამა),41 რომელიც მან დააკეტვინა და რომლის მონახულებაც აუკრძალა ფრანკებს42. მაგრამ ვენეციის ელჩის მისია მხოლოდ ამით არ შემოიფარგლებოდა. მას ევალებოდა, აღედგინა ვენეცია-ეგვიპტის გაციებული ურთიერთობები, დაედო სავაჭრო ხელშეკრულება, გაებათილებინა ბრალ დება შაჰ ისმაილთან ვენეციის კავშირის თაობაზე და ეთხოვა სულთნისთვის, დაებრუნებინა ფრანცისკელი ბერები თავიანთ მონასტერში. ტრევიზანს საიდუმლო დავალებაც ჰქონდა, მას სულთანთან უნდა განეხილა ვენეციის სურვილი, აღეკვეთა პორტუგალიელთა ნაოსნობა ინდოეთისკენ, რაც ზიანს აყენებდა ორივე მხარის საერთო ინტერესებს; იმ შემთხვევაში, თუ მამლუქთა სულთანი მოითხოვდა არტილერიის ხელოსნებს, ხომალდებს, ნიჩბებსა და სხვ., ვენეცია განიხილავდა ამ თხოვნას. მას უნდა დაერწმუნებინა ალ-ღავრი, მიეღო ოსმალთაგან დახმარება: არტილერია, ხე-ტყე, გემები და ყველაფერი, რაც აუცილებელი იყო პორტუგალიელთა წინააღმდეგ საბრძოლველად და აეხსნა სულთნისთვის, რომ ვენეცია მხარს არ უჭერდა როდოსელთა მეკობრეობას43.
Shah Ismail
ტრევიზანმა, რომელიც შვიდჯერ შეხვდა სულთანს, წარმატებით შეასრულა დაკისრებული მოვალეობები. მან დაარწმუნა სულთანი, რომ ვენეციას არ ჰქონდა კავშირი შაჰ-ისმაილთან44 და რომ შეუძლებელი იყო დაებრუნებინა გემები და ტყვეები ჰოსპიტალიერთაგან. კანსავჰ ალ-ღავრიმ მიიღო ეს რეალობა და დაკმაყოფილდა ვენეციელი ვაჭრების დაბრუნებით ეგვიპტის ბაზრებზე. სავაჭრო ურთიერთობები ვენეციასთან აღდგა, რითაც სულთანი, რომელსაც ესაჭიროებოდა ფული, კმაყოფილი დარჩა. დაიდო ხელშეკრულება, რომლის ძალითაც, ვენეციამ შეინარჩუნა ყველა თავისი ადრინდელი პრივილეგია ეგვიპტესთან ვაჭრობაში და იკისრა, გამოეყო რამდენიმე გემი, რათა მეკობრეთაგან გაეწმინდა ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთი წყლები. ტრევიზანმა ძალზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა კანსავჰ ალ-ღავრიზე, რომელთანაც გამოსამშვიდობებელი შეხვედრა საოცრად თბილი იყო. სულთანმა მას ხელი გაუწოდა, რაც, საერთოდ, უჩვეულო იყო და გადასცა ვენეციის დაპატიმრებული კონსული დამასკოდან პიეტრო ზენო. ტრევიზანის ემოცია იყო იმდენად დიდი, რომ ის მუხლებში ჩაუვარდა სულთანს და ემთხვია მის ხალათს45. ტრევიზანის ელჩობის შედეგებში მნიშვნელოვანია წმინდა ადგი ლების საკითხი. სულთანმა ნება მისცა იერუსალიმის ფრანცისკელ ბერებს, დაბრუნებულიყვნენ თავიანთ მონასტრებში, რაც მათ სწრაფად შეასრულეს. ვენეციელთა პილიგრიმების გალერებს ახლა უკვე შეეძლოთ განეახლებინათ თავიანთი მოგზაურობა წმინდა მიწაზე, და ხელახლა უნდა გახსნილიყო წმინდა საფლავის (აღდგომის) ეკლესია, რაზედაც სულთანმა საფრანგეთის ელჩს ადრე უარი უთხრა46. დომენიკო ტრევიზანმა 2 აგვისტოს დატოვა ეგვიპტე და, დამიეტას გავლით, 4 სექტემბერს მიაღწია კანდიას. ფრანცისკელებმა, ჩანს, იერუსალიმში დაბრუნების ნებართვა მიიღეს, არა უადრეს, ივლისის მიწურულისა და, არა უგვიანეს, აგვისტოს დამდეგისა. 15 აგვისტოს ფრანცისკელთა თემი უკვე მონაწილეობდა შარიათის სასამართლოს იმ დავაში, რომელიც ქართველებთან გოლგოთის გამო გაიმართა.
<<გაგრძელება (ნაწილი II)
___________________________________________________________________________________
1 "ქ...აცხოვნე პატრონი მეფე მეფეთა გიორგი, და მაცხოვნე მე ც~ი იერუბა(ქ)ხის ჩოლაყას შვლი ბეენა, – აქა იერუს~მს მოვიწიე ქ~კს ს" (1512 წ.). А. Цагарели, “Памятники грузинской старины в Святой земле и на Синае”, Православный палестинский сборник, т. IV, Выпуск первый (СПб, 1888), 167-68, N1.
2 ნ.მარი, იერუსალიმის ბერძნული საპატრიარქოს წიგნსაცავის ხელნაწერების მოკლე აღწერილობა, დასაბეჭდად მოამზადა ე. მეტრეველმა (თბილისი, 1955), 36-37.
3 ქრისტინე შარაშიძე, "საქართველოს ისტორიის მასალები XV-XVIII სს", მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 30 (თბილისი,1954), 241-42. ეს შეფასება მეტ-ნაკლებად გამეორებულია სხვა მკვლევართა შრომებშიც. იხ. მაგალითად, ელენე მეტრეველი, მასალები იერუსალიმის ქართული კოლონიის ისტორიისათვის (თბილისი, 1962), 123; ლევან მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, II (თბილისი, 1980), 113.
4 ელდარ მამისთვალიშვილი, "ქართველების ბრძოლა გოლგოთისათვის XV - XVI საუკუნეებში", ქართული დიპლომატია, 5 (1998), 87; მისივე, ქართველები და ბიბლიური სამყარო (გორი, 1998),104; მისივე, საქართველოს საგარეო პოლიტიკა და დიპლომატია (XV-XVI სს.), I (თბილისი, 2009), 123.
5 მამისთვალიშვილი, საქართველოს საგარეო პოლიტიკა და დიპლომატია, 124.
6 მხედველობაში გვაქვს, უპირველეს ყოვლისა, იერუსალიმის წიგნთსაცავებში, კერძოდ, იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებლური საპატრიარქოსა და იერუსალიმის ფრანცისკელთა არქივში დაცული მრავალრიცხოვანი არაბული დოკუმენტი, რომლებიც ძვირფასი წყაროა წმინდა მიწაზე ქართული სამონასტრო თემის მოღვაწეობის შესასწავლად. საპატრიარქოს ბიბლიოთეკის დოკუმენტების კატალოგი ბერძნულად გამოსცა აგამემნონ ცელიკამ. Αγαμεμνονος Τσελικα, Καταγραφή του άρχείου του πατριαρχείου Ίεροσολύμων. Δελτίο του ίστορικου καί παλαιογραφικου άρχειου, Ε΄[აგამემნონოს ცელიკა, იერუსალიმის საპატრიარქოს არქივის აღწერილობა] (Αθηνα, 1992); ფრანცისკელთა არქივის კი – ე.კასტელანიმ. E. Castellani, Catalogo dei Firmani ed altri documenti legali emanate in lingua araba e turca concernati I Santuari le proprieta I diritti della Custodia di Terra Santa conservati nell’Archivio della stessa Custodia in Gerusalemme (Gerusalemme, 1922). ამ დოკუმენტების მოპოვებისა და მათი მნიშვნელობის შესახებ იხ. გოჩა ჯაფარიძე, გოჩა ბუაჩიძე, "წმინდა მიწაზე ქართული ეკლესიის ისტორიის არაბული დოკუმენტური წყაროები სინას მთის წმ.ეკატერინეს მონასტრისა და იერუსალიმის წიგნთსაცავებში", ისტორიანი, სამეცნიერო კრებული მიძღვნილი როინ მეტრეველის დაბადების 70 წლისთავისადმი (თბილისი, 2009), 540-44, 544-47; ეპიგრაფიკული წყაროებიდან დავასახელებ მაქს ვან ბერშემის მიერ 1922 წელს გამოცემულ სულთან კანსავჰ ალ-ღავრის 1513 წლის 17 მარტის ბრძანებულებას. Max Van Berchem, Matériaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum, Deuxième partie, Syrie du Nord, Tome premier, Jérusalem “ville” (Le Caire,1922), 378-79 (არაბული ტექსტი), 380-84 (ფრანგული თარგმანი).
7 არაბული წყაროებიდან უმნიშვნელოვანესია მამლუქთა ბატონობის დაცემისა და ოსმალთა ბატონობის პირველი წლების ეგვიპტელი ისტორიკოსის იბნ იასის (გარდ. დაახლ. 930/1524 წ.) მრავალტომიანი თხზულება "ბადა’ი‘ აზ-ზუჰურ ფი ვაკა’ი‘ ად-დუჰურ"/"იშვიათი ყვავილები ეპოქათა ამბებში", რომლის IV ტომი მოხმობილია წინამდებარე ნაშრომში: Die Chronik des Ibn Ijas, Dritte Aufl age bearbeitet und mit Einleitung und Indices versehen von Mohamed Mostafa, vierter Teil, A.H.906-921/A.D. 1501-1515 (Cairo, 1984). იხ. აგრეთვე მისი ფრანგული თარგმანი: Journal d’un bourgeois du Caire. Chronique d’Ibn Iyas, Tome II, Traduit et annote par Gaston Wiet (Paris, 1955). 1512 წელს კაიროში ქართველთა ელჩობის შესახებ იბნ იასის ცნობა იხ. დიტო გოჩოლეიშვილი, "საქართველო-ეგვიპტის ურთიერთობის ისტორიიდან XVIს. I მეოთხედში", ქუთაისის აკაკი წერეთლის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისის აზიისა და აფრიკის ინსტიტუტი, აღმოსავლეთმცოდნეთა მესამე საერთაშორისო კონფერენცია, შრომების კრებული (ქუთაისი, 2003), 50-58. იხ. ქვემოთ, შენ. 50.
8 ქართული პალესტინოლოგიისთვის დღემდე უცნობი დარჩა 1512 წელს კაიროში საფრანგეთისა და ვენეციის ელჩების ანდრე ლე როისა და დომენიკო ტრევიზანის ელჩობები, რომელთა ერთ-ერთ მიზანს იერუსალიმის აღდგომის ეკლესიაში პილიგრიმობის აღდგენა წარმოადგენდა. იხ. Le Voyage d’Outremer (Égypte, Mont Sinay, Palestine) de Jean Thenaud, Gardien du couvent de Cordeliers d’Angouléme suivi de la Relation de l’Ambassade de Domenico Trevisan auprès du Soudan d’Egypte, 1512, Publié et annoté par Ch.Schefer (Paris, 1884).
9 ე.მამისთვალიშვილმა, პირველად ქართულ ისტორიოგრაფიაში შემოიტანა ვენეციელი ფრანცისკელის, 1512-1514 წლებში წმინდა მიწის მეურვის, ფრანჩესკო სურიანოს ტრაქტატი "წმინდა მიწის შესახებ" იტალიურ ენაზე, გამოცემული ჯ. გოლუბოვიჩის მიერ: Il Trattato di Terra Santa e dell’Oriente di Frate Francesco Suriano (Milano, 1900). იხ. მამისთვალიშვილი, ქართველები და ბიბლიური სამყარო, 195, 175; მისივე, საქართველო-იერუსალიმის ურთიერთობის ისტორიიდან (XVI-XVII სს.) (თბილისი, 2008), 32, 238; მაგრამ ინფორმაცია ამ თხზულებიდან, რომელშიც ფრანცისკელთა პოზიციებიდან არის განხილული ქართველთა ბრძოლა გოლგოთისათვის, არასრულია. წინამდებარე ნაშრომში დამოწმებულია ამ თხზულების ინგლისური თარგმანი: Francesco Suriano, Treatise of the Holy Land, translated from the Italian by Fr. Theophilus Bellorini O.F.M. and Fr. Eugene Hoade O.F.M. with a Preface and Notes by Fr. Bellarmino Bagatti O.F.M. (Jerusalem, 1947).
10 ასე, მაგალითად, 1 კინტარი, ანუ 45 კგ წიწაკის ფასი, რომელიც ადგილზე, ინდოეთში 2,5-3 დუკატი (მის შესახებ იხ. შენ. 133) იყო, ალექსანდრიის ბაზრებზე, მიწოდებისა და მოთხოვნის მიხედვით, 80-120 დუკატამდე იზრდებოდა. В. Хинц, Мусульманские меры и веса с переводом в метрическую систему, перевод с немецкого Ю. Э. Брегеля (Москва, 1972),22; აჰმად დარრაჯ, ალ-მამალიქ ვა ლ-ფარანჯ ფი ლ-კარნ ათ-თასი‘ ლი ლ-ჰიჯრი ალ-ხამის "აშარა ალ-მილადი [მამლუქები და ფრანკები ჰიჯრის IX/ქრ.წ. XV საუკუნეში] (ალ-კაჰირა, 1961),133 (არაბულ ენაზე). ი.ჰორიი იძლევა განსხვავებულ მონაცემებს. Yutaka Horii, “The Mamluk Sultan Qansuh al-Ghawri (1501-16) and the Venetians in Alexandria,” Orient, vol. XXXVIII (2003), 185-86, მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში, მოგება იყო უზარმაზარი.
11 ეგვიპტე-პორტუგალიის დაპირისპირების შესახებ იხ. დარრაჯ, ალ-მამალიქ ვა ლფარანჯ, 132, 135-138; E. Denison Ross, “The Portuguese in India and Arabia between 1507 and 1517,” Journal of the Royal Asiatic Society and Irland, 4 (Oct., 1921), 545-62; M. Sobernheim, “Kansuh, al-Malik al-Ashraf Saif al-Din min Baiberdi al-Ghuri,” E.J.Brill’s First Encycloapaedia of Islam, 1913-1936, vol. IV (Leiden, 1987), 720-21; Peter M. Holt, “Kansawh al-Ghawri,” The Encyclopaedia of Islam, New Edition, vol. IV (1978), 512; M. M. Ziada, “The Mamluk Sultans, 1291-1517,” A History of the Crusades, ed. Kenneth M. Setton, vol. III (The University of Wisconsin Press, 1975), 510-11; Palmira Brummett, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery (State University of New York Press, Albany, 1994), 35, 112-16; Nazeer Ahmed, “The Portuguese Devastations in the Indian Ocean,” in Islam in Global History: From the Death of Prophet Muhammad to the First World War, vol. 2 (Ridgemont, 2000), 85-94, 89-92.
12 ეგვიპტე-როდოსის ჰოსპიტალიერების ამ ურთიერთობების შესახებ იხ. დარრაჯ, ალმამალიქ ვა ლ-ფარანჯ, 141-42; Ettore Rossi, “The Hospitallers at Rhodes, 1421-1523,” in A History of the Crusades, ed. by Kenneth M.Setton, vol. III (Madison, 1975), 331-32; Brummett, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy, 24-25, 52, 40-44, 78, 116, 168-69.
13 Die Chronik des Ibn Ijas, 191-192; Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant, 1204-1571, vol.III (Philadelphia, 1984), 24.
14 Die Chronik des Ibn Ijas, 191; Yutaka Horii, The Mamluk Sultan Qansuh al-Ghawri ,189.
15 Die Chronik des Ibn Ijas, 192.
16 იქვე, 192.
17 იქვე, 192, 195.
18 იქვე, 195.
19 იქვე, 196.
20 Schefer, “L’introduction au Le Voyage d’Outremer,” Le Voyage d’Outremer (Paris, 1884), LVII.
21 Die Chronik des Ibn Ijas, 199.
22 Horii, The Mamluk Sultan Qansuh al-Ghawri, 189.
23 თომასო კონტარინი ვენეციის წარჩინებულ საგვარეულოს ეკუთვნოდა, საიდანაც არაერთი დოჟი გამოვიდა. ამ საგვარეულოდან იყო ამბროზიო კონტარინი, ვენეციის ელჩი უზუნ ჰასანთან, რომელმაც იმოგზაურა საქართველოშიც და დაგვიტოვა ცნობები მის შესახებ: "იტალიელი მოგზაურები საქართველოში XV საუკუნეში~, მოამბე, XI (1892), 45-61; პიეტრო ზენის, იმავე ზენოს (ან ძენოს), მამა იყო ცნობილი მოგზაური და დიპლომატი კატერინო ძენო. იხ. Setton, The Papacy and the Levant, 26, n. 147; ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში: XV საუკუნის იტალიელ მოგზაურთა ცნობები საქართველოს შესახებ, იტალიურიდან თარგმნა, შესავალი, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო ელდარ მამისთვალიშვილმა (თბილისი, 1981), 17-49; ლაიოშ ტარდი, "უზუნ ჰასანის (1453-1478) ელჩი კატერინო ზენო საქართველოს გავლით უნგრეთის მეფე მატიაშთან (1458-1490)", ქართული დიპლომატია, 11 (2004), 89-102.
24 Hassanein Rabie, “Political Relations Between the Safavids of Persia and the Mamluks of Egypt and Syria in the Early Sixteenth century,” Journal of the American Research Center in Egypt, vol. XV (1978), 77.
25 Die Chronik des Ibn Ijas, 234; დარრაჯ, ალ-მამალიქ ვა ლ-ფარანჯ, 153.
26 დარრაჯ, ალ-მამალიქ ვა ლ-ფარანჯ, 153. აქვე დარრაჯი გოლგოთას ურევს "ჯაბალ ასსუ' უდში", რაც ნიშნავს "ამაღლების მთას" – ელეონს.
27 იქვე, 154.
28 ამას, საფრანგეთის სიძლიერის გარდა, განაპირობებდა ის მნიშვნელოვანი გარემოებაც, რომ საფრანგეთის კარდინალი, მინისტრი და პირველი მრჩეველი ჟორჟ დ’ამბუაზი (გარდ. 25.V.1510) იყო ჰოსპიტალიერთა ორდენის დიდი მაგისტრის – ემერი დ’ამბუაზის (1503-1512) ძმა. მეფეს შეეძლო გავლენა მოეხდინა ჰოსპიტალიერებზე, რათა მათ დაებრუნებინათ აიასის ყურეში დაკავებული ეგვიპტური გემები და შეეწყვიტათ მეკობრეობა ზღვაზე მამლუქთა წინააღმდეგ. დარრაჯ, ალ-მამალიქ ვა ლ-ფარანჯ, 149.
29 დარრაჯ, ალ-მამალიქ ვა ლ-ფარანჯ, 150.
30 იქვე, 150.
31 “Le voyage et itineraire de Frere Jehan Thenaud,” Le Voyage d’Outremer (Paris, 1884), 1-145.
32 იქვე, 43. სინამდვილეში ორშაბათი იყო 29 მარტი და ამ თარიღს ასახელებს იბნ იასი. Die Chronik des Ibn Ijas, 255; Journal d’un bourgeois du Caire. Chronique d’Ibn Iyas, 237-38.
33 darraj, al-mamaliq va l-faranj, 150-51.
34 Setton, The Papacy and the Levant, 28.
35 “Le voyage et itineraire de Frere Jehan Thenaud,” 83, 93.
36 Schefer, “L’introduction au Le Voyage d’Outremer,” LXIX.
37 Setton, The Papacy and the Levant, 27.
38 Viaggio di Domenico Trevisan, ambasciatore veneto al gran Sultano del Cairo nell’anno 1512, descritto da Zaccaria Pagani di Belluno, ed. N. Barozzi (Venice, 1875).
39 “Le Voyage du magnifi que et tres illustre chevalier et provurateur de Saint Marc Domenico Trevisan,” Le Voyage d’Outremer (Paris, 1884), 147-226.
40 Die Chronik des Ibn Ijas, 266; Journal d’un bourgeois du Caire. Chronique d’Ibn Iyas, 249; Setton, The Papacy and the Levant, 30-31.
41 აღდგომა არაბულად არის კიამა. მაგრამ არაბები და, სერთოდ, მუსლიმები, აღდგომისეკლესიას დამამცირებელ სახელს – კუმამას ("ნაგავი") უწოდებდნენ.
42 Die Chronik des Ibn Ijas, 259.
43 Brummett, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy, 42-43.
44 ahmad darraj, al-mamaliq va l-faranj, 152-53.
45 Setton, The Papacy and the Levant, 33.
46 Schefer, “L’introduction au Le Voyage d’Outremer,” LXXXIII; Setton, The Papacy and the Levant, 32.
|
